Անվստահելի պատմիչ

Անվստահելի պատմիչ, հերոս-պատմիչ, որը հայտնում է ոչ ճշգրիտ տեղեկություն։ Այդ ժամանակ տեղի է ունենում հեղինակի և ընթերցողի միջև գաղտնի համաձայնության խախտում, ըստ որի իրադարձությունները պետք է ճշգրիտ նկարագրվեին։

Տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է Ուեյն Բուտը «Գեղարվեստական գրականության հռետորաբանություն» գրքում (1961)^[1]։ Ուսումնասիրողների կարծիքով շատ հնարավոր է, որ անվստահելի պատմիչը, իր մասնակցությունն ունենալով պատմածքում, ազդի դրա սյուժեի վրա^[2]։

Տերմինաբանության և դասակարգման խնդիրներ

Ինչպես նկատել է Ջեյմս Ֆրեյը («Ինչպես գրել հանճարեղ վեպ»), յուրաքանչյուր հեղինակ նոր ստեղծագործության անցնելիս ընթերցողի հետ գաղտնի համաձայնության է գալիս, որ իրադարձությունները պետք է տեղի ունենան հերթականությամբ, իսկ պատմիչը չպետք է խախտի կանոնները։ Սակայն որոշ դեպքերում հնարավոր է, որ գրականության մեջ ընդունված ստանդարտներից շեղում տեղի ունենա։ Որպես օրինակ Ֆրեյը բերում է այն դեպքը, երբ ֆանտաստիկա ժանրի ստեղծագործության հերոս- պատմիչը իր տպավորություններով է կիսվում աննկարագրելի գեղեցկուհու հետ հանդիպումից։ Ավելի ուշ պարզ է դառնում, որ այդ գեղեցկուհին մողես է։ Այս միջոցը օգտագործվում է ընթերցողի ուշադրությունը գրավելու համար, սակայն Ֆրեյը զգուշացնում է, որ չարաշահել պետք չէ^[3]։

Պատմիչին չվստահելու պատճառներից կարող են լինել նրա հոգեկան խնդիրները (ինչպես Պատրիկ Բեյտմենը Բրետ Իստոն Էլլիսի «Ամերիկյան խելագարը» վեպից) կամ էլ ի սկզբանե մարդկանց և իրադարձությունների հանդեպ նրա հետաքրքրությունը^[3]։

Որոշ անգլիացի գրականագետներ այդ տերմինն անտեղի շատ են կիրառում՝ օգտագործելով այն ոչ միայն պատմողական ժանրի համար, այլև վեպի համար ( որտեղ չկա պատմություն, և, տրամաբանական է, պատմիչ)։ Օրինակ՝ Ուիլյամ Ռիգանը, ուսումնասիրելով անվստահելի պատմիչների արխետիպերը, հայտնաբերել է դրանց Պլավտուսի «Պարծենկոտ զինվորը» կատակերգությունում, քանի որ նրա հերոսը սովորություն ուներ չափազանցացնելու իր արժանիքները և գերագնահատելու սեփական ձեռքբերումները^[4]։ Ռիգանը ավստահելի պատմիչների շարքին է դասում Հեքլբերի Ֆիննին Մարկ Տվենի «Հեքլբերի Ֆիննի արկածներից» և Հոլդեն Քոլֆիլդին Սելինջերի «Տարեկանի արտում՝ անդունդի եզրին» վեպից՝ բացատրելով, որ տարիքի կամ ոչ հասուն լինելու պատճառով նրանց ընկալումները ոչ ճշգրիտ և սահմանափակ են լինում^[4]։ Տրամաբանորեն,«անվստահելի» կարելի է անվանել գրեթե բոլոր հերոսներին, ում անունից, որ պատմում է պատմվածքը, քանի որ նրանք միշտ սուբյեկտիվորեն են ընկալում իրադարձությունները։ «Աշխարհայացքի սուբյեկտիվությունը բացահայտելու ունակությունը պատմվածքը առաջին դեմքով պատմելու ամենակարևոր իմաստաբանական առանձնահատկությունն է»^[5]։

Բառից բուն իմաստով «անվտահելի պատմիչների» տիպին են դասվում․

հերոս- պատմիչները, որ ծանր հոգեկան հիվանդ են և չեն կարողանում իրականությունը ճիշտ ընկալել ( օրինակ՝ Էդգար Ալլան Պոյի «Մատնիչ սիրտը» պատմածքի գլխավոր հերոսը, Գոգոլի «Խելագարի օրագրի» Պոպրիշինը, Վլադիմիր Նաբոկովի «Գունատ կրակի» Չարլզ Քինբոտը)
պարծենկոտ հորինողները, ինչպես Ռ․ Է․ Ռասպեի հայտնի հերոս բարոն Մյունխաուզենը, և սուտասանները, որ դիտմամբ թաքցնում կամ խեղաթյուրում են տեղեկությունը (օրինակ, որպեսզի թաքցնեն իրենց հանցագործությունը կամ արդարացնեն անվայել արարքները). Այս խմբի մեջ են մտնում նաև իրական հանցագործները ( Իվան Պետրովիչ Կամիշևը Ա․ Պ․ Չեխովի «Դրամա որսորդության ժամանակ» վիպակից, Ջեյմս Շեպարդը Ագաթա Քրիստիի «Ռոջեր Էքրոյդի սպանությունը» վեպից), և խարդախները, ինչպես Թոմաս Մանի «Արկածախնդիր Ֆելիքս Կրուլի խոստովանությունը» (1954) վեպի գլխավոր հերոսը^[4]։

Ռուս գրականության անվստահելի պատմիչներ

Ոչ ճշգրիտ պատմությունը գրական ստեղծագործության ժանրերից ավելի մոտ է առակին, որտեղ չար ոգիների հետ հանդիպումն նկարագրվում է պատմիչի անձնական վկայության տեսքով։

Առաջին անգամ անվստահելի պատմիչ իր ստեղծագորխությունում օգտագործել է Ն․ Վ․ Գոգոլը (գիժ Պոպրիշինը «Խելագարի օրագիրը» վիպակից)։

Բանասեր Գալինա Ժիլիչևայի կարծիքով 1920-1930- ականների ռուս գրականության մեջ քիչ չեն անվստահելի պատմիչների առկայության օրինակները։ Այդպես, Յուրի Օլեշայի «Նախանձ» վեպում Իվան Բաբիչևի ձերբակալության պատմությունը ներկայացված է երկու տարբերակով․ սկզբում դրա մասին պատմում է Նիկոլայ Կավալերովը, հետո՝ հեղինակ-պատմիչը։ Նրանցից յուրաքանչյուրը դեպքը ներկայացնում է իր տեսանկյունից։ Մեկի խոսքով հերոսը «տուժում է» ռեստորանում, մյուսի՝ փողոցում^[6]։

Իլյա Էրենբուրգի «Խուլիո Խուրենիտոյի արտասովոր արկածները» վեպի հերոսը ( որը հանդիսանում է հեղինակի նմանակը) անվստահելի պատմիչ է իր անտեղյակության պատճառով։ Իր դաստիարակի՝ Մեծն Սադրիչի ուսոմունքների և գործերի մասին պաթոսով խոսելու փորձերը վերածվում են մի շարք ծիծաղաշատ դեպքերի^[6]։

Լեոնիդ Դոբիչինի «Էն քաղաքը» գրքում պատմիչի ավստահելիությունը կապված է նրա կարճատեսության հետ։ Տեսողական խնդիրները, որ պատմիչի մոտ ի հայտ են գալիս ստեղծագործության վերջում կասկածներ են առաջացնում նրա «դիտարկումների օրագրի» վերաբերյալ^[6]^[7]։

Քրիստոմատիաներում անվստահելի պատմիչների շարքում կան Վլադիմիր Նաբոկովի ստեղծագործության հերոսներից Սմուրովը՝ «Բառը» վիպակից, Հերման Կառլովիչը՝ «Հուսալքություն» վեպից։

Գրականության մեջ օգտագործման օրինակներ

«Անվստահելի պատմիչը» առավել հետաքիքիր կերպարի է վերածվում դետեկտիվ սյուժեում։ Վառ օրինակ է Ագաթա Քրիստիի հանրահայտ «Ռոջեր Էկրոյդի սպանությունը» վեպը։ Դետեկտիվ սյուժետ նկատվում է նաև Ռյունոսկե Ակուտագավայի «Թավուտում» նորավեպում (1921), և Կաձուո Իսիգուրոյի «Երբ մենք որբ էինք» վեպում (2000)։

«

»

Եկատերինա Բելովա

Ջեֆրի Չոսեր «Քենթերբերյան պատմվածքներ» ( XIV դարի վերջ)
Էմիլի Բրոնտե «Մոլեգին հողմերի դարավանդը» (1847)
Ուիլկի Քոլինզ «Լուսնաքար» (1866)
Անտոն Չեխով «Դրամա որսորդության ժամանակ» (1884)
Հենրի Ջեյմս «Պտուտակի պտույտը» (1898)
Ռյունոսկե Ակուտագավա «Թավուտում» (1922)
Ագաթա Քրիստի «Ռոջեր Էկրոյդի սպանությունը» (1926)
Գյունտեր Գրաս «Թիթեղյա թմբուկ» (1959)
Այրիս Մերդոկ «Սև արքայազն» (1973)
Ուիլյամ Խյերտսբերգ «Հրեշտակի սիրտը» (1978)
Չակ Պալանիկ «Մարտակումբ» (1996)
Կաձուո Իսիգուրո «Երբ մենք որբ էինք» (2000)
Յան Մարթել «Պիի կյանքը»(2002)
Ջո Աբերկրոբի «Առաջին կանոնը» (եռերգություն, 2006—2008)
Ջիլիան Ֆլինն «Անհետացած աղջիկը» (2012)

Ֆիլմի և հեռուստասերիալի մեջ օգտագործման օրինակներ

«Բժիշկ Քալիգարիի առանձնասենյակը» (1920)
«Քաղաքացի Քեյնը» (1941)
«Ռաշոմոն» (1950)
«Հրեշտակի սիրտը» (1987)
«Կասկածելի դեմքեր» (1995)
«Տիտանիկ» (1997)
«Պի» (1998)
«Մարտական ակումբ» (1999)
«Հիշիր» (2000)
«Ամերիկյան խելագար» (2000)
«Սարդը» (2002)
«Նույնայանացում» (2003)
«Անիծվածների կղզի» (2010)
«Պիի կյանքը» (2012)
«Սիրավեպ» (The Affair, 2013—2019)
«Անհետացած աղջիկը» (2014)
«Ես, Էրլը և մահացող աղջիկը» (2015)
«Պարոն Ռոբոտ» (2015—2019)
«Տաք ամառային գիշերներ» (2017)
«Ջոկեր» (2019)
«Վերջին մենամարտը» (2021)

Տեսախաղերի մեջ օգտագործման օրինակներ

The Black Mirror (2003)
Hitman: Blood Money (2006)
Umineko no Naku Koro ni (2007)
Call of Juarez: Gunslinger (2013)
Tales from the Borderlands (2014)
Hellblade: Senua’s Sacrifice (2017)

Ծանոթագրություններ

↑ Booth W. The Rhetoric of Fiction. — University of Chicago Press, 1961. — P. 158—159.
↑ Белова Е. Н. «Ненадёжный повествователь» с разных точек зрения: Кадзуо Исигуро («Когда мы были сиротами») и Рюноске Акутагава («В чаще») // Вестник Волгоградского государственного университета. — 2013. — № 12.
↑ ^3,0 ^3,1 Джеймс Н. Фрей Как написать гениальный роман. — СПб.: Амфора, 2005. — ISBN 5-94278-885-5
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 William Riggan Pícaros, Madmen, Naīfs, and Clowns: The Unreliable First-person Narrator. — 1981. — ISBN 0806117141
↑ Атарова К.Н., Лесскис Г.А. Семантика и структура повествования от первого лица в художественной прозе (русский) // Известия АН СССР, серия литературы и языка. — 1976. — Т. 35. — № 4. — С. 348.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Жиличева Г. А. Функции «ненадёжного» нарратора в русском романе 1920-1930-х годов // Вестник Томского государственного педагогического университета. — 2013. — № 11(139).
↑ Смирнов И. П. Кинооптика литературы // Видеоряд. Историческая семантика кино. — Спб.: Петрополис, 2009. — 402 с.

[1] Booth W. The Rhetoric of Fiction. — University of Chicago Press, 1961. — P. 158—159.

[ЕН2-2] Белова Е. Н. «Ненадёжный повествователь» с разных точек зрения: Кадзуо Исигуро («Когда мы были сиротами») и Рюноске Акутагава («В чаще») // Вестник Волгоградского государственного университета. — 2013. — № 12.

[ДФ-3] 3,0 ^3,1 Джеймс Н. Фрей Как написать гениальный роман. — СПб.: Амфора, 2005. — ISBN 5-94278-885-5

[УР-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 William Riggan Pícaros, Madmen, Naīfs, and Clowns: The Unreliable First-person Narrator. — 1981. — ISBN 0806117141

[5] Атарова К.Н., Лесскис Г.А. Семантика и структура повествования от первого лица в художественной прозе (русский) // Известия АН СССР, серия литературы и языка. — 1976. — Т. 35. — № 4. — С. 348.

[ГЖ-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Жиличева Г. А. Функции «ненадёжного» нарратора в русском романе 1920-1930-х годов // Вестник Томского государственного педагогического университета. — 2013. — № 11(139).

[7] Смирнов И. П. Кинооптика литературы // Видеоряд. Историческая семантика кино. — Спб.: Петрополис, 2009. — 402 с.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]