Մասնակից:Քրիստինե Հակոբյան/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կաղապար:More citations needed

Հարավային Ամերիկայի պատմություն


Հարավային Ամերիկայի (իսպ.՝ Sudamérica) պատմությունը հիմնված է գրավոր աղբյուրների, բանավոր պատմությունների և սերնդեսերունդ փոխանցված ավանդույթների վրա։ Հյուսիսամերիկյան աղբյուրների համաձայն՝ Հարավային Ամերիկան ​​ինքնին մայրցամաք է, մինչդեռ լատինամերիկյանն աղբյուրները այն դիտարկում են ենթամայրցամաք, որը Ամերիկա մեծ մայրցամաքի մասն է կազմում: Վերջինս ժողովուրդների, մշակույթների և քաղաքակրթության մեծ բազմազանության խառնարան է և տարածվում է Կարիբյան ծովից մինչև Հրո երկիր: Թեև իսպանական և պորտուգալական մշակույթը գերիշխող է տարածաշրջանում, կան ուրույն մշակույթ ունեղոց մարդկային այլ խմբեր: Պերուի Նորտե Չիկոյի քաղաքակրթությունը Ամերիկայի ամենահին և աշխարհի առաջին վեց անկախ քաղաքակրթություններից մեկն է՝ գոյություն ունենալով մեզոամերիկյան Օլմեկ ցեղից գրեթե երկու հազարամյակ առաջ, ժամանակակից լինելով եգիպտական ​​բուրգերին։

Հարավային Ամերիկայի պատմությունը անցել է եվրոպական բացահայտման, նվաճման, գաղութացման, անկախության, ազգային համախմբման և XX դարի փուլերով՝ սերտորեն կապվելով Ամերիկայի պատմության և նրա տարբեր աշխարհագրական և մշակութային տարածաշրջանների հետ՝ Լատինական Ամերիկա, որը ընդգրկում է Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկայի մեծ մասը, Կենտրոնական Ամերիկա և Հյուսիսային Ամերիկա:

Հարավային Ամերիկան ​​ունի հարուստ պատմություն, միավորում է բազմաթիվ մշակույթներ և քաղաքակրթություններ, որ զարգանում էին՝ մեկուսանալով մյուս մայրցամաքների քաղաքակրթություններից: Այդ ժամանակաշրջանի  ամենակարևոր ցեղերից էին ինկերը։

Քրիստափոր Կոլումբոսի՝ Ամերիկայի հայտնագործումից հետո Իսպանիայի և Պորտուգալիայի միջև կնքված Տորդեսիլյասի պայմանագրի ստորագրումով սկսվեց գաղութացման շրջանը: Անդրատլանտյան ստրուկների առևտրի միջոցով Հարավային Ամերիկան՝ հատկապես Բրազիլիան, դարձավ աֆրիկյան սփյուռքի՝ միլիոնավոր մարդկանց տուն: Այնուհետև էթնիկ խմբերի խառնուրդից սերեցին մետիսները։

Եվրոպացի գաղութարարները հիմնեցին մի քանի քաղաքներ, որոնք այնուհետև միավորվելով կազմավորեցին Եվրոպայից կախյալ փոխարքայություններ՝ փոխաարքայի իշխանության ներքո: Ժամանակի ընթացքում Եվրոպայում գաղութարար երկրների, բնիկ ժողովուրդների և փախչող ստրուկների միջև լարվածությունը հանգեցրեց փոխարքայությունների անկախացմանը և մերօրյա երկրների ձևավորմանը։ Այսպիսով՝ 16-ից 19-րդ դարերի ընթացքում ստեղծվեց Հարավային Ամերիկան: 19-րդ դարի ընթացքում իսպանական թագից ազատագրման հեղափոխությունը նպաստեց Հարավային Ամերիկայում​ սոցիալական և քաղաքական փոփոխությունների՝ ներառելով ազգի կազմավորման, միջազգային առևտրի ավելացման ծրագրեր, տարածքների սեփականության և ուժի հավասարակշռության համար մղվող պատերազմներ: Այս ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել նաև բնիկների իրավունքների և պարտականությունների վերաձևավորում, պետությունների սահմաններում բնակվող բնիկ ժողովուրդների ենթակայություն, իշխող դասերի միջև լիբերալ-պահպանողական կոնֆլիկտներ, ժողովրդագրական և բնապահպանական խոշոր փոփոխություններ:


Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Aerial view of the Amazon rainforest, near Manaus
Paleogeography of northern South America around 105 mya

Պալեոզոյան և վաղ Մեզոզոյան դարաշրջաններում Հարավային Ամերիկան ​​և Աֆրիկան ​​կապված էին Գոնդվանա վարկածային մայրցամաքով՝ որպես Պանգեա գերմայրցամաքի մաս։ Մոտ 110 մլն տարի առաջ Հարավային Ամերիկան ​​և Աֆրիկան ​​սկսեցին տարանջատվել Միջատլանտյան լեռնաշղթայի երկայնքով՝ ձևավորելով Անտարկտիդան և Հարավային Ամերիկան։ Մոտ 35 մլն. տարի առաջ Անտարկտիդան և Հարավային Ամերիկան ​​առանձնացան, իսկ վերջինս ​​դարձավ կենսաբանորեն հարուստ կղզի-մայրցամաք։ Մոտավորապես 30 միլիոն տարվա ընթացքում Հարավային Ամերիկայի կենսաբազմազանությունը մեկուսացվեց աշխարհից՝ հանգեցնելով էնդեմիկ տեսակների առաջացմանը։ Ուշ միոցենյան ժամանակաշրջանի վերջին միլիոն տարիներին Հարավային Ամերիկան ​​Պանամայի պարանոցով կապվեց Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հետ, որը հանգեցրեց Միջամերիկյան մեծ կենսափոխանակմանը։ Վերջինիս ընթացքում հայտնաբերված առաջին գաղթած տեսակը Պլիոմետանաստեսն, որը մոտավորապես ժամանակակից սև արջի չափերն ունի։ Հյուսիսային Ամերիկայի կենդանական աշխարհի ներխուժմամբ հարավամերիկյան հարյուրավոր տեսակներ համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում ոչնչացվեցին, իսկ ներկայիս կաթնասունների մոտ 60% -ը ձևավորվել է հյուսիսամերիկյան տեսակներից։

Մինչկոլումբոսյան դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղատնետեսություն և կենդանիների ընտելացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենթադրվում է, որ Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է այժմյան Ալյասկայի տարածքը հատած արևելյան Ասիայի գաղթականներով, որոնք հազարամյակների ընթացքում տարածվում են ողջ Ամերիկայով։ Գենետիկ և լեզվական փաստերը ցույց են տալիս, որ վերջիններս հանգրվանել են Հյուսիսային Ամերիկայում՝ չհատելով Հարավայինի սահմանը։ Հարավային Ամերիկայում գյուղատնտեսական գործունեության առկայության առաջին վկայությունները թվագրվում են մ.թ.ա. 6500-ականներին, երբ Ամազոնի ավազանում կարտոֆիլը, սիսեռը և լոբին սկսեցին մշակվել սննդի համար: Մ.թ.ա. 3500 թ.-ին Անդյան լեռներում սկսեցին ընտելացնել լամաներին, որոնց օգտագործում են ինչպես փոխադրման, այնպես էլ սննդի համար, իսկ մորթին՝ հագուստի։ Այդ ժամանակաշրջանում գվինեան խոզերը նույնպես օգտագործվում էին սսնդի մեջ։

Մ.թ.ա. 2000 թ.-ին Անդյան լեռներում և շրջակայքում զարգացում ապրեց գյուղական կյանքը. լայնորեն տարածվեց ձկնորսությունը, մշակվեց ոռոգման համակարգը։ Տարածված մշակաբույսերից էին եգիպտացորենը, լոբին, դդմիկը, գետնանուշը, քաղցր կարտոֆիլը, իսկ որպես մանրաթել՝ բամբակը։

Մ.թ.ա. 4700-ին հիշատակվող ամենահին մշտական բնակավայրերից է Պերուի ափին գտնվող Հուակա Պրիետան, իսկ մ.թ.ա. 3500-ին ՝ Էկվադորում Վալդիվիան մշակույթը: Այլ խմբեր նույնպես ձևավորեցին մշտական բնակավայրեր։ Դրանց մեջ առանձնացվում են չիբչա և թաիրոնա խմբերը, որը գտնվում էին ներկայիս Կոլումբիայի տարածքում: Էկվադորի կանյարին, Պերուի կեչեսը և Բոլիվիայի այմարան երեք բնիկ ժողովուրդներն էին, ովքեր զարգացրին նստակյաց գյուղատնտեսական հասարակություններ Հարավային Ամերիկայում:

1892 map of South America
European states claimed sovereignty over South America, 1700

Ենթադրվում է, որ վերջին երկու հազար տարվա ընթացքում կապ է հաստատվել դեպի մայրցամաք, ապա դեպի Խաղաղ օվկիանոս նավարկած պոլինեզացիների հետ: Քաղցր կարտոֆիլը, որը ծագել է Հարավային Ամերիկայում, տարածվել է Խաղաղ օվկիանոսի որոշ շրջաններում: Մարդկային շփման գենետիկական ժառանգություն գոյություն չունի։[1]

Մարդկային գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Members of an uncontacted tribe encountered in the Brazilian state of Acre in 2009

Հիմնվելով Պեդրա Պինտադա (պորտ․՝ Pedra Pintada, բառացի՝ ներկված ժայռ) քարայրից հայտնաբերված հնագիտական պեղածոների վրա՝ մարդիկ առաջին անգամ բնակություն են հաստատել Ամազոնի շրջանում առնվազն 11.200 տարի առաջ, [2] իսկ մարդկային ուշ նախապատմական բնակավայրերի հետագա տարածումը 1250 թվականին հանգեցրեց անտառային ծածկույթի փոփոխության։ [3]

Geoglyphs on deforested land in the Amazon rainforest, Acre

Երկար ժամանակ գտնում էին, որ Ամազոնյան անտառները նոսր են բնակեցված եղել, քանի որ գյուղատնտեսությամբ հնարավոր չէր մեծ բնակչություն ապահովել՝ հաշվի առնելով աղքատ հողը։ Հնէաբան Բեթթի Մեգերսը այս գաղափարի կողմնակիցներից էր, ինչպես նկարագրված է իր՝ «Ամազոնիա. Մարդը և Մշակույթը կեղծ դրախտում» գրքում: Նա պնդում է, որ մեկ քառակուսի կիլոմետրում 0.2 բնակչության խտությունը առավելագույնն է Ամազոնիայի համար։ Սակայն վերջին հնագիտական ​​գտածոները ենթադրում են, որ այն ավելի խիտ է բնակեցված եղել։ 1970-ականներից սկսված հայտնաբերվել են բազմաթիվ գեոգլիֆներ, որոնք վկայում են մինչկոլումբոսյան քաղաքակրթության մասին, իսկ մարդաբանական վերջին հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այդ շրջանը իրականում խիտ Է բնակեցված եղել՝ 1500 թվականներին հասնելով գրեթե 5 միլիոնի։

Նորտե Չիկո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Caral

Ներկայիս Պերուի հյուսիս-կենտրոնական ափին Նորտե Չիկոյի քաղաքակրթությունը ի հայտ եկավ որպես վեց քաղաքակրթություններից մեկը, որը հետագայում ունենալու էր իր ուրույն զարգացումը։ Այն մոտավորապես ժամանակակից էր եգիպտական ​​բուրգերին։ Համարվում է, որ եղել է միակ քաղաքակրթությունը, որը կախված էր ձկնորսությունից, այլ ոչ թե գյուղատնտեսությունից։ Կարալ Սուպ համալիրը Նորտե Չիկոյի ամենամեծ բնակավայրն էր և թվագրվում է մ․թ․ա․ 27 դար։ Հատկանշական է, որ չի հայտնաբերվել պատերազմի և ոչ մի նշան։ Այս քաղաքակրթությունը համընկնում է Մեզոամերիկայան ժամանակաշրջանի քաղաքաշինության վերելքի հետ։

Կանյարի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ingapirca, Ecuador, Caħari ruins: astronomical stone (left), tomb (right) and reconstructed house (background)

Կանյարիները ներկայիս Էկվադորյան Կանյար և Ասուայ նահանգների բնիկներն են։ Ունեին հարուստ քաղաքակրթություն՝ զարգացած ճարտարապետություն և կրոնական դավանանք, որոնց մնացորդները այրվել կամ կործանվել են նախ ինկերի, ապա իսպանացիների կողմից։ Նրանց հին քաղաք «Գուապոնդելիգ»-ը փոխարինվում է երկու անգամ նախ` Ինկյան Տոմիպամբա, իսկ ավելի ուշ` գաղութական Կուենկա քաղաքներով։ Իսպանացիները հավատում էին, որ այն կոլումբիական առասպելների ոսկե քաղաք Էլդորադոն է։

Կանյարցիները հայտնի են երկար տարիներ ինկերին ներխուժումներին դիմակայելով։ Ասում են, որ Ինկան, ժողովրդին իշխելու համար, ամուսնանում է կանյարիների արքայադուստր Պաչչայի հետ։ Նրանց սերունդներից շատերը դեռ բնակվում են Կանյար քաղաքում:

Չիբչան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Distribution of Chibchan languages in southern Central America and northwestern South America, present-day Colombia

Չիբչա լեզվով խոսողները ամենատարածված, իսկ սոցիալ-տնտեսական առումով ամենաառաջին զարգացած նախաիսպանական մշակույթ կրողներն էին։ Նրանք բաժանվել էիբ երկու լեզվական ենթախմբերի՝ Արուակո-չիմիլյան լեզուներ՝ ընդգրկելով Տաիրոնա, Կանկուամո, Կոգի, Արհուակո, Չիմիլիա և Չիտարերո ցեղերը, և Կունա-կոլումբիական լեզուները՝ ընդգրկելով Կունա, Նուտաբե, Մոտիլօն, Ուվա, Լաչե, Գուանա, Սուտագաո և Մուիսկա ցեղերը։

Muisca[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The fine goldworking of the Muisca formed the basis for the expedition from the Caribbean coast into the heart of the Andes, where they developed an advanced civilisation based on agriculture, salt production and trade
Հիմնական հոդվածներ՝ Muisca people և Muisca Confederation

Of these indigenous groups, the Muisca were the most advanced and formed one of the four grand civilisations in the Americas.[4] With the Inca in Peru, they constituted the two developed and specialised societies of South America. The Muisca, meaning "people" or "person" in their version of the Chibcha language; Muysccubun,[5] inhabited the Altiplano Cundiboyacense, the high plateau in the Eastern Ranges of the Colombian Andes and surrounding valleys, such as the Tenza Valley.[6] Commonly set at 800 AD, their history succeeded the Herrera Period.[7] The people were organised in a loose confederation of rulers, later called the Muisca Confederation.[8] At the time of the Spanish conquest, their reign spread across the modern departments Cundinamarca and Boyacá with small parts of southern Santander with a surface area of approximately 25,000 կիլոմետր քառակուսիs (9,700 sq mi) and a total population of between 300,000 and two million individuals.[9][10][11]

The Muisca were known as "The Salt People", thanks to their extraction of and trade in halite from brines in various salt mines of which those in Zipaquirá and Nemocón are still the most important. This extraction process was the work of the Muisca women exclusively and formed the backbone of their highly regarded trading with other Chibcha-, Arawak- and Cariban-speaking neighboring indigenous groups.[12][13] Trading was performed using salt, small cotton cloths and larger mantles and ceramics as barter trade.[14] Their economy was agricultural in nature, profiting from the fertile soils of the Pleistocene Lake Humboldt that existed on the Bogotá savanna until around 30,000 years BP. Their crops were cultivated using irrigation and drainage on elevated terraces and mounds.[13][15][16] To the Spanish conquistadors they were best known for their advanced gold-working, as represented in the tunjos (votive offer pieces), spread in museum collections all around the world. The famous Muisca raft, centerpiece in the collection of the Museo del Oro in the Colombian capital Bogotá, shows the skilled goldworking of the inhabitants of the Altiplano. The Muisca were the only pre-Columbian civilization known in South America to have used coins (tejuelos).[17]

The gold and tumbaga (a gold-silver-copper alloy elaborated by the Muisca) created the legend of El Dorado; the "land, city or man of gold". The Spanish conquistadors who landed in the Caribbean city of Santa Marta were informed of the rich gold culture and led by Gonzalo Jiménez de Quesada and his brother Hernán Pérez, organised the most strenuous of the Spanish conquests into the heart of the Andes in April 1536. After an expedition of a year, where 80% of the soldiers died due to the harsh climate, carnivores as caimans and jaguars and the frequent attacks of the indigenous peoples found along the route, Tisquesusa, the zipa of Bacatá, on the Bogotá savanna, was beaten by the Spanish on April 20, 1537, and died "bathing in his own blood", as prophesied by the mohan Popón.[18]

Amazon[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Amazon rainforest § History, և Chachapoya culture
Geoglyphs on deforested land in the Amazon rainforest

For a long time, scholars believed that Amazon forests were occupied by small numbers of hunter-gatherer tribes. Archeologist Betty J. Meggers was a prominent proponent of this idea, as described in her book Amazonia: Man and Culture in a Counterfeit Paradise. However, recent archeological findings have suggested that the region was densely populated. From the 1970s, numerous geoglyphs have been discovered on deforested land dating between 0–1250 AD. Additional finds have led to conclusions that there were highly developed and populous cultures in the forests, organized as Pre-Columbian civilizations.[19] The BBC's Unnatural Histories claimed that the Amazon rainforest, rather than being a pristine wilderness, has been shaped by man for at least 11,000 years through practices such as forest gardening.[20]

The first European to travel the length of the Amazon River was Francisco de Orellana in 1542.[21] The BBC documentary Unnatural Histories presents evidence that Francisco de Orellana, rather than exaggerating his claims as previously thought, was correct in his observations that an advanced civilization was flourishing along the Amazon in the 1540s. It is believed that the civilization was later devastated by the spread of infectious diseases from Europe, such as smallpox, to which the natives had no immunity.[20] Some 5 million people may have lived in the Amazon region in 1500, divided between dense coastal settlements, such as that at Marajó, and inland dwellers.[22] By 1900 the population had fallen to 1 million, and by the early 1980s, it was less than 200,000.[22]

Researchers have found that the fertile terra preta (black earth) is distributed over large areas in the Amazon forest. It is now widely accepted that these soils are a product of indigenous soil management. The development of this soil enabled agriculture and silviculture to be conducted in the previously hostile environment. Large portions of the Amazon rainforest are therefore probably the result of centuries of human management, rather than naturally occurring as has previously been supposed.[23] In the region of the Xinguanos tribe, remains of some of these large, mid-forest Amazon settlements were found in 2003 by Michael Heckenberger and colleagues of the University of Florida. Among those remains were evidence of constructed roads, bridges and large plazas.[24]

Andean civilizations[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Chavín[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The Chavín, a South American preliterate civilization, established a trade network and developed agriculture by 900 BCE, according to some estimates and archeological finds. Artifacts were found at a site called Chavín de Huantar in modern Peru at an elevation of 3,177 meters.[25] Chavín civilization spanned 900 to 200 BCE.[26]

Moche[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The ancient city of Moche with the "Huaca del Sol" in the background

The Moche thrived on the north coast of Peru between the first and ninth century CE.[27] The heritage of the Moche comes down to us through their elaborate burials, excavated by former UCLA professor Christopher B. Donnan in association with the National Geographic Society.[28]

Skilled artisans, the Moche were a technologically advanced people who traded with faraway peoples, like the Maya. Knowledge about the Moche has been derived mostly from their ceramic pottery, which is carved with representations of their daily lives. They practiced human sacrifice, had blood-drinking rituals, and their religion incorporated non-procreative sexual practices (such as fellatio).[29][30]

Inca[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Holding their capital at the great puma-shaped city of Cuzco, the Inca civilization dominated the Andes region from 1438 to 1533. Known as Tawantin suyu, or "the land of the four regions," in Quechua, the Inca civilization was highly distinct and developed. Inca rule extended to nearly a hundred linguistic or ethnic communities, some 9 to 14 million people connected by a 25,000-kilometre road system. Cities were built with precise, unmatched stonework, constructed over many levels of mountain terrain. Terrace farming was a useful form of agriculture. There is evidence of excellent metalwork and successful skull surgery in Inca civilization. The Inca had no written language, but used quipu, a system of knotted strings, to record information.[31]

Arawak and Carib civilizations[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The Arawak lived along the eastern coast of South America, from present-day Guayana to as far south as what is now Brazil. Explorer Christopher Columbus described them at first encounter as a peaceful people, although the Arawak had already dominated other local groups such as the Ciboney. The Arawak had, however, come under increasing military pressure from the Carib, who are believed to have left the Orinoco river area to settle on islands and the coast of the Caribbean Sea. Over the century leading up to Columbus' arrival in the Caribbean archipelago in 1492, the Carib are believed to have displaced many of the Arawak who previously settled the island chains. The Carib also encroached on Arawak territory in what is modern Guyana.

The Carib were skilled boatbuilders and sailors who owed their dominance in the Caribbean basin to their military skills. The Carib war rituals included cannibalism; they had a practice of taking home the limbs of victims as trophies.

It is not known how many indigenous peoples lived in Venezuela and Colombia before the Spanish Conquest; it may have been approximately one million,[32] including groups such as the Auaké, Caquetio, Mariche, and Timoto-cuicas.[33] The number of people fell dramatically after the Conquest, mainly due to high mortality rates in epidemics of infectious Eurasian diseases introduced by the explorers, who carried them as an endemic disease.[32] There were two main north–south axes of pre-Columbian population; producing maize in the west and manioc in the east.[32] Large parts of the llanos plains were cultivated through a combination of slash and burn and permanent settled agriculture.[32]

Ամերիկայի գաղութացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1452–1493 թվականներին Հռոմի Պապի հրովարտակները հող նախապատրաստեցին Ամերիկայի գաղութացման և Նոր աշխարհ կաթոլիկ միսիոներների մուտքի համար։ Այսպիսով՝ եվրոպական քրիստոնյա երկրները կարողացան «տիրանալ» ոչ քրիստոնյա հողերին։ 1494 թվականին Պորտուգալիան և Իսպանիան՝ այդ ժամանակվա երկու մեծ ծովային ուժերը, ստորագրեցին Տորդեսիլյասի պայմանագիրը՝ արևմուտքում հայտնաբերված նոր հողերի ակնկալիքով: Համաձայնեցրին Եվրոպայից դուրս գտնվող բոլոր հողերը երկշնորհ դարձնել․ պայմանագրով ստեղծվում է երևակայական մի գիծ՝ Կանաչ հրվանդանի կղզիներից 370 լիգա դեպի արևմուտք։ Համաձայն պայմանագրի՝ գծից արևմուտք ընկած հողերը (այդ պահին դեռևս անհայտ էր, որ վերջինս ներառում է հարավամերիկյան հողերի մեծ մասը) պատկանում էր Իսպանիային, իսկ մնացյալ հողերը աևելքից՝ Պորտուգալիային:

1498 թվականին իր երրորդ ճանապարհորդության ընթացքում Քրիստափոր Կոլումբոսը, նավարկելով մինչ Փարիայի ծովածոց (Վենեսուելա) և հայտնաբերելով քաղցրահամ ջրի մեծ հոսանքներ, Իզաբելլա 1- ին և Ֆերդինանդ 2-րդին ուղղված իր նամակում նշում է, որ նա գտել է Երկինքը Երկրի վրա (երկրային դրախտ)։

1499 թվականից Իսպանիան և Պորտուգալիան, հողին և պաշարներին տիրելու համար, ստեղծում են գաղութներ։ Եվրոպական հիվանդությունների (ջրծաղիկ, գրիպ, կարմրուկ և տիֆ) նկատմամբ դիմադրողականություն չունենալը բնակչության տարհանման առաջնային պատճառն էր։ Բնակչության թվի նվազմանը նպաստեցին նաև հարկադիր դաժան աշխատանքները։ Իսկ նրանց փոխարինելու եկան ստրկացված աֆրիկացիները, ովքեր արդեն ձեռք էին բերել դիմադրողականություն վերոհիշյալ հիվանդությունների նկատմամբ։

The Spaniards were committed to converting their American subjects to Christianity and were quick to purge any native cultural practices that hindered this end. However, most initial attempts at this were only partially successful; American groups simply blended Catholicism with their traditional beliefs. The Spaniards did not impose their language to the degree they did their religion. In fact, the missionary work of the Roman Catholic Church in Quechua, Nahuatl, and Guarani actually contributed to the expansion of these American languages, equipping them with writing systems.[փա՞ստ]

Վերջիվերջո, բնիկներն ու իսպանացիները ձուլվեցին՝ ձևավորելով «Մետիսներ» դասը:

17 և 18-րդ դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1616 թվականին նիդերլանդցիները, հրապուրված Էլդորադոյի մասին լեգենդներով, Գայանայում հիմնում են 3 գաղութներ՝ Դեմերարա, Բերբիս և Էսսեկիբո։

1624-ին Ֆրանսիան փորձեց գաղութացնել ներկայիս Ֆրանսիական Գվիանայի տարածքը, սակայն ստիպված եղավ լքել այն, քանի որ պորտուգալացիները այն համարեցին Տորդեսիլյասի այմանագրի խախտում։ Այնուամենայնիվ ֆրանսիացիները վերադարձան 1630-ին և 1943-ին Կայեննայի երկայնքով փոքր գաղութներ ստեղծեցին։

16-րդ դարից ի վեր ընդվզումներ են սկսվում Իսպանիայի և Պորտուգալիայի գաղութատիրական համակարգի դեմ։ Այդ շարժումներից ամենահայտնին մարոններինն է, ովքեր փախչելով իրենց տերերից և ապաստան գտնելով անտառներում, անվճար համայնքներ են ստեղծում։ Թագավորական բանակի՝ նրանց հնազանդեցնելու փորձերը, անհաջողությամբ


Attempts to subject them by the royal army were unsuccessful because the Maroons had learned to master the South American jungles. In a royal decree of 1713, the king gave legality to the first free population of the continent: Palenque de San Basilio in Colombia today, led by Benkos Bioho. Brazil saw the formation of a genuine African kingdom on their soil, with the Quilombo of Palmares.[փա՞ստ]

Between 1721 and 1735, the Revolt of the Comuneros of Paraguay arose, because of clashes between the Paraguayan settlers and the Jesuits, who ran the large and prosperous Jesuit Reductions and controlled a large number of Christianized Indians.[փա՞ստ]

Between 1742 and 1756, was the insurrection of Juan Santos Atahualpa in the central jungle of Peru. In 1780, the Viceroyalty of Peru was met with the insurrection of curaca Condorcanqui or Tupac Amaru II, which would be continued by Tupac Catari in Upper Peru.[փա՞ստ]

In 1763, the African Cuffy led a revolt in Guyana which was bloodily suppressed by the Dutch. In 1781, the Revolt of the Comuneros (New Granada), an insurrection of the villagers in the Viceroyalty of New Granada, was a popular revolution that united indigenous people and mestizos. The villagers tried to be the colonial power and despite the capitulation were signed, the Viceroy Manuel Antonio Flórez did not comply, and instead ran to the main leaders José Antonio Galán.

In 1796, Essequibo (colony) of the Dutch was taken by the British, who had previously begun a massive introduction of slaves.[փա՞ստ]

During the eighteenth century, the figure of the priest, mathematician and botanist José Celestino Mutis (1732–1808), was delegated by the Viceroy Antonio Caballero y Gongora to conduct an inventory of the nature of the Nueva Granada, which became known as the Botanical Expedition, which classified plants, wildlife and founded the first astronomical observatory in the city of Santa Fé de Bogotá.[փա՞ստ]

On August 15, 1801, the Prussian scientist Alexander von Humboldt reached Fontibón where Mutis, and began his expedition to New Granada, Quito. The meeting between the two scholars is considered the brightest spot of the botanical expedition. Humboldt also visited Venezuela, Mexico, United States, Chile, and Peru. Through his observations of temperature differences between the Pacific Ocean between Chile and Peru in different periods of the year, he discovered cold currents moving from south to north up the coast of Peru, which was named the Humboldt Current in his honor.[փա՞ստ]

Between 1806 and 1807, British military forces tried to invade the area of the Rio de la Plata, at the command of Home Riggs Popham and William Carr Beresford, and John Whitelocke. The invasions were repelled, but powerfully affected the Spanish authority.[փա՞ստ]

Անկախություն և 19-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Countries in the Americas by date of independence

The Spanish colonies won their independence in the first quarter of the 19th century, in the Spanish American wars of independence. Simón Bolívar (Greater Colombia, Peru, Bolivia), José de San Martín (United Provinces of the River Plate, Chile, and Peru), and Bernardo O'Higgins (Chile) led their independence struggle. Although Bolivar attempted to keep the Spanish-speaking parts of the continent politically unified, they rapidly became independent of one another.

Unlike the Spanish colonies, the Brazilian independence came as an indirect consequence of the Napoleonic Invasions to Portugal – French invasion under General Junot led to the capture of Lisbon on 8 December 1807. In order not to lose its sovereignty, the Portuguese Court moved the capital from Lisbon to Rio de Janeiro, which was the Portuguese Empire's capital between 1808 and 1821 and rose the relevance of Brazil within the Portuguese Empire's framework. Following the Portuguese Liberal Revolution of 1820, and after several battles and skirmishes were fought in Pará and in Bahia, the heir apparent Pedro, son of King John VI of Portugal, proclaimed the country's independence in 1822 and became Brazil's first emperor (He later also reigned as Pedro IV of Portugal). This was one of the most peaceful colonial independences ever seen in human history.

A struggle for power emerged among the new nations, and several further wars were soon fought thereafter.

The first few wars were fought for supremacy in the northern and southern parts of the continent. The Gran Colombia – Peru War of the north and the Cisplatine War (between the Empire of Brazil and the United Provinces of the River Plate) ended in stalemate, although the latter resulted in the independence of Uruguay (1828). A few years later, after the break-up of Gran Colombia, the balance of power shifted in favor of the newly formed Peru-Bolivian Confederation (1836–1839). Nonetheless, this power structure proved temporary and shifted once more as a result of the Northern Peruvian State's victory over the Southern Peruvian State-Bolivia War of the Confederation (1836–1839), and the Argentine Confederation's defeat in the Guerra Grande (1839–1852).

Later conflicts between the South American nations continued to define their borders and power status. In the Pacific coast, Chile and Peru continued to exhibit their increasing domination, defeating Spain in the Chincha Islands War. Finally, after precariously defeating Peru during the War of the Pacific (1879–1883), Chile emerged as the dominant power of the Pacific Coast of South America. In the Atlantic side, Paraguay attempted to gain a more dominant status in the region, but an alliance of Argentina, Brazil, and Uruguay (in the resulting 1864–1870 War of the Triple Alliance) ended Paraguayan ambitions. Thereupon, the Southern Cone nations of Argentina, Brazil, and Chile entered the 20th century as the major continental powers.

A few countries did not gain independence until the 20th century:

French Guiana remains an overseas department of France.

20-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

SQM GE 289A "Boxcabs" 603 and 607 hauling empty nitrate hoppers from Tocopilla to Barriles, Chile.

1900–1920[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դարասկզբին Միացիալ Նահանգները, իր շահերին հետամուտ լինելով, շարունակում էր միջամտել տարածաշրջանի գործունեությանը։ Այս դիրքորոշումը պաշտոնապես արտացոլվեց Թեոդոր Ռուզվելտի «Big Stick» (բառացի՝ մեծ կոթ) ուսմունքում, որը ձևափոխեց Մոնրոյի դոկտրինը՝ նպատակ ունենալով կիսագնդում կասեցնել եվրոպական միջամտությունը։

1930–1960[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ ճգնաժամը մարտահրավեր էր տարածաշրջանի համար։ Համաշխարհային տնտեսության փլուզումը հանգեցնում է հումքի պահանջարկի կտրուկ նվազման՝ խարխլելով Հարավային Ամերիկայի տնտեսությունը։

Հարավային Ամերիկայում քաղաքական գործիչները ներմուծումը սկսում են փոխարինել արդյունաբերությամբ։ Նպատակն էր ստեղծել այնպիսի տնտեսություն, որը կունենար իր սեփական արդյունաբերական սեկտորները և անկախ կլիներ համաշխարհային տնտեսության վերելքներից ու անկումներից։ Թեև դա սպառնում էր Միացյալ Նահանգների առևտրային շահերին, այնուամենայնիվ Ռուզվելտի վարչակազմը (1933-1945) գիտակցեց, որ չեն կարող ամբողջովին դեմ լինել ներմուծման փոխարինմանը։ Ռուզվելտը, «Բարի հարևան» քաղաքականությանը հետևելով, թույլատրեց ազգայնացնել որոշ ամերիկյան ընկերություններ Հարավային Ամերիկայում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը նաև միավորեց Միացյալ Նահանգները և Լատինական Ամերիկայի երկրներից շատերը։

The Brazilian Minas Geraes class kindled an Argentine–Brazilian–Chilean naval arms race

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Հարավային Ամերիկայում տեղի են ունենում տնտեսական, քաղաքական և ռազմական կարևոր փոփոխություններ[34]։ Պանամայի ջրանցքն ավելի լավ պաշտպանելու, Առանցքի ուժերի ազդեցության դեմ պայքարելու և պատերազմական գործողությունների համար անհրաժեշտ իրերի արտադրության օպտիմալացման համար՝ Միացյալ Նահանգները Լենդ-Լիզի և նմանատիպ ծրագրերի միջոց խթանում է տնտեսության զարգացմանը և արդիականացմանը։

Ռազմավարական տեսանկյունից Բրազիլիան ուներ կարևոր նշանակություն. Ամերիկայում ամենամոտն է Աֆրիկային, որտեղ Դաշնակիցները ակտիվորեն մասնակցում էին Նացիստական Գերմանիայի և Իտալաիայի դեմ մղվող պայքարին, միաժամանակ Առանցքի երկրներին աջակցում էին Հարավային կոնի երկրներից Արգենտինան և Չիլին, որն օգտագործելով զբաղվում էին լրտեսությամբ, քարոզչությամբ և ներքին գործերի միջամտելով[35][34][36]։

Բրազիլիան միակ երկիրն էր, որը արշավախումբ է ուղարկում Եվրոպա, այնուամենայնիվ մի քանի երկրներ Կարիբյան ավազանի և Հարավային Ատլանտյանի շրջաններում ռազմական ընդհարումներ են ունենում գեմնական U-Boats- ի հետ։ Մեքսիկան Խաղաղ օվկիանոս է ուղարկում կամավորների 300 կործանիչ ջոկատ՝ Էսկուադրոն 201-ը, որը հայտնի էր «Ագիլաս Ազտեկաս» (բառացի՝ ացտեկների արծիվներ) անվամբ: Կասաբլանկայի կոնֆերանսից վերադառնալիս ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտը հանդիպում է Բրազիլիայի նախագահ Գետուլիո Վարգասին Նատալ (Ռիու Գրանդի դու Նորտի) քաղաքում և Պոտենժ գոտի կոնֆերանս անվամբ հայտնի հանդիպման արդյունքում ստեղծվում է Բրազիլիայի արշավախումբը։

Economics[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

According to author Thomas M. Leonard, World War II had a major impact on Latin American economies. Following the December 7, 1941 Japanese attack on Pearl Harbor, most of Latin America either severed relations with the Axis powers or declared war on them. As a result, many nations (including all of Central America, the Dominican Republic, Mexico, Chile, Peru, Argentina, and Venezuela) suddenly found that they were now dependent on the United States for trade. The United States' high demand for particular products and commodities during the war further distorted trade. For example, the United States wanted all of the platinum produced in Colombia, all of Chile's copper, and all of Peru's cotton. The parties agreed upon set prices, often with a high premium, but the various nations lost their ability to bargain and trade in the open market.

Cold War[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Wars became less frequent in the 20th century, with Bolivia-Paraguay and Peru-Ecuador fighting the last inter-state wars. Early in the 20th century, the three wealthiest South American countries engaged in a vastly expensive naval arms race which was catalyzed by the introduction of a new warship type, the "dreadnought". At one point, the Argentine government was spending a fifth of its entire yearly budget for just two dreadnoughts, a price that did not include later in-service costs, which for the Brazilian dreadnoughts was sixty percent of the initial purchase.[37][38]

The continent became a battlefield of the Cold War in the late 20th century. Some democratically elected governments of Argentina, Brazil, Chile, Uruguay, and Paraguay were overthrown or displaced by military dictatorships in the 1960s and 1970s. To curtail opposition, their governments detained tens of thousands of political prisoners, many of whom were tortured and/or killed on inter-state collaboration. Economically, they began a transition to neoliberal economic policies. They placed their own actions within the US Cold War doctrine of "National Security" against internal subversion. Throughout the 1980s and 1990s, Peru suffered from an internal conflict. South America, like many other continents, became a battlefield for the superpowers during the Cold War in the late 20th century. In the postwar period, the expansion of communism became the greatest political issue for both the United States and governments in the region. The start of the Cold War forced governments to choose between the United States and the Soviet Union.

Late 20th century military regimes and revolutions[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Presidents of UNASUR member states at the Second Brasília Summit on 23 May 2008.

By the 1970s, leftists had acquired a significant political influence which prompted the right-wing, ecclesiastical authorities and a large portion of each individual country's upper class to support coups d'état to avoid what they perceived as a communist threat. This was further fueled by Cuban and United States intervention which led to a political polarisation. Most South American countries were in some periods ruled by military dictatorships that were supported by the United States of America.

Also around the 1970s, the regimes of the Southern Cone collaborated in Operation Condor killing many leftist dissidents, including some urban guerrillas.[39] However, by the early 1990s all countries had restored their democracies.

Colombia has had an ongoing, though diminished internal conflict, which started in 1964 with the creation of Marxist guerrillas (FARC-EP) and then involved several illegal armed groups of leftist-leaning ideology as well as the private armies of powerful drug lords. Many of these are now defunct, and only a small portion of the ELN remains, along with the stronger, though also greatly reduced FARC. These leftist groups smuggle narcotics out of Colombia to fund their operations, while also using kidnapping, bombings, land mines and assassinations as weapons against both elected and non-elected citizens.

Presidents Hugo Chávez, Néstor Kirchner, and Luiz Inácio Lula da Silva met on January 19, 2006 in Granja do Torto
Flag of the Union of South American Nations

Revolutionary movements and right-wing military dictatorships became common after World War II, but since the 1980s, a wave of democratisation came through the continent, and democratic rule is widespread now.[40] Nonetheless, allegations of corruption are still very common, and several countries have developed crises which have forced the resignation of their governments, although, in most occasions, regular civilian succession has continued.

In the 1960s and 1970s, the governments of Argentina, Brazil, Chile, and Uruguay were overthrown or displaced by U.S.-aligned military dictatorships. These detained tens of thousands of political prisoners, many of whom were tortured and/or killed (on inter-state collaboration, see Operation Condor). Economically, they began a transition to neoliberal economic policies. They placed their own actions within the U.S. Cold War doctrine of "National Security" against internal subversion. Throughout the 1980s and 1990s, Peru suffered from an internal conflict (see Túpac Amaru Revolutionary Movement and Shining Path). Revolutionary movements and right-wing military dictatorships have been common, but starting in the 1980s a wave of democratization came through the continent, and democratic rule is now widespread. Allegations of corruption remain common, and several nations have seen crises which have forced the resignation of their presidents, although normal civilian succession has continued. International indebtedness became a recurrent problem, with examples like the 1980s debt crisis, the mid 1990s Mexican peso crisis and Argentina's 2001 default.

Վաշինգտոնյան կոնսենսուս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաշինգտոնում տեղակայված Արժույթի միջազգային հիմնադրամը (ԱՄՀ), Համաշխարհային բանկը և ԱՄՆ Ֆինանսների նախարարությունը 1980-90-ականներին ստեղծվում են «ստանդարտ» բարեփոխումների փաթեթ՝ ճգնաժամային պայմաններում զարգացող երկրների զարգացման համար։

21st century[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A turn to the left[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

According to the BBC, a "common element of the 'pink tide' is a clean break with what was known at the outset of the 1990s as the 'Washington consensus', the mixture of open markets and privatisation pushed by the United States".[41] According to Cristina Fernández de Kirchner, a pink tide president herself, Hugo Chávez of Venezuela (inaugurated 1999), Lula da Silva of Brazil (inaugurated 2003) and Evo Morales of Bolivia (inaugurated 2006) were "the three musketeers" of the left in South America.[42] By 2005, the BBC reported that out of 350 million people in South America, three out of four of them lived in countries ruled by "left-leaning presidents" elected during the preceding six years.[41]

Despite the presence of a number of Latin American governments which profess to embrace a leftist ideology, it is difficult to categorize Latin American states "according to dominant political tendencies, like a red-blue post-electoral map of the United States."[43] According to the Institute for Policy Studies, a liberal non-profit think-tank based in Washington, D.C.: "a deeper analysis of elections in Ecuador, Venezuela, Nicaragua, and Mexico indicates that the "pink tide" interpretation—that a diluted trend leftward is sweeping the continent—may be insufficient to understand the complexity of what's really taking place in each country and the region as a whole".[43]

While this political shift is difficult to quantify, its effects are widely noticed. According to the Institute for Policy Studies, 2006 meetings of the South American Summit of Nations and the Social Forum for the Integration of Peoples demonstrated that certain discussions that "used to take place on the margins of the dominant discourse of neoliberalism, (have) now moved to the centre of public debate."[43]

Pink tide[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Rafael Correa, Evo Morales, Néstor Kirchner, Cristina Fernández, Luiz Inácio Lula da Silva, Nicanor Duarte, and Hugo Chávez at the signing of the founding charter of the Bank of the South

The term 'pink tide' (իսպ.՝ marea rosa, պորտ.՝ onda rosa) or 'turn to the Left' (Sp.: vuelta hacia la izquierda, Pt.: Guinada à Esquerda) are phrases used in contemporary 21st century political analysis in the media and elsewhere to describe the perception that leftist ideology in general, and left-wing politics in particular, were increasingly becoming influential in Latin America.[41][44][45]

Since the 2000s or 1990s in some countries, left-wing political parties have risen to power. Hugo Chávez in Venezuela, Lula da Silva and Dilma Rousseff in Brazil, Fernando Lugo in Paraguay, Néstor and Cristina Kirchner in Argentina, Tabaré Vázquez and José Mujica in Uruguay, the Lagos and Bachelet governments in Chile, Evo Morales in Bolivia, and Rafael Correa of Ecuador are all part of this wave of left-wing politicians who also often declare themselves socialists, Latin Americanists or anti-imperialists.

Her Excellency Dilma Rousseff, 36th President of Brazil
The list of leftist South American presidents is, by date of election, the following

In 2008, the Union of South American Nations (USAN) was founded, revealing South American ambition of economic integration, with plans for political integration in the European Union style.[փա՞ստ] This was seen by American political commentators as a pivotal moment in the loss of U.S. hegemony in the region.[109] According to Noam Chomsky, USAN represents that "for the first time since the European conquest, Latin America began to move towards integration".[110][111][112][113][114][115][116][117]

Քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

21-րդ դարի առաջին տասնամյակում Հարավային Ամերիկայի կառավարությունները շարժվում են ձախակողմյա քաղաքականության հունով, ընդ որում ձախակողմյան առաջնորդներն ընտրվել են Չիլիում, Ուրուգվայում, Բրազիլիայում, Արգենտինայում, Էկվադորում, Բոլիվիայում, Պարագվայում, Պերուում և Վենեսուելայում։ Հարավային Ամերիկայի երկրներից շատերը մեծապես կիրառում են պահպանողական քաղաքականությունը՝ աստիճանաբար թուլացնելով գլոբալ ինտեգրումը և նպաստելով տեղական զարգացմանը։

Վերջերս ստեղծվել է միջկառավարական մարմին, որի նպատակը գոյություն ունեցող երկու մաքսային միությունների՝ Մերկոսուրի և Անդիան համայնքի, ձուլումն է՝ ստեղծելով երրորդ ամենամեծ շուկայական բլոկը աշխարհում։ Այս նոր քաղաքական

կազմակերպությունը՝ հայտնի Հարավամերիկյան ազգերի միություն անվամբ, հետամուտ է հաստատել մարդկանց ազատ տեղաշարժը, տնտեսական զարգացումը, ընդհանուր պաշտպանական քաղաքականությունը և սակագների վերացումը։


Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Notes[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ She is variously known as Cristina Fernández,[79][80] Cristina K, or Cristina.[80] [81]

References[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Howe, Kerry R., The Quest for Origins, Penguin Books, 2003, 0-14-301857-4, pp. 81, 129
  2. ↑ Roosevelt, A.C.; da Costa, M. Lima; Machado, C. Lopes; Michab, M.; Mercier, N.; Valladas, H.; Feathers, J.; Barnett, W.; da Silveira, M. Imazio; Henderson, A.; Sliva, J.; Chernoff, B.; Reese, D.S.; Holman, J.A.; Toth, N.; Schick, K. (April 19, 1996). «Paleoindian Cave Dwellers in the Amazon: The Peopling of the Americas». Science. 272 (5260): 373–384. Bibcode:1996Sci...272..373R. doi:10.1126/science.272.5260.373.
  3. ↑ Heckenberger, Michael J.; Kuikuro, Afukaka; Kuikuro, Urissapá Tabata; Russell, J. Christian; Schmidt, Morgan; Fausto, Carlos; Franchetto, Bruna (September 19, 2003). «Amazonia 1492: Pristine Forest or Cultural Parkland?». Science. 301 (5640): 1710–14. Bibcode:2003Sci...301.1710H. doi:10.1126/science.1086112. PMID 14500979.
  4. ↑ Ocampo López, 2007, p.26
  5. ↑ (es) Muysca – Muysccubun Dictionary Online
  6. ↑ (es) Official website Tenza Արխիվացված 2015-06-02 archive.today
  7. ↑ Kruschek, 2003
  8. ↑ Gamboa Mendoza, 2016
  9. ↑ Although sources state "47,000", this cannot be correct as that would be whole Boyacá and Cundinamarca and include Panche, Lache and Muzo
  10. ↑ (es) Muisca Confederation area almost 47,000 km2, page 12
  11. ↑ (es) Muisca Confederation had 300,000 to 2,000,000 inhabitants
  12. ↑ Groot, 2014
  13. ↑ 13,0 13,1 Daza, 2013, p. 23
  14. ↑ Francis, 1993, p. 44
  15. ↑ Ocampo López, 2007, p. 207
  16. ↑ García, 2012, p. 43
  17. ↑ Daza, 2013, p. 26
  18. ↑ (es) Biography Tisquesusa – Pueblos Originarios
  19. ↑ Simon Romero (January 14, 2012). «Once Hidden by Forest, Carvings in Land Attest to Amazon's Lost World». The New York Times.
  20. ↑ 20,0 20,1 «Unnatural Histories – Amazon». BBC Four.
  21. ↑ Smith, A (1994). Explorers of the Amazon. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-76337-8.
  22. ↑ 22,0 22,1 Chris C. Park (2003). Tropical Rainforests. Routledge. էջ 108. ISBN 9780415062398.
  23. ↑ The influence of human alteration has been generally underestimated, reports Darna L. Dufour: "Much of what has been considered natural forest in Amazonia is probably the result of hundreds of years of human use and management." "Use of Tropical Rainforests by Native Amazonians", BioScience 40, no. 9 (October 1990):658. For an example of how such peoples integrated planting into their nomadic lifestyles, see Rival, Laura, 1993. "The Growth of Family Trees: Understanding Huaorani Perceptions of the Forest", Man 28(4):635–652.
  24. ↑ Heckenberger, M.J.; Kuikuro, A; Kuikuro, UT; Russell, JC; Schmidt, M; Fausto, C; Franchetto, B (19 September 2003), «Amazonia 1492: Pristine Forest or Cultural Parkland?», Science (published 2003), vol. 301, no. 5640, էջեր 1710–1714, Bibcode:2003Sci...301.1710H, doi:10.1126/science.1086112, PMID 14500979
  25. ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-01-11-ին. Վերցված է 2018-01-13-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  26. ↑ https://www.ancient.eu/Chavin_Civilization/
  27. ↑ https://www.ancient.eu/Moche_Civilization/
  28. ↑ «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-01-15-ին. Վերցված է 2018-01-14-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  29. ↑ https://www.britannica.com/topic/Moche
  30. ↑ Bourget, Steve (2010-06-28). Sex, Death, and Sacrifice in Moche Religion and Visual Culture. ISBN 9780292783188.
  31. ↑ «quipu | Incan counting tool» (անգլերեն). Վերցված է 2017-10-13-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |encyclopedia= ignored (օգնություն)
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Wunder, Sven (2003), Oil Wealth and the Fate of the Forest: A Comparative Study of Eight Tropical Countries, Routledge. p. 130, 0-203-98667-9.
  33. ↑ This is disputed by modern Caribs.
  34. ↑ 34,0 34,1 Leonard, Thomas M.; John F. Bratzel (2007). Latin America during World War II. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-3741-5.
  35. ↑ «Cryptologic Aspects of German Intelligence Activities in South America during World War II» (PDF). David P. Mowry. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013-09-18-ին. Վերցված է August 9, 2013-ին.
  36. ↑ «German Espionage and Sabotage Against the United States in World War II». Արխիվացված է օրիգինալից December 5, 2001-ին. Վերցված է August 9, 2013-ին.
  37. ↑ Richard Hough, The Big Battleship (London: Michael Joseph, 1966), 19. Կաղապար:Oclc.
  38. ↑ Robert Scheina, Latin America: A Naval History, 1810–1987 (Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1987), 86. 0-87021-295-8. Կաղապար:Oclc.
  39. ↑ Victor Flores Olea. «Editoriales – El Universal – 10 de abril 2006 : Operacion Condor» (Spanish). El Universal (Mexico). Արխիվացված է օրիգինալից 2007-06-28-ին. Վերցված է 2009-03-24-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  40. ↑ "The Cambridge History of Latin America", edited by Leslie Bethell, Cambridge University Press (1995) 0-521-39525-9
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 BBC News Americas. «South America's leftward sweep». bbc.co.uk.
  42. ↑ Noel, Andrea (29 December 2015). «The Year the 'Pink Tide' Turned: Latin America in 2015 | VICE News». VICE News (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 30 December 2015-ին.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից September 10, 2009-ին. Վերցված է March 24, 2016-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) Institute for Policy Studies: Latin America's Pink Tide?
  44. ↑ Pittsburg Tribune-Herald: Latin America's 'pragmatic' pink tide
  45. ↑ «The many stripes of anti-Americanism – The Boston Globe». boston.com.
  46. ↑ McCoy, Jennifer L; Myers, David J. (2006). The Unraveling of Representative Democracy in Venezuela. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press. էջ 310. ISBN 978-0-8018-8428-3.
  47. ↑ Góngora, Álvaro; de la Taille, Alexandrine; Vial, Gonzalo. Jaime Eyzaguirre en su tiempo (Spanish). Zig-Zag. էջեր 173–174.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  48. ↑ «Watson Institute for International Studies». Brown University. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից August 18, 2009-ին. Վերցված է 2009-09-14-ին.
  49. ↑ «Lula leaves office as Brazil's 'most popular' president». BBC. 31 December 2010. Վերցված է 4 January 2011-ին.
  50. ↑ «The Most Popular Politician on Earth». Newsweek. 31 December 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 29 December 2010-ին. Վերցված է 4 January 2011-ին.
  51. ↑ «Lula's last lap». The Economist. 8 January 2009. Վերցված է 4 January 2011-ին.
  52. ↑ Throssell, Elizabeth 'Liz' (30 September 2010). «Lula's legacy for Brazil's next president». BBC News. Վերցված է 29 March 2012-ին.
  53. ↑ «Ecuador lifts state of emergency». BBC News. April 17, 2005. Վերցված է May 11, 2010-ին.
  54. ↑ «Perfil de Lucio Gutiérrez». hoy.com.ec (Spanish). Explored. November 25, 2002. Արխիվացված է օրիգինալից August 3, 2013-ին. Վերցված է September 19, 2013-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  55. ↑ «Elections in Argentina: Cristina's Low-Income Voter Support Base». Upsidedownworld.org. 24 October 2007.
  56. ↑ «Latin American Program». Wilson Center.
  57. ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) June 24, 2010-ին. Վերցված է October 30, 2011-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  58. ↑ «Social democracy lives in Latin America». Project Syndicate. 10 August 2009.
  59. ↑ Verónica Amarante and Andrea Vigorito (August 2012). «The Expansion of Non-Contributory Transfers in Uruguay in Recent Years» (PDF). International Policy Centre for Inclusive Growth.
  60. ↑ «Uruguay: A Chance to Leave Poverty Behind». IPS News. 3 September 2009. Արխիվացված է օրիգինալից November 7, 2009-ին.
  61. ↑ Harten 2011, p. 35; Webber 2011, p. 62.
  62. ↑ Muñoz-Pogossian, 2008, էջ 180
  63. ↑ Webber, 2011, էջ 1
  64. ↑ Philip, Panizza, էջ 57
  65. ↑ Farthing, Kohl, էջ 1
  66. ↑ «Profile: Bolivia's President Evo Morales». BBC News. 13 October 2014.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Harten, 2011, էջ 7
  68. ↑ Farthing, Kohl, էջ 22
  69. ↑ Sivak 2010, p. 82–83; Harten 2011, pp. 112–118; Farthing & Kohl 2014, p. 11.
  70. ↑ Carroll, Rory (7 December 2009). «Evo Morales wins landslide victory in Bolivian presidential elections». The Guardian. London. Վերցված է 20 August 2011-ին.
  71. ↑ «Michelle Bachelet: primera mujer presidenta y primer presidente reelecto desde 1932». www.facebook.com/RadioBioBio. Վերցված է 11 March 2016-ին.
  72. ↑ «Bachelet critica a la derecha por descalificarla por ser agnóstica» [Bachelet criticises the political right for discounting her because of her agnosticism]. El Mercurio (Spanish). 30 December 2005. Վերցված է 25 November 2014-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  73. ↑ "Avenger against oligarchy" wins in Ecuador The Real News, 27 April 2009.
  74. ↑ Soto, Alonso (14 April 2007). «Ecuador's Correa admits father was drug smuggler». Reuters UK. Վերցված է 14 Apr 2007-ին.
  75. ↑ Guy Hedgecoe (29 April 2009). «Rafael Correa: An Ecuadorian Journey». openDemocracy. Արխիվացված է օրիգինալից 4 March 2016-ին. Վերցված է 22 March 2016-ին.
  76. ↑ «Rafael Correa Icaza». GeneAll.net. 23 March 1934. Վերցված է 4 December 2011-ին.
  77. ↑ Thornhill, Ted (28 January 2014). «Castro holds court in Cuba as Argentina's Cristina Kirchner stops by for a friendly pre-summit chat as pictures scotch rumours they are both ill». Daily Mail. Mail Online. Արխիվացված է օրիգինալից 29 January 2014-ին.
  78. ↑ «CFK back at Olivos presidential residency after CELAC summit». Buenos Aires Herald. 29 January 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 2 February 2014-ին.
  79. ↑ 79,0 79,1 «CFK to Harvard students: there is no 'dollar clamp'; don't repeat monochord questions». MercoPress. 28 September 2012.
  80. ↑ 80,0 80,1 «Profile: Cristina Fernandez de Kirchner». BBC News. 8 October 2013.
  81. ↑ «Aerolineas takeover shadows Cristina K visit to Spain». MercoPress. 9 February 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 28 Հունիս 2014-ին.
  82. ↑ «Latin America's crony capitalism. (Alvaro Vargas Llosa)(Interview)». Reason. 28 January 2013 – via Questia Online Library.
  83. ↑ Roberts, James M. (22 April 2010). «Cronyism and Corruption are Killing Economic Freedom in Argentina». Heritage Foundation. HighBeam Research. Արխիվացված է օրիգինալից 14 May 2013-ին.
  84. ↑ Barbieri, Pierpaolo (8 August 2012). «Pierpaolo Barbieri: A Lesson in Crony Capitalism». WSJ.
  85. ↑ «Don't lie to me, Argentina». The Economist. 25 February 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 7 March 2013-ին.
  86. ↑ «The price of cooking the books». The Economist. 25 February 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 14 February 2013-ին.
  87. ↑ «Knock, knock». The Economist. 21 June 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 5 March 2013-ին.
  88. ↑ «El Gobierno usó a Fútbol para Todos para atacar a Macri». Clarín. August 11, 2012.
  89. ↑ «El Gobierno difundió un aviso polémico aviso sobre el subte». La Nación. August 11, 2012.
  90. ↑ Orsi, Peter (2012-06-24). «Does Paraguay risk pariah status with president's ouster?». Associated Press.
  91. ↑ «Frente Guasu». frenteguasu.org.py. Արխիվացված է օրիգինալից May 3, 2013-ին.
  92. ↑ Hernandez, Vladimir (14 November 2012). «Jose Mujica: The World's 'Poorest' President». BBC News Magazine.
  93. ↑ Jonathan Watts (13 December 2013). Uruguay's president José Mujica: no palace, no motorcade, no frills. The Guardian. Retrieved 15 December 2013.
  94. ↑ Mujica paseará por Muxika, la tierra de sus antepasados, Diario La República
  95. ↑ Mujica recibió las llaves de la ciudad de Muxika, Diario La República
  96. ↑ EFE. "Dilma, 1ª mulher presidente e única economista em 121 anos de República". BOL. 31 October 2010.
  97. ↑ Bennett, Allen "Dilma Rousseff biography" (չաշխատող հղում) , Agência Brasil, 9 August 2010
  98. ↑ Daniel Schwartz (31 October 2010). «Dilma Rousseff». CBC News CBC.ca. Վերցված է 27 October 2014-ին.
  99. ↑ The Guardian, April 11, 2011, Peru elections: Fujimori and Humala set for runoff vote
  100. ↑ Leahy, Joe. «Peru president rejects link to Petrobras scandal». FT.com. Financial Times. Վերցված է 24 February 2016-ին.
  101. ↑ Post, Colin. «Peru: Ollanta Humala implicated in Brazil's Carwash scandal». www.perureports.com. Վերցված է 23 February 2016-ին.
  102. ↑ Diario Hoy, October 31, 2000, PERU, CORONELAZO NO CUAJA
  103. ↑ (es) BBC, January 4, 2005, Perú: insurgentes se rinden
  104. ↑ "Nicolas Maduro sworn in as new Venezuelan president". BBC News. 19 April 2013. Retrieved 19 April 2013
  105. ↑ «Perfil | ¿Quién es Nicolás Maduro?». El Mundo (Spanish). 27 December 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2 October 2013-ին. Վերցված է 9 March 2013-ին.{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  106. ↑ «Profile: Nicolas Maduro – Americas». Al Jazeera English. March 2013. Վերցված է 9 March 2013-ին.
  107. ↑ Lopez, Virginia; Watts, Jonathan (15 April 2013). «Who is Nicolás Maduro? Profile of Venezuela's new president». The Guardian. Վերցված է 27 March 2015-ին.
  108. ↑ Santiago Piedra Silva (2017-05-24). «New leftist Ecuador president takes office». Yahoo.com. Վերցված է 2017-07-16-ին.
  109. ↑ Sperber, Joshua. "How the US Lost Latin America". CounterPunch. November 4, 2006,
  110. ↑ (pt) Giovana Sanchez. "Noam Chomsky critica os EUA e elogia o papel do Brasil na crise de Honduras". G1. September 30, 2009,
  111. ↑ The phrase has been used in the past for this same purpose. It has never been officially proposed or used. Collazo, Ariel B. La Federación de Estados: Única solución para el drama de América Latina. n/d, circa 1950–1960. OCLC 25422930
  112. ↑ Duhalde, Eduardo (13 July 2004). "Hacia los Estados Unidos de Sudamérica." La Nación.
  113. ↑ Grorjovsky, Nestor (14 July 2004). "Duhalde señaló que el Mercosur es un paso para la Unión Sudamericana" Արխիվացված 2012-02-05 Wayback Machine Reconquista-Popular.
  114. ↑ Collazo, Ariel (15 July 2004). "Los Estados Unidos de Sudamérica" La República.
  115. ↑ 29 July 2004,interview Արխիվացված 5 Ապրիլ 2016 Wayback Machine with Mexican President Vicente Fox by Andrés Oppenheimer. Mexico:Presidencia de la República
  116. ↑ "Estados Unidos de Sudamérica" Արխիվացված 2015-01-03 Wayback Machine Herejías y silencios. (22 November 2005).
  117. ↑ Duhalde, Eduardo (6 December 2004). "Sudamérica y un viejo sueño." Clarín

Historiography[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Deforestation. World Geography. Columbus, Ohio: McGraw-Hill/Glencoe, 2000. 202–204
Farthing, Linda C.; Kohl, Benjamin H. (2014). Evo's Bolivia: Continuity and Change. Austin: University of Texas Press. ISBN 978-0-292-75868-1. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Harten, Sven (2011). The Rise of Evo Morales and the MAS. London and New York: Zed Books. ISBN 978-1-84813-523-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Hensel, Silke. "Was There an Age of Revolution in Latin America?: New Literature on Latin American Independence." Latin American Research Review (2003) 38#3 pp. 237–249. online
Muñoz-Pogossian, Betilde (2008). Electoral Rules and the Transformation of Bolivian Politics: The Rise of Evo Morales. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-60819-1. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Philip, George; Panizza, Francisco (2011). The Triumph of Politics: The Return of the Left in Venezuela, Bolivia and Ecuador. Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-4749-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Sheil, D.; Wunder, S. (2002). «The value of tropical forest to local communities: complications, caveats, and cautions» (PDF). Conservation Ecology. 6 (2): 9. doi:10.5751/ES-00458-060209. hdl:10535/2768. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Sivak, Martín (2010). Evo Morales: The Extraordinary Rise of the First Indigenous President of Bolivia. New York: Palgrave MacMillan. ISBN 978-0-230-62305-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Uribe, Victor M. "The Enigma of Latin American Independence: Analyses of the Last Ten Years," Latin American Research Review (1997) 32#1 pp. 236–255 in JSTOR
Wade, Lizzie. (2015). "Drones and satellites spot lost civilizations in unlikely places." Science (American Association for the Advancement of Science), doi:10.1126/science.aaa7864
Webber, Jeffrey R. (2011). From Rebellion to Reform in Bolivia: Class Struggle, Indigenous Liberation, and the Politics of Evo Morales. Haymarket Books. ISBN 978-1-60846-106-6. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)

Bibliography[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Prehistory[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Muisca[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Further reading[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ

Կաղապար:History of South America Կաղապար:South America topics Կաղապար:History by continent
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Քրիստինե_Հակոբյան/Ավազարկղ&oldid=6693467» էջից