Էնդեմիկ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լատիմերիա (Latimeria chalumnae) էնդեմիկ ձկնատեսակ, որը հանդիպում է միայն Մադագասկարի և Կոմորյան կղզիների ափամերձ շրջաններում

Էնդեմիկ, էնդեմ, բնաշխարհիկ (հուն․՝ ἔνδημος՝ «տեղական»), բույսերի ու կենդանիների տեղական տեսակներ կամ այլ կարգաբանական միավորներ, որոնք տարածված են աշխարհագրական համեմատաբար ոչ մեծ տարածքում՝ մայրցամաքում, կղզիներում, լեռներում և ոչ մի այլ վայրում չեն հանդիպում։ Էնդեմիկները ներառում են տեսակներ, ցեղեր, ընտանիքներ կամ կենդանիների և բույսերի այլ տաքսոններ, որոնց ներկայացուցիչներն ապրում են համեմատաբար սահմանափակ տարածքում, ներկայացված են փոքր աշխարհագրական տարածքով[1]։ Բույսերի և կենդանիների էնդեմիկ տեսակները, իրենց սահմանափակ տարածության և սահմանափակ քանակի պատճառով, հաճախ Կարմիր գրքում գրանցված են որպես հազվագյուտ կամ անհետացող տեսակներ։

Անվան ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էնդեմիկ բառը ծագել է նոր լատիներեն՝ endēmicus, հունարեն՝ ενδήμος, endēmos, «բնիկ» բառից։ Endēmos-ը կազմված է en՝ «մեջ» ևdēmos՝ «մարդիկ» բառերից[2]։

Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էնդեմիկները որևէ բուսական կամ կենդանական աշխարհի յուրահատուկ բաղադրիչներն են։ Էնդեմիկներիի առաջացմանն ու զարգացմանը նպաստում են աշխարհագրական մեկուսացումը, կլիմայական պայմանները, կենսածին գործոնները (մակաբուծություն, մրցակցություն և այլն)։ Տեսակի (կամ ենթատեսակի) համար էնդեմիկությունը կարող է լինել խիստ սահմանափակ՝ մինչև մի քանի կմ² տարածքում։ Առավել հաճախ էնդեմիկները հանդիպում են կղզիներում, լեռնային շրջաններում և մեկուսացած ջրամբարներում։

Տաքսոնի այնպիսի հատկանիշը, ինչպիսին է սահմանափակ տարածքում ապրելը, կոչվում է էնդեմիզմ[3], որը հակադրվում է կոսմոպոլիտիզմին։ Էնդեմիզմի զարգացմանը նպաստում է՝ աշխարհագրական մեկուսացումը, կլիմայական և էդաֆիական պայմանները, բիոտիկ գործոնները (մակաբուծություն, մրցակցություն և այլն)։ Տեսակի (կամ ենթատեսակի) համար էնդեմիզմը կարող է չափազանց սահմանափակվել փոքր տարածքով։ Օրինակ, անառողջ Lysimachia minoricensis-ի տարածությունը Մենորկա կղզում ընդամենը մի քանի քառակուսի կիլոմետր է։

Տարբերում են հնաբնաշխարհիկներ՝ մնացուկային անհետացող տեսակներ, և նորբնաշխարհիկներ՝ զարգացող նոր ձևեր և տեսակներ, որոնք առաջացել են վերջին շրջանում՝ մեկուսացած տարածքներում։

Օվկիանոսային կղզիները, մեկուսացված լեռնային հովիտները և ջրամբարները, մեկուսացված այլ ջրամբարներից՝ նման են կենսաբանական բնութագրերին, ամենահարուստ են էնդեմիկ ձևերով։ Մասնավորապես, տեսակների մոտ 85 %-ը էնդեմիկ է Սուրբ Հեղինե կղզու ֆլորայում, իսկ Գալապագոսյան կղզիներում՝ մինչև 97 %-ը։ Բայկալ լճի կենդանական և բուսական աշխարհը էնդեմիկ է մինչև 75 %։

Հայաստանը հարուստ է էնդեմիկ բույսերով և էնդեմիկ կենդանիներով։

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կախված արեալից՝ առանձնացնում են[4]

  • Ստենոէնդեմիկներ
  • Եվրիէնդեմիկներ
  • Ենթաէնդեմիկներ

Ամենահազվադեպ և ամենամեծ հետաքրքրությունը ստենոէնդեմիկներն են, որոնց տարածվածությունը սահմանափակվում է մեկ լեռնային կիրճով կամ լեռնաշղթայով կամ մի քանի նման տարածքներով նույն ֆլորիստիկական շրջանում։ Ստենոէնդեմիկների օրինակ է Մզիմթելա կարծրատերևը[5], որը Երկրի վրա կարելի է գտնել միայն՝ Ախցու կիրճում գտնվող Մզիմթա գետի ափին։ Ախցու կիրճն ունի ընդամենը 3 կմ երկարություն, իսկ լայնությունը (երկայնքով ներքև) մի քանի տասնյակ մետր է։

Եթե տեսակի արեալն ընդգրկում է ավելի լայն տարածք, բայց չի անցնում դրա սահմաններից, ապա այս տեսակը դասակարգվում է որպես եվրիէնդեմիկ։ Ստենոէնդեմիկները և եվրիէնդեմիկներն առաջնահերթ պաշտպանության օբյեկտներ են, քանի որ դրանք ամենահազվագյուտ և եզակի գենոֆոնդի կրողներ են։

Էնդեմիկ տեսակների մեկ այլ կատեգորիա է՝ ենթաէնդեմիկները (կամ պայմանական էնդեմիկներ), որոնք ունեն տիրույթներ, տարածվում են ուսումնասիրվող տարածաշրջանից և հարակից տարածքներում։ Օրինակ՝ լեռնային տեսակների համար այն Մեծ Կովկասի հարավային մակրոլանջն է, հարթավայրերի համար՝ հարևան վարչական միավորների տարածքը։ Այս տեսակները նույնպես արժանի են հատուկ ուշադրության՝ որպես պահպանվող օբյեկտներ։

Պալեոէնդեմիկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պալեոենդեմիկները հնագույն տաքսոնների ներկայացուցիչներ են, որոնք պահպանվել են մինչ օրս՝ ավելի առաջադեմ խմբերից իրենց բնակավայրերի մեկուսացման պատճառով։

Ամենավառ պալեոէնդեմիկները Ավստրալիայի միանցքանիները (Monotremata) և պարկավորներն (Metatheria) են։ Ներկայումս Ավստրալիայի այլ բույսերի և կենդանիների բազմաթիվ տեսակների ներմուծման հետ կապված՝ էնդեմիկ բուսական և կենդանական աշխարհը դուրս է մղվում։ Օրինակ՝ ճագարների և այծերի ինտրոդուկցիան համեմատաբար մեծ վնաս է հասցրել Ավստրալիայի բնությանը։

Պալեոենդեմիաները, որոնք ամենահին խմբերի ներկայացուցիչներ են, կոչվում են կենդանի բրածոներ և մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում էվոլյուցիայի տեսության տեսանկյունից։ Բրածո ամենահայտնի կենդանիներն են կելականտ ձուկը և կտուցագլուխների կարգի սողուն (Rhynchocephalia) տուատարան (Sphenodon punctatum

Նեոէնդեմիկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեոէնդեմիկներ, առաջադեմ երիտասարդ տեսակներ կամ ձևեր, որոնք առաջանում են վերջերս մեկուսացված տարածքներում։ Դրանք ներառում են Բրիտանական կղզիների, Ղրիմի, Բայկալի էնդեմիկները։ Բայկալ լճի ամենահայտնի էնդեմիկ ֆաունան բայկալյան փոկն է (Pusa sibirica):

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Биологический энциклопедический словарь / гл. ред. М.С. Гиляров; редкол.: А.А. Бабаев, Г.Г. Винберг, Г.А. Заварзин и др.. — 2-е изд., исправл.. — М.: Советская энциклопедия, 1986. — 831 с., ил..
  2. "Endemic". Reference.com. Retrieved 6 december 2014.
  3. «Эндемизм». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  4. «Эндемики». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 9-ին.
  5. «Красная книга Сочи». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 54
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։