Այխմանը Երուսաղեմում

Այխմանը Երուսաղեմում անգլ.՝ Eichmann in Jerusalem և բասկ.՝ Eichmann Jerusalemen‎
Ենթավերնագիր	A Report on the Banality of Evil և Gaizkiaren hutsalkeriari buruzko txostena
Հեղինակ	Հանա Արենդտ
Տեսակ	գրավոր աշխատություն և Մենագրություն
Ժանր	էսսե
Թեմա	Հոլոքոստ, Օտտո Ադոլֆ Այքման և war crimes trial?
Բնօրինակ լեզու	անգլերեն
Նկարագրում է	Եվրոպա
Հրատարակումներ կամ թարգմանություններ	Այքմանը Երուսաղեմում
Երկիր	ԱՄՆ
Հրատարակիչ	Viking Press
Հրատարակման տարեթիվ	1963

Այխմանը Երուսաղեմում. հաշվետվություն չարության տափակության մասին (անգլ.՝ Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil), Հանա Արենդտի վերլուծական երկը Ադոլֆ Այխմանի և 1961 թվականին Երուսաղեմում կայացած նրա դատավարության մասին, որտեղ Արենդտը ներկա էր որպես The New Yorker հանդեսի թղթակից։ Ադոլֆ Այխմանը նախկին ՍՍ օբերշտուրմբանֆյուրեր (փոխգնդապետ) էր, որը ղեկավարել է գեստապոյի IV-B-4 բաժինը, որը պատասխանատու էր «Հրեաների խնդրի վերջնական լուծման» համար։

Որքան էլ զավեշտալի հնչի, գրքում տեղ են գտել շատ զվարճալի մանրամասներ։ Արդեն դատավարության ընթացքում Արենդտը շրջանառության մեջ է դրել Banality of Evil – չարության տափակություն արտահայտությունը՝ ոչ միայն նկատի ունենալով Այխմանի նման «անհամ և ճղճիմ» մարդկանց, որոնք կազմում էին բնաջնջման նացիստական մեքենան, այլ Հոլոքոստի՝ որևէ ինքնատիպությունից զուրկ և սարսափով համակված հանցավոր պատմության ամենակենցաղային առօրեականությունը։ Օրինակ, գլխավոր դատախազ Գիդեոն Հաուզներն իր «Վեց միլիոնը մեղադրում են» պատմական ելույթից առաջ ետնաբեմում սկանադալ էր բարձրացրել և դատական կառավարչին սպառնում էր, որ եթե իր կնոջն ու դստերը դատին մասնակցելու թույլտվություն չտան, ապա մեկ ուրիշը թող ելույթ ունենա իր փոխարեն։

«Այխմանը Երուսաղեմում» էսսեն 20-րդ դարի բարոյագիտության վերաբերյալ ամենաքարկոծված գիրքն է, սակայն դասվում է 20-րդ դարի քաղաքական մտքի դասականների շարքում։ Պատասխանատվությունը նպատակներից տարանջատելու Հանա Արենդտի փորձերը գրեթե ոչ ոք ճիշտ չի ընկալել իր ժամանակին։ Դրանք տարակուսանք և զայրույթ են առաջացրել նույնիսկ նրա ամենամտերիմների մոտ։ Այդ պատճառով հետագա բարոյագետներից շատերը բավարարվում են վագոնիկի խնդրով։

1963 թվականին գրքի լույս տեսնելուց հետո Արենդտի «հրեա ընկերները նրա հետ իրենց հարաբերությունները խզեցին՝ չգնահատելով ծաղրն ու հեգնանքը և 30 տարուց ավելի Իսրայելում բոյկոտեցին նրան։ Իր նախկին ընկերերից մեկին՝ գիրքը հրեաների համախմբվածության խախտում համարած և քննադատած Գերշոմ Շոլեմին ուղղված հայտնի նամակում Արենդտը գրել է.

Սիոնիստական շարժումն իրենում կրում է գերմանական ազգայնականության որոշ վատագույն հատկանիշներ։ - Հանա Արենդտ

1965 թվականին լույս է տեսել ռուսերեն առաջին թարգմանությունը որոշ թերություններով։ 2002 թվականին գիրքն առաջին անգամ հրատարակվել է եբրայերեն թարգմանությամբ։ Բեռլինի՝ դեպի Ռայխստագից ոչ հեռու տեղադրված Հոլոքոստի հուշարձան տանող փողոցը կրում է Հանա Արենդտի անունը։

Բովանդակություն

Ադոլֆ Այխմանը դատավարության ժամանակ 1961

Հանա Արենդտի «Այխմանը Երուսաղեմում» գիրքը «Հոլոքոստի ճարտարապետ» Ադոլֆ Այխմանի նկատմամբ 1961 թվականի դատավարության մասին է։ Սա պատմական աշխատություն չէ, այլ բազմաթիվ դեպքերով և օրինակներով մանրամասն դատողություններ է այն պատճառների (հատկապես քաղաքական) մասին, թե ինչու են մարդիկ հրաժարվում խղճի ձայնը լսելուց և իրականության աչքերին նայելուց։ Գրքի հերոսները բաժանված չեն դահիճների և զոհերի, այլ այդ ընդունակությունները պահպանածների և կորցրածների։ Գիրքը գրված է կոշտ, հիմնականում հեգնական տոնով, բացակայում է զոհերի նկատմամբ ակնածանքը, գնահատականները կտրուկ են։ Ահա այս պատճառով շատերին վրդովվեցրել և զայրացրել է այն ու դեռ շարունակում է տարակուսանք առաջացնել։ Արենդտը գերմանացիների մասին գրում է.

Գերմանիայի հասարակությունը, որ կազմում էր 80 միլիոն, նույն կերպ պաշտպանված էր իրականությունից և փաստերից, նույն ինքնախաբեությամբ, ստով և հիմարությամբ, որոնք առանցքային դարձան նրա՝ Այքմանի մենթալիտետի համար։

Հեղինակը նույն կերպ անողոք է նաև զոհերի նկատմամբ, հատկապես նրանց, ովքեր որպես հրեական վերնախավի մաս, «մարդասիրական» կամ այլ նկատառումներից ելնելով աջակցել են այդ մոլորեցնող ինքնախաբեությանը։

Հանա Արենդտը շեշտում է, որ Այխմանը կարիերայի սանդուղքով վեր բարձրանալու ցանկությունից բացի այլ նպատակներ չի հետապնդել։ Հակասեմիտականության կամ անձի հոգեբանական անլիարժեքության որևէ նշան չուներ Այխմանը։ Այխմանի խոսքերը մեջբերելով՝ Արենդտը ցույց է տալիս, որ նա իր կատարած հանցավոր գործողությունները կատարել է առանց ատելության և իր կատարած արարքների նկատմամբ որևէ չափով մեղքի զգացողություն չունի. չէ որ նա «իր աշխատանքն էր կատարում».

...Նա իր պարտականությունն էր կատարում..., նա ոչ միայն հնազանդվել է հրամաններին, այլև հնազանդվել է օրենքին... - Անգլերեն բնօրինակ, էջ 135

Գիրքն ավարտվում է վերջին գլխի Չարի տափակություն (the banality of evil) ենթավերնագրով։ Այս արտահայտությունը մասամբ վերաբերվում է դատարանում Այխմանի վարքին։

Այխմանը ըստ Արենդտի

Արենդտը դատարանում տված Այխմանի վկայությունը և առկա պատմական ապացույցները համադրելով մի քանի դիտարկումներ է անում Այխմանի վերաբերյալ.

• Դատարանում Այխմանը հայտարաում էր, որ մշտապես ձգտել է հետևել Կանտի «կատեգորիկ իմպերատիվին» (էջեր 135-137)։ Արենդտը հետևություն է անում, որ Այխմանը սխալ դաս է քաղել Կանտից․ նա չէր հասկացել «Ոսկե կանոնը» և փոխադարձության սկզբունքը, ինչը ենթադրում է կատեգորիկ իմպերատիվը, այլ ընդունել էր միայն մի մարդու գործողությունների կոնցեպցիան՝ որպես հանընդհանուր օրենք։ Այխմանը ձգտել է հետևել օրենքների ոգուն։ Սակայն եթե Կանտի կատեգորիկ հրամայականի ձևակերպման մեջ օրենսդիրը բարոյական եսն է, և բոլոր մարդիկ օրենսդիրներ են, ապա Այխմանի ձևակերպմամբ օրենսդիրը Հիտլերն էր։ Այխմանը պնդում է, որ երբ իրեն մեղադրեցին խնդրի վերջնական լուծման իրագործման մեջ, ամեն ինչ գլխիվայր փոխվեց, և Արենդը պնդում էր, որ այդ պահից «նա դադարել էր ապրել կանտյան սկզբունքներին համապատասխան։ Նա հասկանում էր դա և ինքն իրեն սփոփում էր ասելով, որ «ինքն այլևս իր գործերի տերը չէ», որ «ինքն այլևս ի վիճակի չէ որևէ բան փոխել»»(էջ 136)։
• Այխմանի ինքնուրույն մտածել չկարողանալու հատկությունը երևում էր նրա օգտագործած ս«տանդարտ ֆրազներից և իր իսկ հնարած կլիշեներից»։ Նա ապավինում էր «պաշտոնական» (Amtssprache) և էվֆեմիստիկ ձևական խոսքին (Sprachregelung), որը Հիտլերի կիրառած քաղաքականությունը «ինչ որ դուրեկան» էր դարձնում։ Սա վկայում էր Այխմանի անիրատեսական աշխարհընկալման և հաղորդակցման հմտությունների բացակայության մասին։
• Չնայած Այխմանը կարող էր հակասեմական հակումներ ունենալ, բայց Արենդտը պնդում է, որ նա ցույց չի տվել «հրեաների նկատմամբ խելագար ատելության, մոլեռանդ հակասեմիտիզմի կամ որևէ տեսակի ինդոկտրինացիայի նշան։ Նա անձամբ երբեք հրեայի դեմ որևէ բան չի ունեցել» (էջ 26)։
• Այխմանն իր ողջ կյանքում եղել է «համագործակցող», և նա դժվարանում էր ինքնուրույն մտածել։ Երիտասարդ տարիքում նա անդամակցել է «Երիտասարդ մարդկանց քրիստոնեական ասոցիացիա», «Վանդերֆոգել» (Wandervogel) բնասեր-բնապահպանական և «Երիտասարդ ճակատ մարտիկների ասոցիացիա» (Jungfrontkämpferverband) կազմակերպություններին։ 1933 թվականին նրան չի հաջողվել դառնալ «Շլարաֆիա» (Schlaraffia - մասոնականության նման ընկերություն, որը կազմված էր միայն տղամարդկանցից), որից հետո ընտանիքի բարեկամ (իսկ հետագայում ռազմական հանցագործ) Էռնստ Կալտենբրունները նրան կոչ արեց անդամագրվել ՍՍ -ին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին Այխմանը ճնված զգացողություն ուներ, քանի որ «հասկացավ, որ այդ պահից նա պետք է ապրեր առանց ինչ-որ բանի ադամ լինելու » (էջ 32)։ Արենդը պարզաբանում է, որ նրա գործողությունները չարամտությունից չէին բխում, այլ ռեժիմի նկատամաբ կուրորեն նվիրվածությունից և ինչ-որ բանի մաս կազմելու՝ պատկանելու պահանջմունքից։ Այխմանն ասում է․ «Ես զգում էի, որ առանց առաջնորդի ստիպված եմ լինելու դժվարին անհատական կյանք վարել, ոչ մեկից պատվերներ չեմ ստանալու, ինձ այլևս կարգադրություններ ու հրամաններ չեն տալու, խորհրդատվության համապատասխան կանոնակարգեր չեն լինելու, մի խոսքով՝ առջևում մի կյանք էր, որը երբեք չեմ իմացել։»
• Այխմանը չի կարողացել ավարտել ոչ մի միջնակարգ և մասնագիտական դպրոց։ Իսկ առաջին նշանակալի աշխատանքը ստացել է ընտանեկան կապերի շնորհիվ։ ՍՍ-ում աշխատելիս և Երուսաղեմում կայացած դատական գործընթացի ժամանակ Այխմանը ձգտել է թաքցնել այդ հանգամանքը և նույնիսկ կարմրել է, երբ այդ մասին հայտնի է դարձել։
• Արենդտը նկատում է, որ Այխմանը պնդում էր, որ պատասխանատու է եղել որոշակի վայրագությունների համար, թեև նրան չէին բավարարի ուժ և հմտություններ դրանք կատարաելու համար։ Այդ պնդումները խանգարում էին պաշտպանությանը։ Այստեղից Արենդտը հետևություն է անում, որ «պարծենկոտությունը Այխմանին կործանած արատներից էր» (էջ 46)։ Արենդտը նաև ենթադրում է, որ Այխմանը, հավանաբար, կգերադասեր մահապատժի ենթարկվել որպես ռազմական հանցագոր, քան ապրել որպես ոչ ոք։ Սա վկայում է այն մասին, որ նա վերաարժևորում է իր սեփական ինտելեկտը և իր ծառայած կազմակերպություններում նախկինում ունեցած իր կարևորությունը։
• Արենդտը պնդում է, որ Այխմանը Վանզեի համաժողովում, թեև երկրորդական դերում, ականատես է եղել, թե ինչպես Գերմանիայի պետական շարքային ծառայողները ջերմորեն ողջունում էին Ռայնհարդ Հեյդրիխի՝ Եվրոպայում հրեական հարցի վերջնական լուծման (die Endlösung der Judenfrage ) ծրագիրը։ Տեսնելով, որ «պատկառելի հասարակության» անդամները ընդունում են զանգվածային սպանությունները, և ոգևորությամբ մասնակցում են լուծման պլանավորմանը, Այխմանը բարոյական պատասխանատվության թեթևանալու զգացողություն է ունեցել, ինչպես, եթե ինքը «Պոնտացի Պիղատոս» լիներ։
• Դատավարությունից առաջ բանտարկության ընթացքում Իսրայելի կառավարությունը Այխմանին հետազոտել է ոչ պակաս, քան վեց հոգեբանների միջոցով։ Այս հոգեբանները հոգեկան հիվանդության, այդ թվում՝ անձնային խանգարման հետք չեն գտել։ Բժիշկներից մեկը նկատել էր, որ այլ մարդկանց նկատմամբ իր ընդհանուր վերաբերմունքը, հատկապես ընտանիքի և ընկերների հանդեպ, «ծայրահեղ բարեհամբույր» էր, իսկ մյուսը նկատել էր, որ Այխմանի միակ անբնական հատկությունը իր սովորությունների և խոսքի մեջ սովորականից ավելի «նորմալ» երևալու ձգտում էր (էջ 25)։

Արենդտը եզրակացնում է, որ սա առավել ցայտուն կերպով չեզոքացնում է այն միտքը, թե նացիստական հանցագործներն ակնհայտորեն փսիխոպատներ էին և տարբերվում էին «նորմալ» մարդկանցից։ Սա շատերին ստիպեց եզրակացնել, որ Հոլոքոստի նման իրավիճակները կարող են նույնիսկ ամենասովորական մարդկանց մղել սարսափելի հանցագործություններ կատարելուն՝ պատշաճ խրախուսանքների առկայության պարագայում, բայց Արենդտը կտրականապես համաձայն չէ այս մեկնաբանության հետ, քանի որ Այխմանը կամովին էր հետևում «Ֆյուրերպրինցիպին» - Առաջնորդի սկզբունքնին (Führerprinzip): Արենդտը պնդում է, որ բարոյական ընտրություն գոյություն ունի նույնիսկ տոտալիտարիզմի ներքո, և որ այդ ընտրությունն ունի քաղաքական հետևանքներ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ընտրողը քաղաքականապես անզոր է։ Որպես վառ օրինակ նա մատնանշում է Դանիան, որտեղ Ռայխի «Վերջնական որոշում» կայացնելուն ընդդիմացան ոչ բռնի դիմադրությամբ, ուրեմն «դա կարող էր պատահել շատ տեղերում, բայց ոչ ամենուր»։

Թարգմանություններ

1963 թվականի առաջին անգլերեն հրատարակությունից կարճ ժամանակ անց լույս տեսավ ռուսերեն թարգմանությունը։ Չնայած գիրքը նվիրված է հրեական պետության ամենաճանաչված դատավարությանը, բայց Իսրայելի պետական լեզվով թարգմանությունը 37 տարի անց է լույս տեսել։ Պատճառն այն չէ, որ որակյալ թարգմանիչներ չեն եղել։ Այս գիրքը գրված է 20-րդ դարի ամենախոշոր հրեա ինտելեկտուալի կողմից, այնուամենայնիվ հրեական պետության մեջ այն կարդալու ցանկություն ունեցողներ չկային։ Գրքում գրվածը չի համընկնում Հոլոքոստի մասին ձևավորված վաղուց արդեն կանոնիկ դարձած կոլեկտիվ հիշողությանը։

2008 թվականին ռուսերեն թարգմանության նախաբանում, հավանաբար ցանկանալով խուսափել որևէ մեղադրանքից, գրքի խմբագիրները որպես վերջաբան ներկայացրել են 5 էջանի գնահատական, որի հեղինակը գրում է, որ «բավական դժվար է համակրանքով վերաբերվել գրքին», որ գիրքը «սաստիկ սխալ ստեղծագործություն է», որ այն «ներծծված է Հոլոքոստի զոհերի նկատմամբ արհամարհանքով», որ հրեաների նկատմամբ «բացարձակ զրպարտչական արտահայտություններ» է թույլ տվել հեղինակը, որ նրա «տեսությունները և պնդումները ոչ միայն ճշգրիտ չեն, այլև չափազանց վիրավորական և խոցող են»։ Նման ընդվզումը Արենդտի նման հրեայի դեմ, որն անձամբ հալածվել և գեստապոյի կողմից Ֆրանսիայի համակենտրոնացման ճամբար էր նետվել, մի քանի պատճառներ ունի։

Քննադատության պատճառներ

Արենդտը Այխմանին համարում է սովորական մարդ

Արենդտը քայլ առ քայլ ցույց է տալիս, որ Հրեական խնդրի վերջնական լուծման վերաբերյալ գաղափարները առաջադրել և դրա ի կատար ածման գործում առավել մեծ ներդրում են ունեցել Ռայխի բարձրաստիճան պաշտոններ ստացած Հիմլերը (1945 թվականի մայիսին, պատերազմի ավարտից 3 շաբաթ անց ինքնասպան եղած), Հեյդրիխը (1942 թվականի հունիսին մահափորձից ստացած վերքերից մահացած), Մյուլլերը (1945 թվականից հետո նրա ճակատագիրը հայտնի չէ), Շտալեկերը (1942 թվականին խորհրդային պարտիզանից մահացու վերք ստացած) և այլք։ «Այխմանը այդպես էլ չի հաջողացրել ՍՍ օբերշտուրմբանֆյուրերից (փոխգնդապետ) բարձր աստիճանի հասնել»։ Այխմանը «ըստ էության անգրագետ, դատելու նվազագույն ընդունակություններով մարդ է, որը ղեկավարում էր ամենաազդեցիկ ծառայողական դեպարտամենտներից մեկի բաժինը» (Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչության (գերմ.՝ RSHA) IV դեպարտամենտի B-4 բաժին):

Գլխավոր դատախազ Հաուզներն իր ճառում ասում է․ մի բան է «դատել հրեաների գլխավոր դահճին, հրեաների հարցի վերջնական լուծման կազմակերպչին և պատասխանատուին, հրեա ժողովրդի բնաջնջման պարագլխին» և մեկ այլ բան բաժիններից մեկը ղեկավարող փոխգնդապետին դատելը։ Եթե գլխավոր դատախազ Հաուզները իր ճառի երրորդ գլխում Այխմանին անվանում է «անտիսեմիտ, որը դեռ երիտասարդ տարիքից մարդկային կերպարը կորցրել է», Արենդտը նրա մասին գրում է որպես մի մարդու, ով «շնորհակալ լինելու ընդունակություն ուներ. նրա ընտանիքում ծագումով հրեա կար, որը այն անձնական պատճառներից էր, որ նրան թույլ չէր տալիս ատելություն զգալ հրեաների նկատմամբ» (խոսքն Այխմանի խորթ մոր ազգականի մասին է, որը հրեայի հետ էր ամուսնացած, որի վաճառական հայրը 1927 թվականին Այխմանին օգնել էր միջնորդ վաճառողի աշխատանք ստանալու հարցում) և նույնիսկ Վիեննայում, որտեղ 1938-1939 թվականներին նա «նշանակալից» հաջողությունների էր հասել հրեաների էմիգրացիայի գործում, նրա սիրուհին հրեա էր։ Այխմանը այնքան զգայուն մարդ էր, որ չէր կարողանում նայել հրեաների զանգվածային սպանության համար նացիստների պատրաստած տեխնիկական սարքերին։

Ես տեսնում էի երիտասարդ մարդկանց, որոնք վերածվել էին սադիստների։ Ինչպես կարելի էր նման բան անել։ Ուղղակի կրակել կանանց և տղամարդկանց վրա։ Դա անհնար էր։ - Այքմանը Երուսաղեմում գրքից Այքմանի խոսքերի մեջբերում

Այս պաթետիկ խոսքերը ասում էր հարյուր հազարավոր հրեաներին ոչնչացման ճամբարներ տեղափոխելու համար անձնական պատասխանատվություն կրող մարդը։ Սա ոչ թե մարդկային կերպարով գազան էր, այլ երկրորդ էշելոնի ճշտապահ կատարող պաշտոնյա, որը ճակատագրի բերումով էր հայտնվել այդտեղ... Դարակազմիկ իրադարձությունը սաստիկ լղոզված է ներկայացված, իսկ իրականում խոսքն Իսրայելի պետության 60-ամյա պատմության մեջ միակ մարդու մասին է, որին դատարանը մահապատժի էր դատապարտել և որի նկատմամբ այդ որոշումն ի կատար է ածվել։

Դատական ողջ գործընթացը կասկածի տակ

Արենդտը մեջբերում է դատախազ Հաուզների «6 000 000-ը մեղադրում են» մեղադրականը, որը համահունչ էր Իսրայելի վարչապետ Դավիդ բեն Գուրիոնի տեսակետին, որի համար Այխմանին բռնելը և դատելը առաջնահերթ նշանակություն ուներ։ Նրա տեսանկյունով Այխմանի նկատմամբ դատը ապացուցում էր, որ Իսրայելի պետության ստեղծումը անհրաժեշտ և արդարացված քայլ է, քանի որ հրեաները պատմության մեջ առաջին անգամ կարողացել էին բռնել և դատել իրենց գլխավոր դահիճին։ Վարչապետը կտրականապես հրաժարվել էր միջազգային դատարան հանձնել Այխմանին։ Նրա կարծիքով «իրավաքաղաքացիական անլիարժեքության» արտահայտություն կլիներ հանցագործին Միջազգային դատարան հանձնելը։

Հրեա ժողովուրդը կազմակերպված չէր, չուներ սեփական տերիտորիա, սեփական կառավարություն, սեփական բանակ, օրհասական պահին չուներ վտարանդի կառավարություն, որը դաշնակիցներին կներկայացներ հրեա ժողովրդի շահերը...չուներ զենքի պաշարներ, զինծառայություն անցած երիտասարդներ։ - «Այքմանը Երուսաղեմում» գրքից Դավիդ բեն Գուրիոնի խոսքերի մեջբերում

Հանա Արենդտը համաձայն էր սիոնիզմի այս կոնցեպցիայի հետ։ Արենդտը «Այխմանին մահապատժի ենթարկելու փաստերը ավելին քան բավարար» էր համարում, «Այխմանի հարցաքննությունների ձայնագրությունները դատարանին ներկայացնելուց հետո մահապատիժը լիովին արդարացված էր նույնիսկ իրավական տեսանկյունից»։ Սակայն Արենդտը հակադրվում է վարչապետ Գուրիոնի պնդմանը, որ Ադենաուերի Գերմանիան ուրիշ է և պատասխանատվություն չի կրում հիտլերյան դարաշրջանի չարագործությունների համար։ 1952 թվականին Արևմտյան Գերմանիայի հետ ռազմատուգանքի մասին պայմանագրի ստորագրմանը դեմ էր Իսրայելին հրեա բնակչությունը։ Սակայն ԳԴՀ-ի և ԳՖՀ-ի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նպատակով Ադենաուերի վարչակազմին սիրաշահելու Գուրիոնի գաղափարը ոչ մի կերպ չէր ընդունում Արենդտը։

Ինքնախաբեության փորձը այն աստիճան համատարած էր... որ նույնիսկ հիմա, նացիստկանա վարչակարգի անկումից 18 տարի անց... երբեմն դժվար է չմտածել, որ երեսպաշտությունը գերմանացիների բնավորության բաղկացուցիչ մասն է դարձել։ - 1963

Արենդտը նկատում է, որ պատահական չէ, որ պետական մեղադրյալ Հաուզները իր գիրքը վերնագրել էր ոչ թե որպես Արդարադատությունը Երուսաղեմում, այլ Քաղաքական գործընթաց։ Սա Հոլոքոստի հիշատակի պատմական բացատրություն ձևավորելու և հրեա քաղաքացիների մոտ արմատավորելու դաստիարակչական և պրոպագանդիստական նպատակ է հետապնդում՝ անհարմար դրության մեջ չդնելով Գերմանիայի կառավարությանը։ Արենդտը եզրակացնում է.

Որտեղ էլ, որ ապրել են հրեաները, միշտ էլ ունեցել են առաջնորդներ և գրեթե նրանք բոլորն էլ, չնչին բացառություններով, այս կամ այն կերպ, այս կամ այն պատճառով համագործակցել են նացիստների հետ...Եթե հրեա ժողովուրդը իրականում անկազմակերպ լիներ և առաջնորդներ չունենար, ապա քաոս կտիրեր և տառապանքներ կկրեր, բայց զոհերի ընդհանուր քանակը դժվար թե 4,5-6 միլիոնի հասներ։

Այխմանի դատավարությունը ըստ էության ձեռնտու էր Իսրայելի կառավարությանը, որպեսզի կոծկեր դրանից մի քանի տարի առաջ եղած սիոնիստական շարժման առաջնորդ Կաստների հրեաներին փրկագնի դիմաց ազատելու (1685 հրեաներ փրկվել են, յուրաքանչյուրը 1000 դոլար փրկագնի դիմաց), այսպես կոչված «Կաստների գործի» վերքը։ Խոսքը Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի և այլ շրջանների մի քանի հրեա համայնքային առաջնորդների նացիստների հետ, այդ թվում՝ Այխմանի հետ համագործակցության մասին է։ Արենդտը հատկապես խորացել է այդ ուղղությամբ։

«Այխմանը Երուսաղեմում» գրքում Արենդտին հաջողվել է ամբողջ խորությամբ մեկնաբանել հրեաների հետ կատարված ողբերգությունը, որի գործում էական նշանակություն է ունեցել նրա հրեա-գերմանական ծագումը։

Մտածողության բարոյականություն

Արենդտը համարում է, որ անշուշտ, Այխմանին պետք էր դատել, սակայն նրա նկատմամբ առաջադրում է մեղադրանք, որ Այխմանը բավարար մտածողություն չուներ և չէր ցանկանում մտածել։ Նա զուրկ էր առօրեական գործողություններից վեր կանգնելու և իր արարքների հետևանքները տեսնելու ընդունակությունից։ Հետևաբար, եթե Հանա Արենդի գրածը դիտարկել ոչ միայն սոսկ նացիստական վայրագությունների դիրքերից, այլ ավելի լայնորեն, ապա մտքի կամ գաղափարի և դրա կատարման հարաբերակցությունը դառնում է ամենացավոտ և կարևոր խնդիրը։ Սակայն 50 տարուց ավելի առաջ գրված այս տեսակետը առ այսօր շատերին բարկացնում է։ Քանի որ չարագործությունը բարոյական դատափետման է ենթարկվում։ Ըստ բարոյականության չափանիշների սովորաբար մարդկանց բաժանում ենք լավ և վատ, արարքները՝ բարոյապես ընդունելի և անընդունելի։ Սակայն Այխմանը լավ ընկեր է, սիրում է իր ընտանիքը։ Շատ դեպքերում այս չափանիշները շատ բան են ասում մարդու լավը լինելու մասին։ Միաժամանակ նա աներևակայելի չափերի հասնող վայրագություններով հայտնի չարագործ է, որոնք «կատարել էր ըստ հրամանի, քանի որ պարտքի զգացողությունը, կարգապահությունը և այլն դա էր պահանջում»։

Ճշտապահություն

Հրամանին հնազանդվող ճշտապահ մարդը, որը կատարում է չարագործություն, արդյո՞ք ավելի վատն է դառնում։ Մարտի դաշտում հակառակորդին սպանող զինվորը վատն է արդյոք։ Պացիֆիստի տեսանկյունից, մարդը չպետք է սպանի հակառակորդին, անգամ մարտի դաշտում, պարզ է, որ բարոյական չափանիշները այս դեպքում կիրառելը բավական բարդ է։ Մարդկության պատմությունը միայն պատերազմներից չի կազմված, մասնավորապես զինվորին, նրա համարձակությունը, թշնամուն դիմակայելու ընդունակությունը և այլնը գովերգելուց։ Իսկ եթե մարդը սպանել է ոչ թե մեկ խաղաղ բնակիչ, այլ 100, 1000 կամ ավելի, որոնց ընտրել է զուտ ազգային պատկանելության համար համակենտրոնացման ճամբարներում հայտնվածներից։ Եթե սպանվում են 10 000, որոնք Հիրոսիմայի խաղաղ բնակիչներ էին, որոնց սպանում է նացիստական Գերմանիայի դաշնակցի դեմ և հանուն կոալիցիայի հաղթանակի պայքարող ամերիկյան օդաչուն իր նետած ատոմային ռումբով։ Սա լա՞վ արարք է, բարոյապես չեզո՞ք է։ Եթե ո՛չ մեկն է, ո՛չ էլ մյուսը, ուրեմն հավանաբար այն չար արարք է։ Իսկ ի՞նչ է չար արարքը։ Դա վատ մարդու կատրած վատ կամ չար արարքն է, թե՞ արարքը, որ կատարել է լավ մարդը վատ մարդու հրամանով։ Այսինքն մարդը կարող է շարունակել լավը լինել, բայց միաժամանակ վատ արարքներ կատարե՞լ։ Այդ դեպքում Այխմանի և ամերիկյան ռմբարկու օդաչուի միջև ինչումն է տարբերությունը։

Մեզնից յուրաքանչյուրը ենթարկվում է որոշակի կարգ ու կանոնի և եթե այդպես չլինի, չեն լինի բյուրոկրատական կազմակերպությունները։ Հետևաբար կփլվի ժամանակակից կյանքի ամբողջ համակարգը։ Ամեն մի զինվոր գործում է ըստ կանոնակարգի։ Եթե այդպես չլինի, ապա կդադարի աներկբա հնազանդությունը, կխարխլվի ցանկացած բանակ։ Եթե զինվորն ամեն անգամ մտածի իր ղեկավարի ճիշտ կամ սխալ լինելու մասին, բանակը կփլուզվի և որպես հետևանք կփլուզվեն շատ բաներ, որոնց վրա հենվում է ժամանակակից աշխարհը։

Արենդտը ստիպում է մտածել, թե ինչ է պատասխանատվությունը, ինչ է ճշտապահությունը։ Ի՞նչ է նշանակում հրամանին հնազանդվել։ Որտե՞ղ և ո՞ր պահից է սկսվում մեր անձնական պատասխանատվությունը։ Արենդտը պատասխանը չի տալիս, բայց ստիպում է մտածել, թե մարդը որ պահից պետք է միացնի իր մտածողությունը։ Այդ հարցի պատասխանը նրան հանգիստ չի տվել, քանի որ նա գիտեր, որ մտածողությունն ինքնին բարոյական չէ։ Մտածողությունը մեզ թույլ է տալիս տեսնել մեր կատարած գործողությունների հետևանքները, սակայն ընդունակ չէ մեր բարոյական ընտրության ճշմարտացիության երաշխավորը լինել։ Մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչպես է այս կամ այն բանը կառուցված, մենք կարող ենք հասկանալ մտքի սլացքը, եթե շարունակենք մտածել։ Սակայն մտածողությունը այլ կերպ է կառուցված. այն միանշանակ բարին և բարոյականը ընտրելու հնարավորություն չի տալիս, քանի որ մարդուն աշխարհից ընդհանրապես մեկուսացնելու ընդունակություն ունի։

Դատողություն

Մարդու մտածողության և գործողության հակասությունը հանգիստ չի տվել Արենդտին։ «Մտածողության կյանքը» (The Life of the Mind 1978) ծավալուն գիրքը նվիրված է այդ հարցին։ Դա Արենդտի կյանքի վերջին գիրքն է, որն անավարտ է մնացել։ Այդ գրքում Արենդտը գրում է, որ մտածողությունը նշանակում է մահ կյանքի ընթացքում։ Մտածելու համար պետք է կտրվել այն բանից, որ դու կենդանի էակ ես, որ որոշակի պահանջմունքներ ունես, որ ուզում ես ինչ որ բանի հասնել կամ ուզում ես երկարացնել կյանքդ, կամ ինչ-որ լավ բան ունենալ անձամբ քո համար։ Դու մտածելու ընթացքում կենտրոնանում ես մտքի ընթացքի վրա, այն քեզ տանում է այնպես, ինչպես մաքուր փիլիսոփայությունը, կամ այնպես ինչպես մաթեմատիկան, կամ ընդհանրապես այն ամեն անարատը, որը դատողություններով պղտորված չէ։ Մտածողությունը քեզ հեռացնում է հարազատներից, տնից, ընտանիքից, որտեղ քեզ լավ ես զգում և հանգիստ ես։ Արտաքին աշխարհ կրկին վերադառնալու համար խելքի լիովին այլ ընդունակություն է հարկավոր և այդ ընդունակությունը կամքն է։

Կամքն այլ կառուցվածք ունի։ Այն միավորում է մեր ցանկությունը մեր գործողությունների արդյունքների հետ։ Սակայն երբ մտածողությունը մեզ թույլ է տալիս տեսնել, թե ինչի կհանգեցնեն մեզ այդ արդյունքները, ապա այն որոշակի հակամարտության մեջ կարող է մտնել կամքի հետ։ Այդ երկու ընդունակություններից յուրաքանչյուրն իր ինքնատիպ կառուցվածքով հնարավոր չէ պարզապես հաշտեցնել այնպես, ինչպես իր առօրյա կյանքում կցանկանար դրանք հաշտեցնել սովորական մարդը, որն իր առօրեական պատկերացումներն ունի բարոյականության, չարի և բարու մասին։

Արենդտին խորթ չէին այս պատկերացումները։ Նա համարում էր, որ մարդու կարևորագույն առանձնահատկությունն այլ մարդկանց հետ ապրելու անհրաժեշտությունն է։ Մարդն ապրում է այլ մարդկանց շրջանում, և դա նշանակում է, որ նա շփվում է նրանց հետ, հաղորդակցվում, նա չի մեկուսանում, ինչպես ինչ-որ բան մտածող անախորետ (ἀναχωρητής - ճգնավոր, մենակյաց, փխբ․՝ մարդկանցից խուսափող մարդ), ինքն իր համար, իսկ հետո պատրաստի որոշումներով ներկայանում է այն հասարակությանը, որն իրեն սպասում է, և նա կամ իր որոշումը փաթաթում է նրանց վզին, կամ հիասթափվում է, ինչպես լիրիկական մի հերոս և կրկին վերադառնում է իր անապատը։ Այս ամենը լիովին խորթ էին Արենդտին։ Նա կարևոր էր համարում «մարդու ներկայությունը ուրիշների հետ հաղորդակցության մեջ», ինչպես կասեր նրա ուսուցիչ Յասպերսը։ Բայց հենց անհատական մարդկային ընդունակությունների ուսումնասիրությանն էր անցնում, հասկանում էր, որ այդ հարցերը այդքան էլ հեշտ չեն լուծվում։

Նրա աշխատությունը անավարտ է մնացել։ «Մտածողության կյանքը» գիրքը պետք է կազմված լիներ երեք մասից՝ Մտածողություն, Կամայնություն և Դատողություն։ «Մտածողությունն» ու «Կամայնությունը» գրելուց հետո նա տպագրական մեքենայի մեջ տեղադրել է թուղթը և գրել է «Դատողության» բնաբանը, որից հետո՝ նույն գիշերը մահացել է։ Նրա հայացքներն այն մասին, թե ինչ է դատողությունը և ինչպես է հնարավոր մտածողությունն ու կամքը կապել կամ հաշտեցնել երրորդ ընդունակության շրջանակներում, նորագույն ռեկոնստրուկցիաների և մեկնաբանումների առարկա է հանդիսանում։ Որոշակիորեն հնարավոր չէ ասել, թե Արենդտը ինչքանով կտա՞ր այդ հարցի լուծումը, եթե չընդհատվեր նրա կյանքը։

Տես նաև

• Կոսմոպոլիտիզմ
• Յուդենֆրայ
• Միլգրեմի գիտափորձ
• Սթենֆորդի բանտային գիտափորձ

Տեսանյութեր

• Ханна Арендт - 2012. Лекция о глубинах зла.

Գրականություն

• Gewen, Review by Barry (2006 թ․ մայիսի 14). «The Everyman of Genocide (Published 2006)» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 27-ին.
• Milgram, Stanley (1974). «Obedience to authority : an experimental view». New York : Harper and Row. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 27-ին. գլուխ 1
• Arendt, Hannah. «"The Formidable Dr. Robinson": A Reply» (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 27-ին.
• Robinson, Jacob (1965). «And the Crooked Shall be Made Straight: The Eichmann Trial, the Jewish Catastrophe, and Hannah Arendt's Narrative» (անգլերեն). Macmillan. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 27-ին.
• David Cesarani (2007 թ․ մայիսի 30). «Becoming Eichmann։ Rethinking the Life, Crimes and Trial of a "Desk Murderer"». Da Capo Press. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 27-ին.

Արտաքին հղումներ

• Mieszkowski, Jan. «The Banality of Intellect: Christian Ingrao's "Believe and Destroy"». Los Angeles Review of Books. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 26-ին.