Հունաստանի պատմություն

Հունաստանի պատմություն, ընդգրկում է ժամանակակից ազգային պետության՝ Հունաստանի տարածքի պատմությունը այնքանով, որքանով հույն ժողովուրդը բնակեցրել է և իշխել է այդ տարածքներում։ Հույների կողմից բնակեցված տարածքները և ինքնինշխանությունը փոփոխվել է դարեր շարունակ, և, որպես արդյունք, Հունաստանի պատմությունը առաձգական է իր բովանդակությամբ։

Նախնադար

Գլխավորապես, Հունաստանի պատմությունը բաժանվաում է հետևյալ ժամանակաշրջանների.

• Նեոլիթյան Հունաստան,
• Հելլադական ժամանակաշրջան,
• Հին Հունաստան,
• Հռոմեական Հունաստան, ընդգրկում է մ.թ.ա. 146 թվականին Հռոմի կողմից Հունաստանի նվաճումից մինչև մ.թ. 324 թվականը ընկած ժամանակահատվածը։
• Բյուզանդական Հունաստան, ընդգրկում է 324 թվականին Բյուզանդիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի հիմնադրումից մինչև թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի նվաճումը 1453 թվականին։
• Օսմանյան Հունաստան, ընդգրկում է 1453 թվականից մինչև 1821 թվականի հունական հեղափոխությունը ընկած ժամանակաշրջանը։
• Ժամանակակից Հունաստան, ընդգրկում է 1821 թվականից մինչև մեր օրերը ժամանակահատվածը

Հունաստանի տարածքը բնակեցված է եղել դեռևս հին քարի դարի ժամանակաշրջանում։ Նոր քարի դարի ժամանակաշրջանի բնակավայրեր հայտնաբերվել են Պելոպոնեսում, Թեսալիայում, Թրակիայում և այլն։ Բնակչությունը զբաղվել է պարզ հողագործությամբ և անասնապահությամբ՝ վարելով նստակյաց կյանք։ Ձևավորվել է տոհմատիրական կարգը։ Բրոնզե գործիքների օգտագործումը նպաստել է արտադրողական ուժերի զարգացմանը, որն առավելապես զգացվել է Կրետեում և Միկենեում։ Կրետեում ձևավորվել են դասակարգային հարաբերություններ, առաջացել վաղ ստրկատիրական պետություններ Կնոսոսը, Փեստոսը և այլն։ Զարգացել են գյուղատնտեսությունը, արհեստները, մշակույթը, շինարարությունը (Կնոսոսի, Մալլիայի, Փեստոսի պալատները և այլն)։ Կրետեն առևտրական և դիվանագիտական կապեր է ունեցել Եգիպտոսի, Փոքր Ասիայի և Ասորիքի հետ։ Այս շրջանում կատարելագործվել է հին հունական գիրը։ Մ.թ.ա. 18-րդ դարի կեսից Կրետեն դարձել է միասնական հզոր ծովապետություն, որն իր տիրապետությունն է հաստատել Եգեյան ծովում։ Մայրցամաքային Հունաստանում ավելի ուշ սկսեցին կիրառել մետաղե գործիքները, քան Կրետեում։ Զարգացած բնակավայրեր կային Միջին և Հարավային Հունաստանում, մասնավորապես էլևսիսում, Ասինեում, Կորնթոսում և այլն։ Մ. թ. ա. 3-2-րդ հազարամյակների սահմանագծին Թեսալիայից Միջին և Հարավային Հունաստան ու Կրետե ներխուժեցին աքայացիները, որոնք մ.թ.ա. 17-րդ դարում ստեղծեցին մի շարք թագավորություններ (Արգոս, Միկենե, Տիրինս, Պիլոս, Թեբե և այլն)։ Մ․թ․ա․ 15-րդ դարի ավարտին վերջիններս գրավեցին Կրետեն։ Աքայական Հունաստանում բուռն զարգացում են ապրել գյուղատնտեսությունը, արհեստները, առևտուրը (Սիկիլիայի, Հարավային Իտալիայի, Փոքր Ասիայի, Եգեյան ծովի կղզիների հետ)։ Աքայական թագավորությունները վաղ ստրկատիրական պետություններ էին։ Գյուղացիները, քաղաքային բնակչությունը (արհեստավորներ, առևտրականներ) կազմել են ազատ բնակչությունը։ Լայնորեն կիրառվող ստրկական աշխատանքը պահպանում էր նահապետական ստրկության գծերը։ Աքայական թագավորությունները երբեմն ստեղծում էին միություններ՝ արշավանքներ կատարելու համար։ Այդպիսի արշավանքներից էր մ.թ.ա. 13-րդ դարի Տրոյական պատերազմը, որը թուլացրեց աքայական պետությունները, առաջացավ երկպառակտչական պայքար։ Մ. թ. ա. մոտ 12-րդ դարի կեսին Բալկանյան թերակղզու հյուսիսից Հունաստան և կղզիներ ներխուժեցին հունալեզու նոր ցեղեր՝ դորիացիները և նվաճեցին Միջին ու Հարավային Հունաստանի զգալի մասը (բացի Ատտիկայից, որտեղ հաստատվեցին Պելոպոնեսից դուրս մղված աքայացիներ)։

Հնագույն և հին դարաշրջան

Հին Հունաստան

Դորիացիները, որ գտնվում էին հասարակական զարգացման ավելի ցածր՝ տոհմատիրական աստիճանի վրա, քայքայեցին Հունաստանի վաղ դասակարգային հասարակությունը, նորից տիրապետող դարձան տոհմատիրական հարաբերությունները։ Երկաթե գործիքների օգտագործումը խոշոր ազդեցություն ունեցավ տնտեսության, արհեստների զարգացման վրա։ Լայն տարածում գտավ ստրկակաև աշխատանքի շահագործումը։ Առևտրի և արհեստների զարգացումը նպաստեց համահունական շուկաների առաջացմանը։ Գործածության մեջ մտավ դրամը։ Քաղաքներում առաջացան արհեստավորների և առևտրականների ստրկատիրական խավերը, որոնք գյուղացիության և հողազուրկ քաղաքային չքավորության հետ պայքարի մեջ մտան տոհմական ավագանու դեմ՝ քաղաքային իշխանությանը մասնակցելու, կորսված արտոնությունները վերականգնելու համար։ Դեմոսի և արիստոկրատիայի միջև պայքարը սերտորեն կապված էր ստրկատիրական քաղաք-պետության՝ պոլիսների ձևավորմաև ընթացքի և հույների կողմից Միջերկրական, Եգեյան և Սև ծովերի ափերին գաղութներ հիմնելու հետ։ Ունեցվածքային և հասարակական անհավասարությունը, չքավորների հողազրկումը, ստրկական աշխատանքի լայն կիրառումը արհեստների մեջ առաջ են բերել բնակչության գործազուրկ զանգվածներ, որոնք փրկությունը գտել են գաղթի մեջ։ Հունական գաղութացումը սկզբնավորել են Եվբեա կղզու զարգացած քաղաքներ Քաղկիսը և Երետրիաև (նրանք ունեին հին Հունաստանի ամենախոշոր նավատորմը), որոնք մ.թ.ա. 8-րդ դարում Թրակիական ծովափին հիմնեցին Քաղկիդիկեն։ Այնուհետև գաղութներ հիմնեցին Կորնթոսը, Մեգարան, Միլեթը, Փոկեան։

Արխաիկ ժամանակաշրջանում (մ. թ. ա. 800—մ. թ. ա. 500 թ.) քանդակագործները ստեղծում էին մեծ կանգուն արձաններ քարացած դիրքերով՝ "արխիվային ժպիտով"։ Դասական շրջանում (Մ. թ. ա.500 —մ. թ. ա. 323 թ.) կատարելության է հասցվել այն ոճը, որն այդ ժամանակվանից համարվում է օրինակելի (օրինակ՝ պարթենոն)։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանում (մ. թ. ա. 323-մ. թ. ա. 146 թ.), Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից հետո, հելլենիստական քաղաքակրթության որոշ գծեր տարածվել են ընդհուպ մինչև Եգիպտոս և բակտերիա։ Երբեմն Հունական քաղաքակրթությունը շարունակում էր մնալ մինչև քրիստոնեության տարածումը III դարում։

Ավանդաբար, ըստ էության, հին հունական շրջանը սկսվել է առաջին Օլիմպիական խաղերից մ. թ. ա. 776 թվականին և շարունակվել մինչև Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահը Մ. թ. ա. 323 թվականին։

Պատմաբանների մեծ մասը հին Հունաստանին համարում է արևմտյան քաղաքակրթության մշակութային հիմք։ Հունական մշակույթը հզոր ազդեցություն է ունեցել Հռոմեական կայսրության վրա։ Հին հունական քաղաքակրթությունը հսկայական ներդրում է ունեցել ժամանակակից աշխարհի լեզուների, քաղաքականության, կրթության, փիլիսոփայության, արվեստի և ճարտարապետության մեջ, հատկապես Արևմտյան Եվրոպայում Վերածննդի ժամանակ, ինչպես նաև ավելի ուշ XVIII և XIX դդ.:

Հելլենիստական Հունաստան

Հունաստանի պատմության հելլենիստական շրջանը սկսվել է Մ. թ. ա. 323 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահվանից մինչև Պելոպոննեի թերակղզու և Հունաստանի կղզիների միացումը Հռոմին Մ. թ. ա. 146 թվականին։ Թեև հաստատումը հռոմեական տիրապետության չի խանգարել պահպանման հելլենիստական հասարակության և մշակույթի, որը գրեթե չի փոխվել մինչև քրիստոնեության ժամանմանը, այն հանգեցրել է ավարտին հունական քաղաքական անկախության։

Ընթացքում հելլենիստական ժամանակահատվածում նշանակությունը բուն Հունաստանի հունական քաղաքակրթության մեջ կտրուկ նվազել էր։ Հելլենիստական մշակույթի մեծ կենտրոններն էին Ալեքսանդրիան և Անտիոքը։

Հռոմեական Հունաստան

Հռոմեկան Հունաստանը-մի ժամանակաշրջան է հունական պատմության մեջ, Մ. թ. ա. 146 Ախեյական պատերազմում Հռոմեացիների հաղթանակից մինչև 330 թ. Բյուզանդիա քաղաքի վերանվանումը Նոր Հռոմ, ավելի ուշ հռոմեական կայսր Կոնստանտինոս I-ի կողմից Կոստանդնուպոլսի։

Միջնադար

Բյուզանդիա

Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաքն ու քաղաքակրթական կենտրոնը եղել է Կոստանդնուպոլիսը՝ V-XII դարերի միջնադարյան աշխարհի խոշորագույն քաղաքներից մեկը։ Կայսրությունը հսկում էր Հուստինիանոս I կայսեր օրոք (527-565)՝ մի քանի տասնամյակ վերադարձնելով Հռոմի նախկին արևմտյան նահանգների ափամերձ տարածքների զգալի մասը և միջերկրածովյան ամենահզոր տերության դիրքը։ Հետագայում բազմաթիվ թշնամիների ճնշման տակ պետությունն աստիճանաբար կորցրեց հողերը։ Սլավոնական, բուլգարյան, լանգոբարդի, վեստգոտական և Արաբական նվաճումներից հետո կայսրությունը զբաղեցնում էր միայն Հունաստանի և Փոքր Ասիայի տարածքը։ IX-XI դարերում որոշակի ուժեղացումը փոխարինվեց XI դարի վերջի լուրջ կորուստներով, սելջուկների ներխուժման և Մանազկերտի պարտության ժամանակ, առաջին Կոմնիկների ուժեղացմամբ, երկրի փլուզումից հետո, 1204 թվականին Կոստանդնուպոլիսը վերցրած խաչակիրների հարվածների ներքո, Հովհաննես Վատացու հերթական ուժեղացմամբ, Միխայել Պալեոլոգի կայսրության վերականգնմամբ, և, վերջապես, XV դարի կեսերին օսմանների ճնշման տակ վերջնական կործանմամբ։

Օսմանյան Հունաստան

Հունաստանի մեծ մասը Օսմանյան կայսրության մի մասն է եղել XIV դարից մինչև 1821թ.անկախության հռչակմանը։ Թյուրքերը Եվրոպայում առաջին անգամ հայտնվել են 1354 թվականին։ Բյուզանդական կայսրությունը, որը ղեկավարում էր գրեթե բոլոր հույն խոսնակների նախորդ 1100 տարիները, ճակատագրական կերպով թուլացավ Կոստանդնուպոլսի խաչակիրների կողմից 1204 թ. 4-րդ խաչակրաց արշավանքի ժամանակ։ 1371 թ. հաղթելով բուլղարացիներին և սերբերին 1389 թ., Թուրքերը առաջ շարժվեցին դեպի հարավ, ըստ էության, Հունաստան վերցնելով Աթենքը 1458 թ. հույները Փելոպոննեսում պահեցին մինչև 1460 թ., իսկ Վենետիկը և Գենոան կարողացել են իրենց մի քանի կղզիներ թողնել, բայց մինչև 1500 թ. Հունաստանի Հարթավայրային և կղզու մեծ մասն անցել է թուրքերի ձեռքը։ Թուրքերը լեռները հիմնականում չէին զբաղեցնում, այդ պատճառով էլ լեռնային շրջանները հույների համար ապաստան էին ծառայում։ Կիպրոսը ընկավ 1571 թվականին,իսկ Վենետիկը Կրետե կղզին ղեկավարում էր մինչև 1670 թվականը։

Նոր և նորագույն ժամանակաշրջան

1821 թվականի մարտի 25-ին Եվրոպական երկրների աջակցությամբ հույները զինված ապստամբություն բարձրացրեցին թուրքերի դեմ, ինչի արդյունքում նրանց հաջողվեց ստեղծել թագավորություն՝ գերմանացի արքա Օտտոնի գլխավորությամբ։ Հույների կողմից անկախություն ձեռք բերելու գործում մեծ դեր է խաղացել ռուսական նավատորմը, որը Նավարինի օրոք ջախջախեց թուրքերին։ Հունաստանի ղեկավարությունը տատանվել է գերմանական և բրիտանական կողմնորոշումների միջև։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը Հունաստանին մղեց պատերազմի Թուրքիայի հետ, որն ավարտվեց Անատոլիայից հույների վտարմամբ։ Անհաջողությունները հանգեցրել են հաճախակի ռազմական հեղաշրջումների, մի կողմից, և կոմունիստական պարտիզանական շարժման ուժեղացմանը, մյուս կողմից։ 1940-ական թվականների քաղաքացիական պատերազմի արդյունքում հաստատվել է սև գնդապետների իշխանությունը։ Կիպրոսի անեքսիայի անհաջող փորձը հանգեցրել է հասարակության ժողովրդավարացմանը և Եվրամիության կազմում Հունաստանի անդամակցությանը։ 2001 թվականին երկիրը հրաժարվել է ազգային արժույթից։

Տես նաև

• Պատմություն Հունաց
• Եվրոպայի պատմություն

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։