Jump to content

Պրուժանիի գետտո

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կատեգորիաներ

Հոլոքոստ · Նացիզմ · Ցեղասպանություն

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Պրուժանիի գետտո (20 հոկտեմբերի 1941 – 31 հունվարի 1943), հրեական գետտո, Բելառուսի Բրեստի շրջանի Պրուժանի քաղաքի և հարակից բնակավայրերի հրեաների հարկադիր վերաբնակեցման վայր՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի տարածքի գրավման ժամանակ հրեաների հետապնդման և ոչնչացման գործընթացում:

Պրուժանիի օկուպացիա և գետտոյի ստեղծում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պրուժանին գերմանական զորքերը գրավել են 1941 թվականի հունիսի 23-ին. այն օկուպացիայի տակ է մնացել 3 տարի և 1 ամիս՝ մինչև 1944 թվականի հուլիսի 17-ը (16-ը[1])[2][3]։

Բռնազավթումից անմիջապես հետո գերմանացիները սկսել են «ակցիաներ» (նացիստները նման էվֆեմիզմ են օգտագործել իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանություններն անվանելու համար) իրականացնել՝ տեղի հրեաներին գնդակահարելով Պրուժանիի մոտ գտնվող Սլոբուդկա վայրում[4]։ Օրինակ՝ արդեն օկուպացիայի առաջին օրերին տեղի հանցագործների և կոլաբորացիոնիստների ցուցումով գերեվարվելն և գնդակահարվել են 18 հրեաներ, որոնցից ավագը (Շ. Դոբես) 60 տարեկան էր, իսկ կրտսերը (Ռ. Ավերբուխ) դեռ 17 տարեկան էլ չկար[5][6]։

Հուլիսի 15-ին 100 պատանդների մահապատժի սպառնալիքի ներքո օկուպանտները պահանջել են ստեղծել 24 հոգուց բաղկացած յուդենրատը, բայց բարձրագույն կրթություն ունեցող անձանց առաջարկված ցուցակը չի հաստատվել: Մեկ շաբաթ անց իշխանությունները ձևավորել են 5 արհեստավորներից բաղկացած յուդենրատ։ Հետագայում նրանց թիվն ավելացել է մինչև 24 մարդ, իսկ նախագահ է դարձել Ի. Յանովիչը[7][6]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 20-ին գերմանացիները, իրականացնելով հրեաների ոչնչացման նացիստական ծրագիրը, Պրուժանիի հրեաներին քշել են գետտո[3][8][5]։

Պայմանները գետտոյում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գետտոյում են հայտնվել նաև մոտակա գյուղերի հրեաները, այդ թվում՝ մոտ 2000 հրեաներ Ռուժանիից, Շերեշևոյից, արևմտյան շրջանների մի շարք այլ բնակավայրերից և տարբեր տվյալներով՝ 4500-ից[7] մինչև շուրջ 6000 մարդ Բելոստոկից[3][8][5][9]։

Գետտոյի տարածքի համար գերմանացիներն առանձնացրել են մի քանի թաղամաս Պրուժանիի կենտրոնական մասում[8]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 25-ին բանտարկյալների ուժերով գետտոն արտաքին աշխարհից առանձնացվել է ցանկապատով, որի մի մասը եղել է պատ, մյուս մասը՝ փշալարերով ցանկապատ։ Մուտքն ու ելքը թույլատրվել է միայն անցաթղթերով[7][10][9]։

Ընդհանուր առմամբ, Պրուժանիի գետտոյում անտանելի նեղվածքի և հակասանիտարական պայմաններում[5] ապրել է շուրջ 10 000[11] (12 000[3]) հրեա։

Գետտոյի ոչնչացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1942 թվականի գարնանը գետտոյում ստեղծվել են երկու ընդհատակյա կազմակերպություններ։ Դրանցից մեկը գլխավորել են Արոն Գոլդշտեյնը, Յոսեֆ Ռոզենը և Իցհոկ Շերեշևսկին, երկրորդը՝ Իցհոկ Ֆրիդբերգը և Շմարիագու Էլմանը[3]։ Շոլոմ Խոլյավսկին, որը եղել է Նեսվիժի գետտոյի ապստամբության ղեկավարներից մեկը և բելառուսական պարտիզանական շարժման մասնակից, գրել է․

Ես չեմ պնդում, որ գետտոյի յուրաքանչյուր հրեա ներգրավված էր ընդհատակյա շարժման մեջ կամ պայքարում էր թշնամու դեմ, բայց չի կարելի ժխտել, որ գետտոյի կյանքի ամբողջ բնույթը ընդհատակյա էր: Դա զանգվածային հրեական հերոսություն էր[12]։

Գերմանացիները շատ են երաբերվել հրեական դիմադրության հնարավորությանը, այդ պատճառով գետտոյում կամ նույնիսկ դրա ստեղծումից առաջ առաջին հերթին սպանվել են 15-50 տարեկան տղամարդկանց՝ չնայած դրա տնտեսական աննպատակահարմարությանը, քանի որ նրանք ամենաաշխատունակ բանտարկյալներն էին[13][14]։ 1942 թվականի հուլիսի սկզբին նացիստները Պրուժանիի ամրոցում հավաքել են 5000 տղամարդկանց և մինչև 16 տարեկան պատանիների, իսկ հուլիսի 10-ին այնտեղ են տարել նաև կանանց և ծերերին: Նրանց բոլորին գնդակահարել են Բրեստից 10-15 կմ հեռավորության վրա։ Հետագայում գտնվել է այդ զանգվածային սպանության մասին ցուցմունք տված վկա՝ Հայնրիխ ազգանունով գերմանացի[15]։

1942 թվականի դեկտեմբերի 25-ին 4 պարտիզաններ գաղտագողի մտել են գետտո (նրանցից երկուսը հետագայում զոհվել են) և նախազգուշացրել, որ առաջիկա օրերին գերմանացիները ծրագրել են սպանել գետտոյի բոլոր բանտարկյալներին, բայց փախչելը գրեթե անհնար էր։ Դեկտեմբերի 27-ին գետտոյից սկսել են դուրս բերել գերիներին, որոնց մի մասին սպանել են Բերյոզա քաղաքում և Օրանչիցի կայարանում, իսկ մի մասին տարել են Օսվենցիմ[10][5]։

Գետտոյի վերջնական վերացման նախօրեին յուդենրատի անդամները, որոնք մերժել են ապստամբություն բարձրացնելու, գետտոն հրկիզելու և փախչելու բոլոր ծրագրերը, կատարել են կոլեկտիվ ինքնասպանություն[5]։

1943 թվականի հունվարի 31-ին գետտոն ամբողջովին ոչնչացվել է[3][8]։

Դիմադրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրեաներին Օսվենցիմ տեղափոխելու ժամանակ հարևան գյուղերի բնակիչներից մի խումբ հավաքվել է գետտոյի ցանկապատի շուրջը՝ սպասելով, թե երբ հնարավոր կլինի ձեռք բերել մնացած հրեական ունեցվածքը: Բայց կողոպտիչներին խանգարել է այն, որ հրեաները, ինչպես պարզվել է, պատրաստվել էին և զինված դիմադրություն են ցույց տվել գերմանացիներին։ Շերեշևսկայա փողոցից մի խումբ բանտարկյալներ շեղող հրետակոծություն են իրականացրել։ Գետտոյի մյուս կողմում հրեաները նռնակներ են նետել դարպասի վրա և փորձել են փախչել գերմանացիների և ոստիկանների փամփուշտների տակ[5]։

Բանտարկյալների մի մասը թաքնվել է նախապես պատրաստված թաքստոցներում, բայց հետո նրանց բոլորին գտել ու սպանել են։ Գրեթե 100 հրեաներ կարողացել են փախձել նացիստների խիտ կրակի միջով և հասել են Զամոշենսկի անտառ։ Խիստ ցրտի պայմաններում երեք օր թափառելուց հետո փախածները գտել են պարտիզանական կապավորներին։ Սակայն պարտիզաններն իրենց մոտ վերցրել են ընդամենը 8 հոգու։ Մյուսներին ինչ-որ մեկը մատնել է գերմանացիներին, նրանց շուտով շրջապատել են և բոլորին սպանել[5]։

Փրկության դեպքեր և «աշխարհի արդարակյացներ»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գետտոյի գոյության ողջ ընթացքում ամենաուժեղ և դիմացկուն բանտարկյալների մի մասը կարողացել է փախչել անտառներ և հետագայում կռվել է պարտիզանական ջոկատների կազմում[3][16]։ Մի քանի հրեաների փրկել են տեղի բնակիչները[17]․

Պրուժանիի բնակիչներից երեք անձ Իսրայելի «Յադ Վաշեմ» ինստիտուտի կողմից արժանացել են «աշխարհի ժողովուրդների արդարակյացի» պատվավոր կոչման՝ «ի նշան խորին երախտագիտության Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հրեա ժողովրդին ցուցաբերած օգնության համար»․

  • Չուբակ Գենեֆա՝ Օլգա Գոլդֆայնի փրկության համար[18],
  • Աննա Պաշկևիչ - Եվգենիա Վիրշուբսկայայի և նրա դուստրերի՝ Ռեգինայի և Ադայի փրկության համար[19],
  • Պոպկո Անդրեյ - Չարնո Նինայի փրկության համար[20]։

Հիշատակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ Պրուժանիի գետտոյում սպանվել է ավելի քան 10 000 (18 000[16]) հրեա[3][8]։

Պրուժանիի հրեաների սպանության վայրում կանգնեցվել է հուշարձան, իսկ քաղաքի հրեական գերեզմանատանը կառուցվել է հուշահամալիր՝ ի հիշատակ աղետի զոհերի[21]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Памяць. Пружанскi раён», 1992, էջ 148
  2. ↑ «Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-20-ին. Վերցված է 2015-08-08-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Пружаны Արխիվացված 2022-03-15 Wayback Machine // Российская еврейская энциклопедия / Главный редактор Г. Г. Брановер. — Москва: Российская академия естественных наук, Российско-израильский знциклопедический центр «ЭПОС».
  4. ↑ «Памяць. Пружанскi раён», 1992, էջ 144—145
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Я. Трегер. «Трагедия одного класса», журнал «Слово инвалида войны», Израиль, № 16, 2002 год, стр. 44-45
  6. ↑ 6,0 6,1 Чёрная книга, 2015, էջ 231
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 821
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 «Памяць. Пружанскi раён», 1992, էջ 145
  9. ↑ 9,0 9,1 Чёрная книга, 2015, էջ 232
  10. ↑ 10,0 10,1 «Памяць. Пружанскi раён», 1992, էջ 224
  11. ↑ Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 16
  12. ↑ Э. Бенари. Евреи Клецка, их сопротивление и уничтожение Արխիվացված 2015-06-15 Wayback Machine
  13. ↑ А. Каганович. Вопросы и задачи исследования мест принудительного содержания евреев на территории Беларуси в 1941—1944 годах. Արխիվացված 2016-08-26 Wayback Machine
  14. ↑ «Памяць. Віцебскi раён», 2004, էջ 233—234
  15. ↑ И. Карпенко, Е. Соколова. Земля еврейских могил Արխիվացված 31 Հուլիսի 2012 թվականին.
  16. ↑ 16,0 16,1 Чёрная книга, 2015, էջ 236
  17. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 822
  18. ↑ Յադ Վաշեմ, Փրկության պատմություն։ Չուբակ Գենովեֆա Արխիվացված 2016-10-19 Wayback Machine
  19. ↑ Յադ Վաշեմ, Փրկության պատմություն, Պաշկևիչ Աննա Արխիվացված 2016-10-19 Wayback Machine
  20. ↑ Յադ Վաշեմ Փրկության պատմություն։ Պոպկո Անդրեյ Արխիվացված 2016-10-19 Wayback Machine
  21. ↑ «Памятник жертвам Холокоста в Пружанах». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-06-18-ին. Վերցված է 2015-08-10-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրքեր և հոդվածներ
  • Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941—1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
  • I.П. Шамякін (галоўны рэдактар), Г.К. Кисялёў, Я.В. Малашэвіч i iнш. (рэдкал.) «Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Пружанскага раёна». — Мн.: «Беларуская энцыклапедыя», 1992. — 455 с. — ISBN 5-85700-094-7(բելառուս.)
  • Пружаны Արխիվացված 2022-03-15 Wayback Machine // Российская еврейская энциклопедия / Главный редактор Г. Г. Брановер. — Москва: Российская академия естественных наук, Российско-израильский знциклопедический центр «ЭПОС».;
  • А.П. Красоўскi, У.А. Мачульскi, У.I. Мезенцаў i iнш. (рэдкал.), У.I. Мезенцаў (укладальнік) «Памяць. Віцебскi раён». — Мн.: «Мастацкая літаратура», 2004. — 771 с. — ISBN 985-02-0647-0(բելառուս.)
  • Холокост на территории СССР. Энциклопедия / Гл. ред. И. А. Альтман. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: РОССПЭН, 2011. — 1143 с. — ISBN 978-5-8243-1463-2.
  • Чёрная книга: о злодейском повсеместном убийстве евреев немецко-фашистскими захватчиками во временно оккупированных районах Советского Союза и в гитлеровских лагерях уничтожения на территории Польши во время войны 1941-1945 гг / Под ред. В. Гроссмана, И. Эренбурга. — М.: ACT: CORPUS, 2015. — 768 с. — ISBN 978-5-17-085233-8.
Լրացուցիչ գրականություն
  • Черноглазова Р. А., Хеер Х. Трагедия евреев Белоруссии в 1941—1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — 398 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  • Смиловицкий Л. Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944. — Тель-Авив: Библиотека Матвея Черного, 2000. — 432 с. — ISBN 9789657094242.
  • Свидетельствуют палачи. Уничтожение евреев на оккупированной территории Беларуси в 1941—1944 гг. / Составители В. И. Адамушко, И. П. Герасимова, В. Д. Селеменев. — 2-е издание. — Мн.: НАРБ, 2010. — 199 с. — ISBN 978-985-6372-67-7.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պրուժանիի գետտո» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պրուժանիի_գետտո&oldid=10122816» էջից