Թալիում

81	Սնդիկ ← Թալիում → Կապար
	Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգ 81Tl
	; Փափուկ, կապտավուն բծերով, արծաթափայլ մետաղ
Ատոմի հատկություններ
Անվանում, սիմվոլ, կարգաթիվ	Թալիում / Thallium (Tl), Tl, 81
Ատոմային զանգված ; (մոլային զանգված)	[204,382; 204,385] զ. ա. մ. (գ/մոլ)
Էլեկտրոնային կոնֆիգուրացիա	[Xe] 4f14 5d10 6s2 6p1
Ատոմի շառավիղ	171 պմ
Քիմիական հատկություններ
Կովալենտ շառավիղ	148 պմ
Իոնի շառավիղ	(+3e) 95 (+1e) 147 պմ
Էլեկտրաբացասականություն	1,62 (Պոլինգի սանդղակ)
Էլեկտրոդային պոտենցիալ	Tl←Tl+ −0,338 В; Tl←Tl3+ 0,71 В
Օքսիդացման աստիճաններ	3, 1
Իոնացման էներգիա ; (առաջին էլեկտրոն)	588,9 (6,10) կՋ/մոլ (էՎ)
Պարզ նյութի թերմոդինամիկական հատկություններ
Հալման ջերմաստիճան	577 Կելվին(304 °C, 579 °F)
Եռման ջերմաստիճան	1746 Կելվին(1473 °C, 2683 °F)
Հալման տեսակարար ջերմունակություն	4,31 կՋ/մոլ
Հալման տեսակարար ջերմունակություն	162,4 կՋ/մոլ
Մոլյար ջերմունակություն	26,3 Ջ/(Կ·մոլ)
Մոլային ծավալ	17,2 սմ³/մոլ
Պարզ նյութի բյուրեղային ցանց
Բյուրեղացանցի կառուցվածք	վեցանկյուն
Բյուրեղացանցի տվյալներ	a=3,456 c=5,525
C/a հարաբերություն	1,599
Դեբայի ջերմաստիճան	96,00 Կ
Այլ հատկություններ
Ջերմահաղորդականություն	(300 Կ) 46,1 Վտ/(մ·Կ)
CAS համար	CAS գրանցման համար?

81	Թալիում
Tl 204,383
4f¹⁴5d¹⁰6s²6p¹

Թալիում (լատին․՝ Thallium), քիմիական տարր է, որի նշանն է Tl, պարբերական համակարգի 3-րդ խմբի քիմիական տարր, կարգահամարը՝ 81, ատոմական զանգվածը՝ 204,37: Ատոմի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթի կառուցվածքը՝ 6s²6^p: Պատկանում է ծանր մետաղների խմբին։ Թալիումը սպիտակ-արծաթավուն, փափուկ մետաղ է։

Պատմություն

Թալիումը սպեկտրային եղանակով հայտնաբերել է անգլիացի գիտնական Ու. Քրուկսը, 1861 թվականին^[7]։ Մաքուր մետաղական թալիումը հայտնաբերել է ֆրանսիացի քիմիկոս Կլոդոմ Օգյուստ Լամը, Քուրսկից անկախ 1862 թվականին^[8]։

Անվան ծագում

Տարրը իր անվանումը ստացել է սպեկտրային կանաչ բծերի և կանաչ գույնի շնորհիվ^[9]։ հին հունարեն՝ θαλλός - երիտասարդ, կանաչ ճյուղ բառից։

Բնության մեջ

Ցրված տարր է, երկրի կեղևում նրա պարունակությունը՝ 4,5•10⁻⁵ % (ըստ զանգվածի)։ Պարունակվում է երկաթի կոլչեդանում, պղնձում, երկաթում, պոտաշում։ Թալիումը ծանր մետաղ է։ Հայտնի է թալիումի յոթ միներալներ (կրուկսիտ (Cu, Tl, Ag)₂Se, լորանդիտ TlAsS₂, վրբաիտ Tl₄Hg₃Sb₂As₈S₂₀, գուտչինոսնիտ (Pb, Tl)S•Ag₂S•5As₂S₅, ավիցեննիտ Tl₂O₃), որոնք հազվադեպ են հանդիպում։

Թալիումի հիմնական զանգվածը կապված է սուլֆիդների և հիմնականում երկաթի դիսուլֆիդի հետ։ Երկաթի դիսուլֆիդի կազմված է մոտ 0,1-0,2 % թալիումից, հաճախ այդ թիվը հասնում է 0,5 %-ի։ Որպես խառնուրդ առկա է մանգանի և երկաթի բնական օքսիդներում^[10]։

Թալիումի միջին պարունակությունը (ըստ զանգվածի).

երկրի ընդերքում՝ 4,5×10⁻⁵ %
ժայռերում՝ 10⁻⁶ %
հիմնական ժայռերում՝ 2×10⁻⁵ %
ծովի ջրում՝ 10⁻⁹ %

Իզոտոպներ

Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ ²⁰³T1 և ²⁰⁵T1, արհեստական ռադիոակտիվ իզոտոպներից արժեքավոր է ²⁰⁴Tl (T_1/2 = 3,5 տարի)^[11], ²⁰⁶Tl (Т_1/2 = 4,19 ր), ²⁰⁷Tl (Т_1/2 = 4,78 ր), ²⁰⁸Tl (Т_1/2 = 3,1 ր) և ²¹⁰Tl (Т_1/2 = 1,32 ր)։

Ստացում

Թալիումը ստացվում է աղերի ջրային լուծույթների էլեկտրոլիզից և այլ եղանակներով։ Թալիումի միացությունները խիստ թունավոր են։ Մաքուր տեխնիկական թալիում այլ տարրերից մաքրում են բովման միջոցով (Ni, Zn, Cd, In, Ge, Pb, As, Se, Te)։

Հատկություններ

Թալիումը ծանր, սպիտակ-արծաթավուն, փափուկ մեաաղ է, հալման ջերմաստիճանը՝ 303,6 °C, եռմանը՝ 1457 °C, խտությունը՝ 11850 կգ/մ³, միացություններում՝ միարժեք կամ եռարժեք։ Թալիումը օդում օքսիդանում է՝ պատվելով T1₂O օքսիդի շերտով։ Իոնիզացման էներգիան՝ Tl⁰→Tl²⁺→Tl³⁺→Tl⁴⁺ համապատասխանաբար 6,106; 20,42; 29,8; 50,0 թվերով^[12]։

Տաքացնելիս միանում է հալոգեններին, ծծմբին, ֆոսֆորին և այլն։ Բազմաթիվ մետաղների հետ առաջացնում է կայուն համաձուլվածքներ, որոնց վրա էլ հիմնված է նրա կիրառությունը։

Կիրառություն

Թալիումը բոլոր մետաղների և համաձուլվածքների շարքում ունի ամենացածր հալման ջերմաստիճանը (t_հալ. = −61 °C)։ ²⁰¹Tl նուկլիդը կիրառվում է բժշկության մեջ, սրտի հետազոտությունների համար։

Մշակույթում

Ագաթա Քրիստիի «Գունատ ձի» (անգլ.՝ «The Pale Horse») դետեկտիվ պատմվածքում թալիումի աղերը օգտագործվում են որպես թույն։

Տես նաև

Պարբերական աղյուսակ

Ծանոթագրություններ

↑ Указан диапазон значений атомной массы в связи с неоднородностью распространения изотопов в природе.
↑ Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02
↑ «Thallium: physical properties» (անգլերեն). WebElements. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին.
↑ Downs, A.J., ed. (1993). Chemistry of Aluminium, Gallium, Indium and Thallium. ISBN 978-0-7514-0103-5.
↑ Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 272. — 671 с. — 100 000 экз.
↑ «Thallium: crystal structure» (անգլերեն). WebElements. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին.
↑
Thallium was discovered both by William Crookes and by Claude Auguste Lamy, working independently:
- Crookes, William (March 30, 1861) "On the existence of a new element, probably of the sulphur group," Chemical News, vol. 3, pp. 193–194; reprinted in: «XLVI. On the existence of a new element, probably of the sulphur group». Philosophical Magazine. 21 (140): 301–305. April 1861.;
- Crookes, William (May 18, 1861) "Further remarks on the supposed new metalloid," Chemical News, vol. 3, p. 303.
- Crookes, William (June 19, 1862) "Preliminary researches on thallium," Proceedings of the Royal Society of London, vol. 12, pages 150–159.
- Lamy, A. (May 16, 1862) "De l'existencè d'un nouveau métal, le thallium," Comptes Rendus, vol. 54, pages 1255–1262.
↑ DeKosky, Robert K. (1973). «Spectroscopy and the Elements in the Late Nineteenth Century: The Work of Sir William Crookes». The British Journal for the History of Science. 6 (4): 400–423.
↑ Weeks, Mary Elvira (1932). «The discovery of the elements. XIII. Supplementary note on the discovery of thallium». Journal of Chemical Education. 9 (12): 2078. Bibcode:1932JChEd...9.2078W. doi:10.1021/ed009p2078.
↑ Вольфсон Ф. И., Дружинин А. В. Главнейшие типы рудных месторождений, — Москва: Недра, 1975, 392 с.
↑ Audi, Georges; Bersillon, O.; Blachot, J.; Wapstra, A.H. (2003). «The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties». Nuclear Physics A. Atomic Mass Data Center. 729 (1): 3–128. Bibcode:2003NuPhA.729....3A. doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001.
↑ Химическая энциклопедия: в 5-ти тт. — Москва: Советская энциклопедия, 1967. — Т. 4. — С. 10.

Արտաքին հղումներ

«Թալիումը». Քիմիական տարրերի հայտնի գրադարանում. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին.
«Թալիում». News.ru. 2006 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին.
Thallium at The Periodic Table of Videos (University of Nottingham)
Toxicity, thallium
NLM hazardous substances databank – Thallium, elemental
ATSDR – ToxFAQs
CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 126)։

[0-1] Указан диапазон значений атомной массы в связи с неоднородностью распространения изотопов в природе.

[iupac_atomic_weights-2] Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02

[WebElements-3] «Thallium: physical properties» (անգլերեն). WebElements. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին.

[Downs-4] Downs, A.J., ed. (1993). Chemistry of Aluminium, Gallium, Indium and Thallium. ISBN 978-0-7514-0103-5.

[ХЭ-5] Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 272. — 671 с. — 100 000 экз.

[6] «Thallium: crystal structure» (անգլերեն). WebElements. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 20-ին.

[7] Thallium was discovered both by William Crookes and by Claude Auguste Lamy, working independently:
Crookes, William (March 30, 1861) "On the existence of a new element, probably of the sulphur group," Chemical News, vol. 3, pp. 193–194; reprinted in: «XLVI. On the existence of a new element, probably of the sulphur group». Philosophical Magazine. 21 (140): 301–305. April 1861.;

Crookes, William (May 18, 1861) "Further remarks on the supposed new metalloid," Chemical News, vol. 3, p. 303.

Crookes, William (June 19, 1862) "Preliminary researches on thallium," Proceedings of the Royal Society of London, vol. 12, pages 150–159.

Lamy, A. (May 16, 1862) "De l'existencè d'un nouveau métal, le thallium," Comptes Rendus, vol. 54, pages 1255–1262.

[8] Crookes, William (March 30, 1861) "On the existence of a new element, probably of the sulphur group," Chemical News, vol. 3, pp. 193–194; reprinted in: «XLVI. On the existence of a new element, probably of the sulphur group». Philosophical Magazine. 21 (140): 301–305. April 1861.;

[9] Crookes, William (May 18, 1861) "Further remarks on the supposed new metalloid," Chemical News, vol. 3, p. 303.

[10] Crookes, William (June 19, 1862) "Preliminary researches on thallium," Proceedings of the Royal Society of London, vol. 12, pages 150–159.

[11] Lamy, A. (May 16, 1862) "De l'existencè d'un nouveau métal, le thallium," Comptes Rendus, vol. 54, pages 1255–1262.

[DeKosky-8] DeKosky, Robert K. (1973). «Spectroscopy and the Elements in the Late Nineteenth Century: The Work of Sir William Crookes». The British Journal for the History of Science. 6 (4): 400–423.

[9] Weeks, Mary Elvira (1932). «The discovery of the elements. XIII. Supplementary note on the discovery of thallium». Journal of Chemical Education. 9 (12): 2078. Bibcode:1932JChEd...9.2078W. doi:10.1021/ed009p2078.

[10] Вольфсон Ф. И., Дружинин А. В. Главнейшие типы рудных месторождений, — Москва: Недра, 1975, 392 с.

[Audi-11] Audi, Georges; Bersillon, O.; Blachot, J.; Wapstra, A.H. (2003). «The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties». Nuclear Physics A. Atomic Mass Data Center. 729 (1): 3–128. Bibcode:2003NuPhA.729....3A. doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001.

[test-12] Химическая энциклопедия: в 5-ти тт. — Москва: Советская энциклопедия, 1967. — Т. 4. — С. 10.

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

դ ք խ Պարբերական աղյուսակ
H																															He
Li	Be																									B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg																									Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca															Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr															Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og