Մասնակից:Մարիա-Լեա/Ավազարկղ
Ու Սին (չինարեն՝ 五行, փինին՝wǔxíng, հինգ տարերք )հին չինական փիլիսոփայական հայեցակարգ և մտածելակերպ,ծագել է նախքան Ցին(秦) դինաստիայի ժամանակաշրջանը։ Չինաստանում հնում մետաղը (金) 、փայտը(木)、ջուրը(水)、կրակը(火)、հող(土) համարվում էր ոչ միայն քաղաքացիական օգտագործման հինգ ռեսուրսներ և նյութեր,այլև հետագայում Ցիի՝գոյություն ունեցող բոլոր էակների ստեղծման տարր [2][3][4]：Ու Սինի միջև փոխադարձ համակցումը և հակադրումը ստիպում է տիեզերքում գոյություն ունեցող բոլոր էակներին գործել և փոփոխվել, գոյանալ տարբեր երևույթներ[5][6]։
Ու Սինը,Ին և յանը,ինչպես նաև Ցին հին չինական օկուլտիզմի (Շու շու (术数) և Ֆան շու (方術）)մի մասն են, նաև Ֆեն-շուի(風水), գուշակության, ֆիզիոգնոմիկայի, Փոփոխության գրքի (易经), ներքին ալքիմիայի (内丹), չինական ավանդական բժշկության հիմնական հասկացություններից են։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ու Սինը ի սկզբանե առաջարկվել էր որպես քաղաքական կառավարման առաջնորդվող սկզբունք։ Որպես նախորդ կայսրերի ցուցում կամ երկնքի կողմից տրված շնորհ,որին կայսրը պետք է հետևեր։Օրինակ՝ «Ի Ճոու Շու»(逸周書) գրքի«Սյաո Քայ Ու » (小開武) գլխում ասվում է, որ Ու Վան կայսրը իր կառավարության երկրոդ տարում հրավիրեց Ճոու Գոն Դան կայսրին (周公旦) և հարցրեց երկրի կառավարման մեթոդի բարձրագույն մակարդակի մասին և ուշադիր լսեց երկնային մանդատի մասին։Ճոու Գոն պատասխանեց, որ Վըն կայսրի իր կառավարության ժամանակահատվածում օգտագործած մեթոդը իր մեջ ներառում էր հնազանդվել իմաստունին, երեք տրիադային՝ երկինք,երկիր և մարդ, ինչպես նաև հետևել Ու Սինին։Տրիադան (երկինք,երկիր և մարդ) ներկայացված է ինը աստղերը[7][8][9] երկնքի համար, ինը նահանգները՝երկրի և չորս օրգանները[10]՝մարդու։ Հինգ տարրերն են՝ջուրը,կրակը,փայտը, մետաղը,հողը։ Տիրակալը հստակ հասկանում է տրիադան և հինգ տարրերը որպես սովորական բան։
«Շու Ծին» (書) գրքի «Խուն Ֆուն» (洪範)գլխում, ասվում է, որ Ու կայսրը կառավարման տասներեքերրորդ տարում այցելեց Ծի Ծըին (箕子) և հարցրեց ողջամտության (համընդհանուր կանոն ) հաջորդականությունը，Ծի Ծըն պատասխանեց, որ գոյություն ունի իննը տիպի կանոններ,որոնք տրված էին Յու կայսրին Երկնքի կողմից՝ երկիրը կառավարելու համար ，որոնցից առաջինը Ու Սինն է, և բացատրեց նրա սկզբունքները․
|
Ու Սին՝ առաջինը կոչվում է ջուր, երկրորդը՝ կրակ, երրորդը՝փայտ ,չորրորդը՝մետաղ, հինգերորդը՝ հող։ Ջուրը ողողում է և իջնում դեպի ներքև, կրակը բոցավառ և և բարձր, փայտը կարող է ճկվել և ձգվել,մետաղը մաքրվում և փոփոխվում է, հողը ցանքն ու հունձն է։ |
|
Նրա ընդհանուր իմաստը հետևյալն է․ անձրև է գալիս, և ողողում գետը և հոսում է երկնքից դեպի ներքև։ Կրակն բոցավառվում է և այրվում դեպի երկինք ջերմության հետ միասին։Ատաղձագործը ճտկում է փայտը և այն կոր կամ ուղիղ ձև տալիս։Դարբինները հալեցնում են մետաղի հանքաքարերը և ձևավորում են իրենց ցանկության համաձայն, կամ հալեցնում են հարմարանքները՝ փոխելու դրանց օգտագործումը[11]։ Հողը սնուցում է մշակաբույսերը և թույլ է տալիս գյուղացիներին տնկել իրենց սերմերը և սածիլները,իսկ բերքահավաքի ժամանակ հավաքել պտուղները և բրնձի հասկերը։
Ու Սինի սկզբնական իմաստը հինգ նյութերն են, որոնք մարդիկ օգտագործում են առօրյա կյանքում[12][13][2],հինգ նյութերը հինգ ռեսուրսներն են։«Գուո Յու» (国语) գրքի «Ճըն Յու » (郑语)գլխում կա մի հատված,որում ասվում է, որ առաջին կայսրը խառնեց հողը մետաղի, փայտի, ջրի և կրակի հետ՝ հարյուրավոր իրեր պատրաստելու համար։ «Ծուո Ճուան» （左转）գրքի « Սյան Գոնի 27 տարին »(襄公二十七年) հատվածում ասվում է, որ մարդիկ ծնվում են հինգ նյութերով, և նրանք կարող են օգտագործել բոլորը, բայց դրանցից ոչ մեկը չպետք է վատնվի։Դու Յուն (杜預) նշում է հինգ նյութ՝ մետաղ, փայտ, ջուր, կրակ և հող։Կայսրը իր կառավարության ընթացքում պետք է ապահովի, որ մարդիկ կարողանան օգտագործել և ստանալ երկրի հինգ նյութերը՝ արտադրելու և հարստացնելու համար [14][13]։Հինգ տարրերը կարող են օգտագործվել մարդկանց կողմից, սահուն և արդյունավետ կատարել իրենց գործառույթները։ Ջուրը խոնավացնում է,կրակը՝ բոցավառվում 、փայտը՝ հաստատուն,մետաղը՝ փոփոխվում է, հողը օգտագործվում հողագործության համար, ահա և ինչ է ՈՒ Սինը։
Ու Սինի ներկայացնելուց հետո այն զուգակցեցին հինգ այլ երևույթների հետ։«Ի Ճոու »（逸周）գրքի « Սյաո Քայ Ու»(小开武) գլխում Ու Սինը համապատասխանում է հինգ գույներին,«Շու Ծին» (尚书)գրքի «Խոն Ֆան» (洪范) գլխում ՝հինգ համերին， «Ծուո Ճուան»（左转）գրքի « Ճաո Գոնի 25 տարին »(昭公二十五年) հատվածում և «Հուաի Նան Ծը »（淮南子）գրքի «Դի Սին Սուն »(墬形训) հատվածում ՝ հինգ գույներին, հինգ համերին և չինական երաժշտական հինգ գամմաներին։ Ըստ «Սուն Ծը»（荀子）գրքի « Ցուեն Սուե»(劝学) գլխի՝ «աչքին դուրեկան է հինգ գույները, ականջին՝ հինգ գամմաները, բերանին՝ հինգ համերը»։«Ծուո Ճուան»（左转）գրքի « Ճաո Գոնի 25 տարին »(昭公二十五年) հատվածում ասվում է, որ վեց ընտանի կենդանիներ, հինգ վայրի կենդանիների և երեք թռչունների զոհաբերություն է անհրաժեշտ հինգ համերի համար։ Իննը կայսերական հագուստի նախշ, վեց հիմնական գույներ (կապույտ, սպիտակ, կարմիր, սև,մանուշակագույն և դեղին) ，հինգ միջանկյալ գույներ (կանաչ,կարմիր, վառ կապտականաչ, մանուշակագույն և շագանակագույն ) են անհրաժեշտ հինգ գույների (դեղին,կարմիր,կապույտ,սպիտակ և սև) համար։ Հինգ գամմաները ստանալու համար անհրաժեշտ է ծյո գըն(九哥)՝ Յու կայսրի իննը սխրանքների մասին դաստիարակչական երգերը, չինական երաժշտական ութ գործիքները, չինական երաժշտական յոթ գամմաները և չինական երաժշտական վեց նոտաները։ Հինգ գույները նկարագրում են հագուստը, որը երևում է աչքերով, հինգ նոտաները՝ երաժշտությունը,որը լսում են ականջներով, հինգ համերը՝ուտելիք, որը փորձում են բերանով։
Գարնանային և աշնանային և Պատերազմող թագավորությունների ժամանակաշրջանում Ու Սինը ոչ միայն համապատասխանում էր հինգ գույներին, հինգ գամմաներին, հինգ համերին, այլ չորս ուղղություններին[15][16],տարվա եղանակներին[15],վաթսունամյա շրջանին[16][17],թվանշաններին[18], երկնային երևույթներին[19][15]、մոլորակներին[20],տարվա եղանակներին[19][15]գործիքներին[19][21],մարմնին[15][22]、առաքինության[19][23] ՝ձևավորելով իրերի դասակարգման մոդել, որը հիմնված է «հինգի» վրա: Մյուս կողմից, այն նաև ստեղծում է հինգ տարրերի համակցումը և հակադարումը [24], ծննդի, բարգավաճման և մահվան երեք ճյուղերի կապը[17]։ Հինգ տարրերը զուգակցում և դուրս են բերվում առօրյա կյանքում օգտագործվող սկզբնական հինգ նյութերից՝ զուգակցելով այլ իրերի հետ՝ կազմելով համապատասխան ձև։ Հինգ տարրերի փոխադարձ հակազդեցության և երկրային ճյուղերի երեք տարրերի կառուցվածքային հարաբերությունը（հետագայում առաջացրել է ծնունդը,զարգացումը, հանգիստը և մահը[25], ինչպես նաև հինգ տարրերի տասներկու կյանքի ցիկլ [26]），ինչը նաև նշանակում է, որ Ու Սինը դարձել է տեսություն, որը կարող է օգտագործվել՝ բացատրելու բոլոր իրերի փոփոխությունը, ծաղկումը և անկումը։ Արդյունքում Ու Սինը դարձել մտքերի աղբյուր, որը բացատրում է դինաստիաների վերելքն ու անկումը（օրինակ՝ Հինգ առաքինությունների սկզբի և ավարտի տեսությունը）, պատերազմելու մարտարվեստի（օրինակ՝ Ին և յանը, ռազմական արվեստը）,եղանակային աշխատանքը և հանգիստը（օրինակ՝ «Գիրք ծեսերի» (禮記 ) «Յուե Լին» (月令)գլխում և «Դեղին կայսրի մտորումները ներքինի մասին» (黃帝內經) առողջության պահպանման մասին մտքերը）,ֆիզիոլոգիական（ «Դեղին կայսրի մտորումները ներքինի մասին» (黃帝內經) բժշկական մտքերը）, միևնույն ժամանակ , այն նաև բախտի և դժբախտության ուսումնասիրության, տարբեր արհավիրքների , բարի նախանշանների բացատրության տեսական հիմքերից մեկն է։
Պատերազմող թագավորությունների միջին և ուշ շրջանից մինչև Ցին( 秦朝) և Հան (汉朝) դինաստիաները, հինգ տարրերը հետագայում կապվեցին և ինտեգրվեցին Ին և յանի ,Ցիի և Բա Գուայի՝ դաոսական ութ կոսմոգենեզի հետ, և ընդլայնեցին իրենց տեսական տեսությունների բովանդակությունը[27][28][29], օրինակ՝ Հան դինաստիայի (汉代) Ցիի փոխակերպման տիեզերաբանությունը կոսմոլոգիա տիեզերային քաոսի անբաժանելիությունից մինչև Ին և յանի դադար և ընթացք։Ին և յանի դադար և ընթացքը բաժանվեցին հինգ տարրերի Ցիից，իսկ հինգ տարրերի Ցին վերափոխվեց երևույթների[6]։Ցիի և Ու Սինի համադրությունը ստիպում է Ցիին բաժանվել հինգ կատեգորիաների՝ ունենալով Ու Սինին հատկանշական տարրերը[3][30]։ Տիեզերաբանությունում (կոսմոլոգիա) Ցիի փոխակերպումը ոչ միայն դառնում էր բոլոր իրերի ստեղծման տարր, այլև դրանց նշանակությունը ևս ընդլայնվում էր մինչև հինգ Ցիերի շրջանառություն[27][3]։ Տիեզերաբանության շրջանակներում Ցիի փոխակերպման կառուցվածքում Ու Սինը ցույց է տալիս ոչ միայն հինգ կոնկրետ իրեր, այլև դրանց էության վերացական ընդհանրացումը։ Ու ՍԻնը ոչ միայն սահմանափակվում է հինգ տեսակի երևույթներով և իրերով , այլև հավասարապես բաշխված է ամեն ինչում և միախառնված է նրանցում[3][30][31]։ Հան դինաստիայի ժամանակաշրջանում Ու Սինը զուգակցվել է հինգ առաքինությունների հետ։ Ենթադրում էին, որ Երկնքում ՝դրախտում, կան հինգ տարրեր, իսկ մարդու մեջ հինգ առաքինություններ։ Փայտը խորհրդանշում էր մարդասիրությունը, կրակը՝ պատշաճությունը, հողը՝ հավատը, մետաղը՝ արդարությունը, ջուրը ՝ իմաստությունը[32][33]։ «Ցի Լյուե» (七略)գրքում Ու Սինը՝ հինգ տարրերը, օգտագործվում էին որպես հինգ առաքինությունների հաստատուն ձև[34]։
Հերթականություն և տիեզերական պատկեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հերթականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ջուր, կրակ, ծառ, մետաղ, հող , այս հերթականությունը Շան Շու (尚書)գրիքի Հոն Ֆա(洪範) գլխից է և Ի Շուո Շու(逸周書)գրքի Սյաո Քայ Ու (小開武) գլխից։
- Թվերը, որոնք առաջացել են հինգ տարրերից（մեկ,վեց-ջուր,երկու,յոթ－կրակ,երեք, ութ－փայտ,չորս, իննը－մետաղ,քսանհինգ－հող），«Շան Շու Դա Չուան» (尚書大傳 )գրքից և «Թայ Սուեն Ծին»(太玄經)գրքի «Թայ Սուեն շու»(太玄數) գլխից։
- Ջուր,կրակ,մետաղ,փայտ, հող, այս հերթականությունը գալիս է «Ծուո Ճուան»( 左傳) գրքի «Վըն Գոնի յոթ տարիներ» (文公七年) գլխից և «Շը Ծի» 史記 գրքի «Թիեն Գուան Շու» (天官書) գլխից （հինգ տարերի միմյանց ճնշումը ）
- Մետաղ, փայտ, ջուր, կրակ, հող եկել է «Կուո Յու»(國語) գրքի «Ճըն Յու» (鄭語 )հատվածից, «Պայ Հու Թոն»(白虎通) գրքի «Ու Սին» (五行) գլխից «Շը Մին»(釋名) գրքի «Շը Թիեն »(釋天) գլխից（տոններ՝：Փին Ծը Ծը Ծը Ծը(平仄仄仄仄)[35]，Շաո Ինը (少陰)՝ մետաղն է,Շաո Յանը(少陽)՝ փայտը, Դա Ինը(大陰)՝ ջուրը, Դա Յանը(大陽)՝կրակը）
- Փայտ, կրակ, հող, մետաղ, ջուր հերթականությունը եղել է «Չուն Ցյո Ֆան Լու» (春秋繁露 )գրքի « Ու Սին Ճը Յի» (五行之義) գլխից（տարվա չորս եղանակների հերթականությունը՝ գարուն՝փայտ, ամառ՝կրակ, Լի Սյա/չորս եղանակները՝հող, աշուն՝մետաղ, ձմեռ՝ջուր, հինգ տարերի միմյանցից առաջացումը）
- Փայտ, կրակ,մետաղ,ջուր, հող գալիս է Ծուո Ճուան左傳 գրքի «Ճաո Կոնի քսանյոթ տարիներ» (昭公二十九年) գլխից,«Կոնֆուցիոսի խոսքերի մասին դպրոց» (孔子家語 )«Հինգ կայսրեր» (五帝) գլխից（Ուղղությունների հեթականություն՝արևելք՝փայտ, հարավ՝ կրակ, արևմուտք՝մետաղ,հյուսիս՝ ջուր, մեջտեղ՝հող）
- Փայտ, մետաղ, կրակ, ջուր, հող , այս հերթականությունը վերցված է «Հը Կուան Ծը»(鶡冠子) գրքի «Թիեն Ցուեն»(天權) գլխից（(դիրքեր հյուսիսից դեպի հարավ)՝ ձախ՝փայտ, աջ՝մետաղ, առջև՝կրակ, հետևում՝ ջուր, մեջտեղում՝ հող, հինգ տարրերի միմյանց ճնշելը）
Տիեզերական պատկեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ու Սինը կարող է ներկայացվել երկու տարածական պատկերներով, մեկը հնգագիծ աստղ է, որի հինգ տարրերը միմյանցից առաջացնում և ճնշում են միմյանց, իսկ մյուսը կենտրոնի և չորս ուղղությունների տարածական պատկերն է։
Հնգագիծ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հինգ տարրերի միմյանցից առաջացումը：փայթից առաջանում է կրակը,կրակից՝հողը, հողից՝ մետաղը, մետաղից՝ջուրը, ջրից՝փայտը։
- Հինգ տարրերի միմյանց ճնշելը：Փայտը ճնշում է հողին,՝ հողը՝ջրին, ջուրը՝կրակին, կրակը՝մետաղին, մետաղը՝փայտին։
Ու Սինը կազմում է հինգ տարրերից կազմված մոդել՝ հիմնված «միմյանցից առաջանալու և միմյանց ճնշելու» սկզբունքի վրա։Քանի որ երկու տարրերի միջև միշտ կա «միմյանցից առաջանալու» կամ «միմյանց ճնշելու» հարաբերություն, հինգ տարրերի միջև առաջնահերթություն չկա, և նրանց կարգավիճակը հավասար է։ Հնգագծի արտաքին մասը ներկայացնում է միմյանցից առաջանալը, իսկ ներքին մասը՝ միմյանց ճնշելը։
Կենտրոն և չորս ուղղություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կաղապար:Seealso Հինգ ուղղությունները համապատասխանում են հինգ տարրերին՝արևելքում՝փայտ, հարավում՝կրակ, կենտրոնում՝հող, արևմուտքում՝մետաղ, հյուսիսում՝ջուր։ Այս մոդելում կենտրոնում հողը և չորս ուղղությունները նույն մակարդակի վրա չեն, ինչը նշանակում է պետք է վերահսկել չորս ուղղությունները[36]։
Չըն Շուի առաջացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Ի Ճուան»(易传) գրքի «Սի Ցը»(系辞) գլխում գրված է, որ երկինքը մեկն է, երկիրը՝երկուսը, երկինքը երեքն է, երկիրը՝ չորսը, երկինքը հինգն է, երկիրը՝ վեցը, երկինքը յոթն է, երկիրը՝ ութը, երկինքը ինն է, երկիրը տասը։Երկնքի թիվը հինգն է, երկրինը նույնպես, հինգ դիրքերը ներդաշնակ են միմյանց հետ։ Երկնքի թիվը քսանն ու հինգն են, երկրինը՝ երեսունը, իսկ երկնքի ու երկրի թիվը՝ հիսունհինգ։ Այստեղ տասը թիվ է նշվում՝ մեկից հինգը, որոնք հինգ բազմապատկիչ թվեր են, հինգ բազմապատկիչ թվերից յուրաքանչյուրը միավորվում է հինգի հետ՝ ստացվում է վեցից տասը, որը կոչվում է չըն շու (成数):
Հան դինաստիայի դասական գրքերի ուսումնասիրողները որոշակի բացատրություններ ունեին այս տասը թվերի համար։ Ինչպես ասաց Ճըն Սուենը․«Փոփոխությունների գրքում ասվում է,որ երկինքը մեկն է, և երկիրը երկուսն է, երկինքը երեք է, երկիրը չորս է, երկինքը հինգ է, երկիրը վեց է, եկինքը յոթ է, երկիրը՝ութ, երկինքը ինն է, երկիրը՝ տասը։Հինգ տարրեը սկսվում են ջրից, որին հաջորդում են կրակը,փայտը, մետաղը և հողը։ Երկնքի առաջին տարրը ջուրն է հյուսիսում, երկրի երկրորդ տարրը կրակն է հարավում, երկնքի երրորդ տարրը փայտն է արևելքում, երկրի չորրորդ տարրը մետաղն է արևմուտքում, և երկնքի հինգերորդ տարրը հողն է մեջտեղում։ Յանը չունի իրեն հավասարը, ինը չունի համապատասխանություն։ Երկրի վաթսուն տոկոսը ջուր է և այն միաձուլվում է հյուսիսում երկնքի հետ։ Երկնքի յոթանասուն տոկոսը կրակ է և միաձուլվում է երկրի հետ հարավում։ Երկրի ութսուն տոկոսը փայտն է և միաձուլվում է արևելքում երկնքի հետ։Իննսուն տոկոսը երկինքի մետաղն է և միաձուլվում է երկրի հետ արևմուտքում։ Երկրի տաս տոկոսը հողն է, որը միաձուլվում է երկնքի հինգ տարրերի հետ մեջտեղում [37][38]։»
Այնուամենայնիվ, որոշ հոդվածներ[18]մատնանշում էին, որ մինչ Ցին դինաստայի (秦) գրականության հինգ տարրերի թիվը ավարտվում է «ինը»-ով։ «Սի Ցը» (繫辭) գրքում «երկնքի և երկրի թիվը» չի վերաբերում հինգ տարրերի առաջացման թվին։ Հողը տաս թիվը Հան դինաստւայի հինգ տարրերի տեսության մեջ Ին և յան մտքի ներդրման արդյունքն է։
Գործածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ու Սինը և դիանստիայի փոխարինումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատերազմող թագավորությունների ժամանակաշրջանում Ցի կայսրությունից Ծոու Յեն (邹衍)，ով Յին և յան դպրոցի հետևորդներից էր, առաջարկեց դինաստիայի փոխարինումը կատարվի հինգ տարրերի փոխադարձ ճնշման ցիկլի հիման վրա։ Ծոու Յենը «Ու Սինի» մասին տեսակետը զարգացրեց՝ ներկայացնելով որպես իշխող դինաստիայի ճակատագրի «հինգ առաքինությունները»։ Նա կարծում էր,որ հինգ տարրերը ոչ միայն ներկայացնում են տարվա եղանակաների փոփոխությունը, այլև նախանշում են իշխող դինաստիայի վերելքն ու անկումը, ինչպես նաև փոխարինումը։ Ծոու Յենը բացատրեց դիանստիաների փոխարինումը Դեղին կայսրից (皇帝) Սիա դինաստիա, Շան դինաստիա և Ճոու դինաստիա հինգ առաքինությունների փոխադարձ ճնշման ցիկլով։ Երբ նոր դինաստիա գա իշխանության, Երկինքը անպայման կիջեցնի ավետաբեր նախանշան, որը կազդարարի հին դինաստիայի անկումը և նոր դինաստիայի ծնունդը։ «Պարոն Լույի գարնան և աշնանա տարեգրությունում» (呂氏春秋) արձանագրված է այս տեսությունը։ Օրինակ, Յին-Շան դինաստիայի (殷商) մետաղյա առաքինությունը անկում ապրեց, իսկ Ճոու դինաստիայի（周朝) կրակե առաքինությունը վերելք ապրեց, նախանշանները հետևյալն էին․
Վըն կայսրի օրոք Երկինքը կանխատեսեց, որ կգա կրակե կարմիր ագրավը՝բերանի մեջ կայսերական հրամանը և կտա Ճոու դինաստիային։ Վըն կայսրը ասաց․«Կրակի Ցին հաղթում է»։ Կրակի Ցին հաղթում է,ուստի նրա գույնը դեռ կարմիրն է, իսկ գործերը և օրենքները՝ կրակը[39]։
Ծոու Յենի հինգ առաքինությունների տեսության օգտագործման ավանդույթը սկիզբ է առել Ցին դինաստիայի (秦朝)օրոք՝ դինաստիայի օրինականությունը ցույց տալու համար։ Ըստ «Պատմական գրառումներ» գրքի (史記) «Ֆըն Շան Շու» ենթագլխում (封禪書) արձանագրվել է․ «Նախկինում Ցին Վըն Գոն կայսրը որսի էր գնացել և բռնել էր սև վիշապին»։Վիշապը, բնականաբար, կայսրի խորհրդանիշն է, իսկ սևը ջրային առաքինության գույն է, այդ իսկ պատճառով Թայ Շի Գոնի«太史公» խոսքերով «այն ջրային առաքինության ավետաբեր նախանշանն է»։ Քանի որ Ճոու դինաստիան պատկանում էր կրակե առաքինությանը, ըստ Ծոու Յենի տեսության համաձայն՝ ջուրը ճնշում է կրակին, իսկ Ցին դինաստիան պատկանում էր ջրային առաքինության, որը իր հերթին ապացուցում է, որ Ցին դինաստիան փոխարինելու է Ճոու դինաստիային և միավորելու է ամբողջ երկիրը։ Համաձայն «Առաջին կասրի տարեգրության» (始皇本紀), նոր դինաստիայի արժանիքները քարոզելու համար Ցին Շի Հուանդին գահ բարձրանալուց և կառավարման կարգախոսը փոխելուց հետո անմիջապես հայտարարեց, որ իր զգեստի գույնը սևն է լինելու։ Հետևաբար,հագուստը, պաստառները և դրոշները բոլորը սև էին։
Ցին դինաստիայի անկումից և Հան դինաստիայի վերելքից հետո , թեև ձևավորվող Հան դինաստիան հետևեց Հինգ առաքինությունների տեսությանը՝ բացատրելու իշխող դինաստիայի օրինականությունը, իշխանության և հասարակ ժողովրդի միջև եղել են անվերջ բանավեճեր Հան դինաստիայի առաքինությունների և գույների մասին։ Դինաստիայի հիմնադիրը սկզբում հայտարարեց, որ Հան դինաստիան կժառանգի Ցին դինաստիայի ջրային առաքինությունները և սև ջրի երկրպագումը։ Այնուամենայնիվ, մի մտավորականների խումբ, որի ներկայացուցիչը Գոն Սուն Չըն (公孙臣) էր, կարծում էր, որ Հան դինաստիան կարող է հաղթահարել Ցին դինաստիայի ջրային առաքինությունը և կարելի է ընդունել հողային առաքինությունը։ Թեև այս առաջարկին դեմ էր կայսրի գլխավոր խորհրդական Ճան Ցանը (张苍) ，Ու դի կայսրի (武帝) Թայ Չու ( 太初) կառավարման առաջին տարում Հան դինաստիան վերջապես փոխեց Շուո Յի Ֆուն (朔易服) և հայտարարեց, որ Հան դինաստիան ապրելու է հողային առաքինություններով, ինչպես նաև արժևորելու են դեղին գույնը։
Երբ Սին դինաստիան (新朝) փոխարինեց Հան դինաստիային( 汉朝) հայր և որդի՝ գիտնական Լյո Սիանը(劉向) և աստղագետ և մաթեմատիկոս Լյո Սինը (劉歆) առաջարկեց հինգ առաքինությունների նոր տեսություն,որը ոչ միայն հերքեց Ծոու Յենի հին ժամանակներից մինչև Ճոու դինաստիա եկած իշխող դինաստիայի ճակատագրի հերթականության տեսությունը, այլև առաջ քաշեց դինաստիայի առաքինությունների մասին նոր տեսությունը։ Իշխող նոր դինաստիայի ճակատագիրը պետք է ծնվի հին դինաստիայից, այլ ոչ թե պարտվի նոր դինաստիայի կողմից։ Ըստ Լյոի Սյանի և նրա որդու՝ Հան դինաստիան պետք է ապրի կրակի առաքինությամբ և արժևորի կարմիրը, քանի որ կրակից ծնվում է հողը, հետևաբար Հան դինաստիային փոխարինող Ման Վանի Սին դինաստիան պետք է հիմնվի հողի առաքինության և արժևորի դեղինը։ Այդ ժամանակվանից ի վեր, Չինաստանում դինաստիայի փոփոխություննեի մեծ մասը ենթադրվում է հինգ առաքինությունների հիման վրա[40][41]։
Ու Սին և ավանդական բժշկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չինական ավանդական բժշկության մեջ առանձնահատուկ նշանակություն ունեն հինգ տարրերը։
- «Մետաղը մաքրվում և փոփոխվում է», այն ներկայացնում է այնպիսի հատկություններ, ինչպիսիք են նստեցումը, սառեցումը և հանդուրժողականությունը։ Մարդու մարմնում բնորոշ է թոքերին (ներքին օրգան) և հաստ աղիքին (Ֆու (腑)՝չինական ավանդական բժշկությունում 6 ներքին օրգաններից մեկը )։
- «Ջուրը ողողում է և հոսում դեպի ներքև» ，ներկայացնում է խոնավությունը,հոսքը դեպի ներքև, սառնությունը, փակ հատկանիշները։ Մարդու մարմնում երիկամներն են (ներքին օրգան) և միզապարկը (Ֆու (腑)՝չինական ավանդական բժշկությունում 6 ներքին օրգաններից մեկը )։
- «Փայտը կարող է ճկվել և ձգվել»，ներկայացնում է ծնունդը և զարգացումը, վերելքը և հաջողությունը, ազատությունը, թեթևությունը։ Մարդու մարմնում լյարդն է (ներքին օրգան) և լեղապարկը (Ֆու (腑)՝չինական ավանդական բժշկությունում 6 ներքին օրգաններից մեկը )։
- «Կրակը բոցավառ է և բարձր»，տաք, ձգտումը ավելի լավին է ներկայացնում։ Մարդու մարմնում սիրտն է (ներքին օրգան) և բարակ աղին (Ֆու (腑)՝չինական ավանդական բժշկությունում 6 ներքին օրգաններից մեկը )։
- «Հողը ցանքն է և հունձը», ներկայացնում է կյանքի փոփոխությունը, տանել ուսերի վրա ծանրությունը, ընդունումը։ Մարդու մարմնում փայծաղը (ներքին օրգան) և ստամոքսը (Ֆու (腑)՝չինական ավանդական բժշկությունում 6 ներքին օրգաններից մեկը )։
Լյարդը կառավարում է զայրույթը, և չափից ավելի զայրույթը կարող է վնասել նրան, սիրտ ղեկավարում է ուրախությունը, և չափից դուրս ուրախությունը նույնպես վնասում է նրան, փայծաղը կառավարում է մտածողությունը, և չափից ավելի մտածելը կարող է վնասել նրան, թողերը կառավարում են տխրությունը, և նրա չափազանց ավել լինելը կարող է վնասել։ Երիկամները ղեկավարում են վախը և նրա չափից դուրս լինելը ևս վնասակար է։
Ու Սին և օրացույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Գիրք ծեսերի» (禮記) Լի Յուն (禮運) գլխում արձանագրված է․ «Հինգ տարրերից լինում են տարվա չորս եղանակները, ապա լուսինը։ Այդ իսկ պատճառով, լիալուսինը լուսնային օրացույցի տասնհինգերորդ օրն է լինում, տասնհինգ օրից հետո անհետանում։ Հինգ տարր, չորս տարվա եղանակ,տասներկու ամիսները նույնպես սկզբնաղբյուր են»։ Ավելի ուշ այնտեղ թվարկվում է․ «Հինգ գամմաները,վեց նոտաներ, տասներկու գուան՝ երաժշտական գործիք․․․ հինգ համեր, վեց նուրբ և քաղցր համեր,տասներկու ուտելիք,․․․ հինգ գույներ, անհրաժեշտ վեց գույները, տասներկու հագուստները»։ Սա հիմնված է օրացույցի հիման վրա մեկը խումբը որպես երաժշտություն, մեկ խումբը որպես ուտելիք, մեկ այլ խումբը որպես հագուստ։«Լի Յուն» «禮運 »գլխում հինգ տարրերը դիտվում են օրացույցի ժամանակային ցիկլային փոփոխությունների հետ սերտ (եղանակային փոփոխությունն, լուսնի փուլեր), ինչպես նաև սուրբ դառնալու ծեսի սկզբնաղբյուրներից և հիմքերից մեկն են[42]։«Ծեսերի գրքի» «禮記»«Տարվա եղանակի փոփոխություն» «月令» գլխում արձանագրվում է կայսերի վարվելակարգը, վարչական գործերը, օրենքները և արգելքները յուրաքանչյուր ամսվա ընթացում ՝ ըստ տասներկու ամիսների եղանակների և հինգ տարրերի։
Չորս եղանակների, հինգ տարրերի և կայսեր վարչակազմի միջև փոխհարաբերություննեը կարելի է գտնել նաև «Գուանծը»(管子), «Պարոն Լույի գարնան և աշնանա տարեգրություն»(呂氏春秋),«Հուաի Նան Ծը »（淮南子），«Բայ Հու Թոն»(白虎通) գրքերում։ Չորս եղանակների և հինգ տարրերի միջև համապատասխան կապը այն է, որ գարունը փայտն է, ամառը՝ կրակը, աշունը՝ մետաղը, ձմեռը՝ջուրը, և չորս եղանակների օգնականը՝ հողը։Չորս եղանակների կառավարումը պետք է իրագործվի այն ժամանակ, որին համապատասխանում է։ Օրինակ՝ «Չուն Ցյո Ֆան Լու»(春秋繁露) գրքի «Հինգ տարրեր և հինգ մարդկային հատկանիշ» (五行五事) գլխում նշվում է, որ գարնանը պետք է իրականացվի գարնանային կառավարում ՝շրջանների ղեկավարները դաշտային աշխատանքների սկզբում պետք է խրախուսեն գյուղացիներին։Եթե «աշնանային կառավարում իրականացվի, խոտերն ու ծառերը կթառամեն, ձմեռային կառավարում կատարելու դեպքում ձյուն կգա, իսկ ամառային կառավարում կատարելու դեպքում սպանություններ կկատարվեն»։Հնում կարդում էին «Տարվա եղանակների փոփոխություն» (月令)ծիսակարգը կամ չորս եղանակների հրամանը, ինչպես նաև շարժումից հանգիստ, հուզվածությունից հանգստության անցման հինգ փուլի հրամանը։Արևելյան Հան դինաստիայում շարժումից հանգիստ, հուզվածությունից հանգստության անցման հինգ փուլի հրամանը կարդացվում էր գարնան սկզբին, ամառվա սկզբին, աշնան սկզբին և ձմռան սկզբին։ Գարնան սկզբին զոհեր էին մատուցվում Կանաչ կայսրին , Գոու Մանին՝ ծառի, գարնան, արևելքի հոգուն, ամռան սկզբին՝Հարավի տիրակալին, Ճու Րոն աստվածությանը,աշնան սկզբից առաջ տասնութերորդ օրը՝ Դեղին կայսրին և Հողի աստվածությանը, աշնան սկզբին՝ Սպիտակ կայսրին և Րու Շոուին՝ աշնան և բերքի հոգուն, ձմռան սկզբին՝ Սև կայրին և Սուեն Մինին՝ ձմռան, հյուսիսի, ջրի, անձրևի աստվածության[43]։
Տարվա չորս եղանակների և հինգ տարրերի ընդհանուր տեսքը հետևյալն է․
- Յոթանասուներկու օրը փայտն է, Ծիա Ծըի(甲子) օրը առաջինն է, յոթանասուներկու օրը՝կրակն,իսկ Պին Ծըի (丙子)օրը առաջինն է, յոթանասուներկու օրը՝ հողն է, Ու Ծըի (戊子)օրը առաջինն է, յոթանասուներկու օրը՝ մետաղը, Կըն Ծըի(庚子 )օրը՝ առաջինն է, յոթանասուներկու օրը՝ ջուրն է, Րըն Ծըի (壬子)օր նույնպես առաջինն է （Սա վաթսունամյա շրջանի վեց ցիկլերի բաժանումն է հինգ տարրերի միջոցով）[44]
- Հողը չի համապատասխանում որոշակի ժամանակի։ Պա Ծիեն (八節)՝ ամառային և ձմեռային արևադարձները, գարնանային և աշնանային գիշերահավասարները և չորս եղանակներից յուրաքանչյուրի առաջին օրը, （իննսունվեեց օր）գարունն է, որը պաատկանում է փայտին։ Ցի Ծիեն(七節) （ութսունչորս օր）ամառն է և պատկանում է կրակին։Պա Ծիեն (八節)（իննսունվեց օր）աշունն է, պատկանում է մետաղին։Ցի Ծիեն(七節)（ութսունչորս օր）ձմեռն է և պատկանում է ջրին[45]
- Մարտը գարունն է և պատկանում է փայտին , մարտը ամառ է և պատկանում է կրակին։ Հողը չի համապատասխանում որոշակի ժամանակի։ Մարտը աշունն է և պատկանում է մետաղին, մարտւ ձմեռ է և պատկանում է ջրին[46][15]
- Մարտը գարունն է և պատկանում է փայտին , մարտը ամառ է։ Լուսնային օրացույցի չորրորդ ամիսը (孟夏) և հինգերորդ ամիսը (仲夏) պատկանում են կրակին։Լուսային օրացույցի վեցերորդ ամիսը(季夏) պատկանում է հողին։ Մարտը աշունն է և պատկանում է մետաղին, մարտը ձմեռն է և պատկանում է ջրին[47]
- Յոթանասուներկու օրը փայտն է, Լի Չունը(立春)՝ գարնան սկիզբը, առաջինն է։Յոթանասուներկու օրը՝ կրակն, Լի Սիան (立夏)՝ ամառվա սկիզբը, առաջինն է։Յոթանասուներկու օրը՝ մետաղ է, Լի Ցյոն(立秋)՝ աշնան սկիզբը,առաջինն է։ Յոթանասուներկու օրը ջուրն է , Լի Տոնը(立冬)՝ ձմռան սկիզբը առաջինն է։Յոթանասուներկու օրը հողն է և տարվա չորս եղանակներիից առաջ տասնութ օրն է[48]
Այլ գիտնականներ, ինչպիսիք են Չըն Ծյո Ծինը (陳久金), պնդում էին, որ հին ժամանակներում գոյություն ուներ տասնամսյա արևային օրացույց, և կարծում էր, որ Ու Սինի նշանակում էր, որ հնագույն տասնամսյա օրացույցը բաժանաված էր հինգ տարվա եղանակների և շարժումից հանգիստ, հուզվածությունից հանգստության անցման հինգ փուլի[49][50]։Այնուամենայնիվ, որոշ գիտնականներ առակություններ ունեին հնագույն տասնամսյա արևային օրացույցի տեսության վերաբերյալ[51][52][53][54][55][56][57][58]։Թաո Լեյը նշում է, որ հին չինական գրականությունում չկա որևէ արձանագրություն, որ օրացույցը բաժանված է միայն տասը ամիսների, և պնդում է, որ նրանք, ովքեր խոսում են տասամսյա օրացույցի մասին, վերցրել են «Գուանծը» (管子)գրքի «Յոու Գուան» (幼官)գլխի տասներկու օրերը որպես մեկ բաժանում և բաժանել այն երեսուն եղանակների, որոնք կարող են հավասարաչափ բաշխվել հինգ տարրերի միջև։ Որպես տասնամսյա օրացույցի գոյության ապացույց վերցված է Հան դինաստիայի ժամանակաշրջանի բամբուկից տախտակների վրա «Երեսուն ժամ» արձանագրությունը, ինչպես նաև տասներկու օրը որպես մեկ բաժին և օգտագործում են որպես տասներկու ամիս։Ուստի տարին երեսուն եղանակների բաժանելը չի նշանակում, որ այն դուրս կգա տասներկու ամսվա օրացույցային կառուցվածքից, ոչ էլ կարող է ապացուցել, այսպես կոչված, տասնամյա օրացույցի տեսությունը[57]։ Լի Լինը նաև մատնանշում է, որ «Յոու Գուան» գլխի երեսուն եղանակները իրականում տարվա չորս եղանակներն են, որոնք մոտավորապես համապատասխանում են չինական գյուղատնտեսական տարվա քսանչորս եղանակներին և չեն պատկանում այլ օրացույցային համակարգին[54]։
Իսկ ինչ վերաբերում է«Գուանծը» (管子)գրքի «Յոու Գուան»(幼官) գլխին,ապա չորս եղանակներից հետո կա ևս երեք եղանակ, օրինակ՝ գարնան ավարտից հետո գոյություն ունեն Շի Մաո (始卯), Ճոն Մաո(中卯), Սյա Մաո(下卯) եղանակները, ամռան ավարտից հետո՝ Դա Շու(大暑)、Ճոն Շու(中暑)、Սյաո Շու(小暑)，աշնան ավարտից հետո՝ Շի Յոու (始卯), Ճոն Յոու(中卯), Սյա Յոու(下卯) （աշնան Մաոն (卯) պետք է կարդալ Յոու (酉)），ձմռան ավարտից հետո՝ Հան Ճը (寒至)、Դա Հանի Յինը (大寒之陰)、Դա Հան Ճոնը (大寒終)։ Այնուամենայնիվ, երեսուն եղանակների միջև չկա վերջին երեք եղանակները, որը հնարավոր չէ համադրել հողի հետ։Բացի այդ, ամռան Սյաո և Ճոն եղանակները համապատասխանում են ձմռան Շը Հան (始寒) և Ճոն Հան(中寒) եղանակներին,իսկ ամռան Ծուե Ցի 绝气 և Ճոն Ծուե 中绝 եղանակները համապատասխանում են ձմռան Սյաո Յու (小榆) և Ճոն Յու (中榆) եղանակներին։ Գոյություն չունի այլ եղանակ, որը կարելի է բաժանել հողից։
Ու Սինի դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ին և յան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
|
|
Ին և յանի առումով մեծ Ինը գտնվում է հյուսիսում։ Հյուսիսը հայտնի է որպես Ֆու(伏) անունով, որը նշանակում է, որ արական ուժը զսպված է(阳气) , ուստի ձմեռ է։ Ձմեռը տարվա վերջն է, և ամեն ինչ ավարտվում է, ուստի այն կարելի է անվանել ձմեռ։ «Ջուրը ողողում է դեպի ներքև»։ Ամենամեծ կշիռն ունի իմացողն ու խոսող, հետևաբար նրա ձեռքում է իշխանությունը ։ Մեծ յանը (大阳)հարավում է։ Հարավը անվանում են նաև Րըն (任)։Արական ուժը (阳气) սնուցում է իրերը, այն կարելի է անվանել ամառ։ Ամառըը նաև անվանում են կեղծ, իրերը կեղծ են，ինչը Սուեն Փինն (宣平 ):«Կրակը բոցավառ է և բարձր»:Ծեսերը համահունչ են, իսկ այն, ինչը համահունչ է, հավասարակշռված է։ - «Հան դինաստիայի պատմական ժամակագրություն» (漢書) «Լյու Լի Ճը» (律曆志) հատվածից
|
|
|
|
Ո՞րն է Ու Սինի բնույթը՝ գերակա թե՞ ստորադաս։ Կրակը յան (陽)է,ուստի այն գերազանցում է։ Ջուրը ին(陰) է , ուստի այն խոնարհ է։ Փայտը փոքր յանն (少陰) է，մետաղը՝ փոքր ինը(少阴)， և ունի չեզոքացման բնույթ, ուստի այն կարող է ճկվել և ձգվել։ Հողը ամենամեծն է և պարունակում է ամեն ինչ։ Այն ինչ կծնվի, կվերադառնա մարդկանց մոտ, մի ատեք պարզն ու պղտորը, քանի որ այն մայրն է ողջ գոյության։«Շան Շու»(尚書) գրքում ասվում է․ «Ջուրը ողողում է և հոսում դեպի ներքև, կրակը՝ բոցավառվում , փայտը՝ ճկվում և ձգվում, մետաղը՝ մաքրվում և փոփոխվում, իսկ հողը՝ ցանքն ու հունձը»։Ինչու՞ է Ու Սինը երկու յան (陽) և երեք ին (陰)։Մեծապատիվը ներդաշնակ է երկնքի, մետաղի,փայտի, ջրի և կրակի հետ, իսկ ինը և յանը ներդաշնակ են միմյանց հետ։ - «Պայ Հու Թոն Թոն Դը Լուն»(白虎通德論) գրքի «Ու Սին»( 五行) հատվածից
|
|
Պա Կուա՝ գուշակության ութ եռագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաձայն Ծին Ֆանի «Ծինշի Իճուան»(京氏易傳) գիտական շարադրանքի ութ կայսերական եռագրերի, Պա Կուայի և Ու Սինի միջև համապատասխանությունը հետևյալն է․ Ճըն (震),Սունը (巽) փայտն է, Լին (離)՝ կրակը,Քուն (坤),Գընը (艮)՝հողը,Դուեյ (兌),Ցիեն (乾)՝մետաղը,Քան(坎)՝ ջուրը։
Վաթսունամյա շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Հուաի Նան Ծը »(淮南子) գրքի «Թիեն Վըն Սուն»(天文訓) գլխում «Ծյա (甲) , Ի (乙), Յին (寅) ցիկլերը փայտն են, Պին( 丙,) Դին (丁), Սը (巳), Ու (午) ցիկլերը՝ կրակը, Վու(戊) Ծի (己) ցիկլերը և չորս եղանակները՝հողը, Կըն(庚), Սին (辛), Ծյա (申), Յոու (酉) ցիկլերը՝ մետաղը, Րըն(壬),Կուեյ (癸),Հայ (亥),Ծը (子) ցիկլերը՝ ջուրը» ։Դրանցից չորս եղանակներն են Չոուն(丑),Չընը (辰),Վեյը(未),Սյուն(戌)։
| 五行
Հինգ տարրեր |
木
Փայտ |
火
Կրակ |
土
Հող |
金
Մետաղ |
水
Ջուր | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 陰陽
Ին և յան |
陽
Յան |
陰
Ին |
陽
Յան |
陰
Ին |
陽
Յան |
陰
Ին |
陽
Յան |
陰
Ին |
陽
Յան |
陰
Ին |
| 天干
Երկնային բներ |
甲
Ծյա |
乙
Ի |
丙
Պին |
丁
Տին |
戊
Ու |
己
Ծի |
庚
Կըն |
辛
Սին |
壬
Ռըն |
癸
Կուեյ |
| 地支
Երկրային ճյուղեր |
寅
Ին |
卯
Մաո |
午
Ու |
巳
Սը |
辰 Չըն、戌Սու | 丑Չոու、未 Վեյ | 申
Շըն |
酉
Յոու |
子
Ծը |
亥
Հայ |
| 生肖
Չինական զոդիակ |
虎
Վագր |
兔
Նապաստակ |
马
Ձի |
蛇
Օձ |
龙 Վիշապ、狗 Շուն | 牛 Կով、羊 Ոչխար | 猴
Կապիկ |
鸡
Աքաղաղ |
鼠
Մուկ |
猪
Խոզ |
- Աղյուսակում Ին ու յանը բաժանված են Երկնային բների (տասսական ցիկլեր ) և Երկրային ճյուղերի (տասներկուական ցիկլեր)։ Հինգ տարրերն ի սկզբանե օգտագործվել են Ին և յանի հանգստի և շարժման, անկման և վերելքի գործընթացում տարբեր վիճակներ ներկայացնելու համար, ուստի հինգ տարրերն այևս չպետք է բաժանվեն։Սովորաբար լսվող արտահայտություններն են ՝ «Ծյան(甲) Յան փայտն է»,«Սըն (巳) Ին կրակն է» և այլն։ Իրականում համատեղում են Վաթսունայա շրջանի Ին և յանը և հինգ տարրերը, այլ ոչ թե «Յան փայտի» և «Ին փայտի» միջև տաբերությունը։
Իրեր և երևույթներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին Չինաստանում Ու Սինը զուգորդվում էր տարբեր իրերի և երևույթներ հետ, ինչպիսք են հինգ գույները, հինգ գամմաները , հինգ համերը, հինգ մոլորակները,ուղղությունները, տարվա եղանակները, Վաթսունամյա շրջանը, թվերը և առաքինությունները։ Ու Սինի և այս իրերի և երևույթների զուգակցումը որոշ տեղերում համեմատաբար կայուն և համահունչ են, միայն մեկ տեսություն է շրջանառվում։ Սակայն, որոշ տեղերում կան զուգորդման բազմաթիվ եղանակներ,օրինակ, կենդանի էակների հինգ դասերը (五蟲) ունեին երեք տեսակի զուգորդման եղանակ（տես կենդանի էակների հինգ դասերում (五蟲)）,Տոն Ճոն Շունի (董仲舒) հինգ հասատունների և հինգ տարրերի զուգորդումը որոշ չափով տարբերվում էր հետկոնֆուցիականությունից[33], «Հը Գաունծը»(鶡冠子)[59] և «Պարոն Լույի գարնան և աշնան տարեգրությունը»(呂氏春秋) տարբերվում են «Հուաի Նան Ծը»( 淮南子) գրքի հինգ գամմաների զուգորդումից։ Հինգ ներքին օրգանների և հինգ տարրերի զուգորդումը տարբերվում է ժամանկակից և հին գրողների միջև（տես հինգ օրգաններում 五臟）,իսկ հինգ զոհաբերման կենդանիների և հինգ տարրերի միջև զուգորդում ևս ունի բազմաթիվ եղանակներ[60]։
Ավելին, հինգը միշտ չէ, որ հարմար թիվ է դասակարգման համար, և հինգ տարրերը կատարյալ դասակարգում չեն։ Սա նշանակում է, որ երբեմն չկա համապատասխան զուգորդման կամ դասակարգման եղանակ։ Օրինակ՝ հինգ տարրերը և տարվա չորս եղանակները, ինչի արդյունքում հողը չի կարող զուգակցվել որևէ մեկի հետ, կամ այն պետք է ամառվա համար կրակի հետ միասին լինի։
| 五行
Ու Սին |
木
Փայտ |
火
Կրակ |
土
Հող |
金
Մետաղ |
水
Ջուր |
|---|---|---|---|---|---|
| Ուղղություններ[61] | 東
Արևելք |
南
Հարավ |
中
Մեջտեղ |
西
Արևմուտք |
北
Հյուսիս |
| 季節[62][47]Տարվա եղանակներ | 春
Գարուն |
夏
Ամառ |
Համատեղում է տարվա չորս եղանակները[62]
Լի Սյա季夏/Չան Սիա長夏[47] տարվա չորս եղանակների վերջին ամիսը[63][64] մինչ չորս եղանակները սկիզբը ընկած տասնութ օրը[64] |
秋
Աշուն |
冬
Ձմեռ |
| 五色[61]Հինգ գույներ | 青
Կապույտ, կանաչ |
赤
Կարմիր |
黃
Դեղին |
白
Սպիտակ |
黑
Սև |
| 五音[61]Հինգ գամմաներ | 角 | 徵 | 宮 | 商 | 羽 |
| 五味[61]Հինգ համեր | 酸
Թթու |
苦
Դառը |
甘
Քաղցր |
辛
Կծու |
鹹
Աղի |
| 五嗅[61]Հինգ հոտեր | 膻
Գարշահոտ |
焦
Վառված |
香
Անուշահոտ |
腥
Ժանտ հոտ |
朽
Նեխած հոտ |
| 五帝[61]Երեք ինքնիշխաններ և հինգ կայսրեր | 太皞
Ֆու Սի |
炎帝
Յան կայսր |
黃帝
Դեղին կայսր |
少皞
Շաո Հաո |
颛顼
Չժուանշու |
| 五神[61]Հինգ աստվածություն | 句芒
Կոու Ման |
祝融
Ճու Րոն |
后土
Հոու Թու |
蓐收
Րու Շոու |
玄冥
Յու Ցյան |
| 五星[65]Հինգ մոլորակներ | 歲星
Յուպիտեր |
熒惑
Մարս |
鎮星
Սատուրն |
太白
Վեներա |
辰星
Մերկուրի |
| 五蟲[61]Կենդանի էակների հինգ դասեր | 鱗
Ձկներ |
羽
Թռչուններ |
倮
Մարդ |
毛
Կաթնասուններ |
介 |
| 五獸[65][66]Հինգ հորոսկոպի նշաններ | 蒼龍
Կապույտ վիշապ |
朱鳥
Կարմիր թռչուն |
黃龍（一說麒麟[66]）
Դեղին վիշապ (Ցիլին) |
白虎
Սպիտակ վագր |
玄武
Սև կրիա |
| 妖怪 | 畢方 | 遊光 | 羵羊 Ֆըն Յան[Ն 5] | 清明 | 罔象 Վան Սյան[Ն 8] |
| 五色石[69][70]Հինգ գույնի հանքանյութեր | 青曾
Կապույտ քար （Ազուրիտ） |
赤丹
（Կինովար） |
砄 ժայռ | 白礜 Սպիտակ արսեն | 玄砥 Սև քար
（Մագնետիտ） |
| 五祀
Տան աստվածություններին և հոգիներին զոհաբերություն [61] |
戶
（Պատուհան） |
灶
Վառարան |
中霤
（Սենյակի ներսում） |
門
Դուռ |
行
（Ճանապարհ） |
| 祭之五臟
Զոհաբերության ներքին հինգ օրգաններ[61] |
脾
Փայծաղ |
肺
Թոքեր |
心
Սիրտ |
肝
Լյարդ |
腎
Երիկամ |
| 五臟
Ներքին հինգ օրգաններ[71] （古文經學） (Հին դասական գրության դպրոց) |
脾
Փայծաղ |
肺
Թոքեր |
心
Սիրտ |
肝
Լյարդ |
腎
Երիկամ |
| 五臟
Ներքին հինգ օրգաններ[71] （今文經學） (Ժանակակից գրության դպրոց) |
肝
Լյարդ |
心
Սիրտ |
脾
Փայծաղ |
肺
Թոքեր |
腎
Երիկամ |
| 食物[61]Սննդամթերք | 麥與羊
Ցորեն և գառ |
菽與雉 | 稷與牛 | 麻與犬
Կանեփ և շուն |
黍與彘
Պրոսո և ընտանի խոզ |
| 數字[61][18]Թիվ | 8 | 7 | 5 | 9 | 6 |
| 數字-周易
Թվերը ըստ Փոփոխության գրքի[38] （鄭玄） (Ճըն Սուեն) |
3,8 | 2,7 | 5,10 | 4,9 | 1,6 |
| 數字-天干
Թվեր ըստ տասսական ցիկլերի (熊崎姓名學) (Սյոն Ցի Սին Մին Սուե) |
1,2 | 3,4 | 5,6 | 7,8 | 9,10 |
| 度量衡器具
Չափման գործիքներ[65] |
規 | 衡
Կշեռք |
繩
Ճոպան |
矩
Չի |
權
Ցուեն |
| 五常 | 仁
Րըն |
禮
Լի |
信
Հավատ |
義
Ի(արդարություն) |
智
Իմաստություն |
| 五事 | 貌
Արտաքին տեսք |
視
Տեսողություն |
思 | 言
Լեզու |
聽
Լսողություն |
| 八卦
Պա Կուա[75] |
震卦 Ճըն Կուա，巽卦 Սուն Կուա | 離卦
Լի Կուա |
艮卦 Գըն Կուա，坤卦 Քուն Կուա | 乾卦 Ցյան Կուա，兌卦 Դուեյ Կուա | 坎卦
Քան Կուա |
Չինական ավանդական բժշկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| 五行
Ու Սին |
木
Փայտ |
火
Կրակ |
土
Հող |
金
Մետաղ |
水
Ջուր |
|---|---|---|---|---|---|
| 五味
Հինգ համեր |
酸
Թթու |
苦
Դառը |
甘
Քաղցր |
辛
Կծու |
鹹
Աղի |
| 五臟
Ներքին հինգ օրգաններ |
肝
Լյարդ |
心
Սիրտ |
脾
Փայծաղ |
肺
Թոքեր |
腎
Երիկամ |
| 五腑
Հինգ Ֆու՝ չինական բժշկությունում ներքին հինգ օրգաններ |
膽
Լեղապարկ |
小腸
Բարակ աղիք |
胃
Ստամոքս |
大腸
Հաստ աղիք |
膀胱
Միզապարկ |
| 病位
Հիվանդության դիրք |
頸項
Պարանոց |
胸脅
Կրծքավանդակ |
脊椎
Ողնաշար |
肩背
Ուս |
腰股
Գոտկատեղ |
| 五體
Չինական բժշկությունում մարմնի հինգ բաղադրիչներ |
筋
Ջիլ |
脈
Զարկերակ |
肉
Միս |
皮毛
Մաշկ |
骨
Ոսկոր |
| 五声
Հինգ ձայներ |
呼
Ճիշ |
笑
Ծիծաղ |
歌
Երգեցողություն |
哭
Լաց |
呻
Հառաչ |
| 變動
Փոփոխություն |
握 | 憂[Ն 9]Անհանգստություն | 噦 | 咳 | 慄
Դող |
| 時辰
Ժամեր |
平旦
Արևածագ （寅時） |
日中
Կեսօր （午時） |
日昳
Ցերեկ （未時） |
下晡
Երեկո （申時） |
夜半
Գիշեր （子時） |
| 五官
Հինգ զգայարաններ |
目
Աչք |
舌
Լեզու |
口
Բերան |
鼻
Քիթ |
耳
Ականջ |
| 五覺
Բուդդիզմի ընկալման հինգ աստիճաններ |
色Տեսողություն | 味 | 穀 | 臭Հոտառություն | 音Լսողություն |
| 五志
Հինգ տրամադրություններ |
怒
Զայրույթ |
喜 | 思Մտածողություն | 悲 | 恐 |
| 五榮/五華
Հինգ պատտվավոր անուններ/Հինգ մասեր, որոնք արտացոլում են ներքին հինգ օրգանների ֆունկցիոնալ վիջակները |
爪
Ճանկ |
面
Դեմք |
唇
Շրթունք |
毛
Մաշկ |
髮
Մազ |
| 五穀
Հինգ հիմնական պարենային մշակաբույսեր |
麻
Կանեփ |
麦
Ցորեն |
稷 | 黍
Կորեկ |
菽 |
| 五果
Հինգ պտուղներ |
李
Սալոր |
杏
Ծիրան |
枣 | 桃
Դեղձ |
栗 |
| 五畜
Ընտանի կենդանիների հինգ տեսակ |
犬
Շուն |
羊
Ոչխար |
牛
Կով |
鸡
Հավ |
豬
Խոզ |
| 五菜
Հինգ տեսակի |
韭
Չինական սոխ կամ Պրաս |
薤
Չինական սխտոր |
葵
Պտտած փիփերթ |
葱
Սոխ |
藿
Սիսեռի տերևուք |
| 五惡
Հինգ օրգանների հինգ արգելքներ |
风
Քամի |
热
Շոգ |
湿
Խոնավություն |
燥
Չորություն |
寒
Ցուրտ |
| 五液
Մարմնի հինգ հեղուկներ |
淚Արցունքահոսություն | 汗
Քրտնարտադրություն |
涎 | 涕
Քթային լորձ |
唾
Խորխ |
| 五走/五味所禁
Հինգ համեր համապատասխանումը օրգանների հետ/ Հինգ համերի արգելքը |
筋
Ջիլ |
血
Արյուն |
肉
Մկան |
气
Շնչառություն |
骨
Ոսկոր |
| 五勞
Ներքին օրգանների հիվանդություններ գերհոգնածությունից |
久行伤筋
Ջղաձգում երկար քայլելուց |
久视伤血
Արյան անբավարարություն երկար նայելուց |
久坐伤肉
մկանների վնասվածք երկարատև նստելուց |
久卧伤气
Ցիի վնասումը չափից ավել հանգիստ մահճակալում պառկելուց |
久立伤骨
Ոսկորներ վնասում երկարատև քայլելուց |
| 五藏
Ներքին հինգ օրգաններ |
魂
Սիրտ |
神
Հոգի |
意
Գաղափար |
魄
Հոգի |
志
Զգայարան |
| 五脈
Ներքին հինգ օրգանների զարկերակային վիճակը |
弦
Սիեն |
钩
Կոու |
代
Դայ |
毛
Մաո |
石
Շը |
| 五化
Հինգ տատանումներ |
生
Շըն |
长
Չան |
化
Հուա |
收
Շոու |
藏
Ցան |
| 五指
Հինգ մատներ |
食指
Ցուցամատ |
中指
Միջնամատ |
大拇指
Բութ |
無名指
Մատնեմատ |
小指
Ճկույթ |
Շաբաթվա օրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շաբաթվա օրերը վերաբերում են արևին, լուսնին և հինգ մոլորակներին՝Յուպիտերին, Մարսին, Վեներային,Մերկուրին և Սատուրնին, որը նաև հայտնի է որպես Ցի Ճըն(七政)։Հին Միջագետքի ժողովուրդը օգտագործում էր շաբաթվա յոթ օրերը, և «արևի,լուսնի, կրակի, ջրի, փայտի և մետաղի» հերթականությունը որոշվում էր արևմտյան աստղագուշակության կողմից ճանաչված յուրաքանչյուր օրվա առաջին ժամի գլխավոր աստղով[76]։ Այս յոթօրյա համակարգը ընդունվել է Հին Հռոմեական կայսրության կողմից[77]։Հետագայում ներկայացվել է Կենտրոնական Ասիայի Սողդիանա、Կանծու և այլ էթնիկ խմբերին և Հնդկաստանին։Թան դինաստիայում այն եկել է Չինաստան մանիքեության և բուդդիզմի միջոցով[78][79][80] , իսկ հետո՝ Կորեական թերակղզի և Ճապոնիա։
Հին Չինաստանում շաբաթվա յոթ օրերի հերթականությունը հետևյալն էր․[78]
- Արև（Կիրակի）
- Լուսին（Երկուշաբթի）
- Կրակ（Երեքշաբթի）
- Ջուր（Չորեքշաբթի）
- Փայտ（Հինգշաբթի）
- Մետաղ（Ուրբաթ）
- Հող（Շաբաթ）
Ըստ միջինասիական ժողովուրդների լեզվի, բառացի թարգմանվել է հետևյալ ձև․[78]
- Մի Րը(密日)
- Մո Րը(莫日)
- Յուն Հան Րը(雲漢日)
- Տի Րը (嘀日)
- Յու Մեյ Սը Րը(鬱沒斯日)
- Նա Ծիե Րը(那頡日)
- Ծի Հուան Րը (雞換日)
Առնչվող նյութեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 《皇朝通典》：「天壇外仍立朝日壇於朝陽門外東郊立，夕月壇於阜城門外西郊……夕月壇以北斗七星、木火土金水五星、二十八宿周天星辰共為從壇配享，於秋分日酉時致祭。」
- ↑ 2,0 2,1 孔穎達《尚書正義》：「言五者性異而味別, 各為人之用。《書傳》-{云}-：『水火者，百姓之所飲食也；金木者，百姓之所興作也；土者，萬物之所資生也。』，是為人用。五行即五材也。《襄二十七年·左傳》-{云}-：『天生五材，民並用之。』，言五者各有材幹也。謂之行者，若在天，則五氣流行；在地，世所行用也。」
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 《釋名》：「五行者，五氣也，於其方各施行也。金，禁也，其氣剛嚴能禁制也。木，冒也，華葉自覆冒也。水，準也，準平物也。火，化也，消化物也。亦言毀也，物入中皆毀壞也。土，吐也，能吐生萬物也。」
- ↑ 《五行大義·釋名》：「五行為萬物之先形，用資於造化……《春秋元命苞》曰：「木者，觸也。觸地而生。」許慎-{云}-：「木者，冒也，言冒地而出」……《白虎通》云：「火之為言化也。陽氣用事，萬物變化也。」許慎曰：「火者，炎上也」……《元命苞》云：「土之為言吐也。含吐氣精，以生於物。」許慎-{云}-：「土者，吐生者也。」……許慎-{云}-：「金者，禁也。陰氣始起，萬物禁止也……《釋名》、《廣雅》、《白虎通》皆曰：「水，準也。平準萬物。」《元命苞》曰：「水之為言演也。陰化淖濡，流施潛行也。」
- ↑ «五行». 教育部國語辭典. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-09-ին. Վերցված է 2023-05-04-ին.
{{cite encyclopedia}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 6,0 6,1 （西漢）董仲舒《春秋繁露·五行相生》：「天地之氣，合而為一，分為陰陽，判為四時，列為五行。行者行也，其行不同，故謂之五行。」 （西漢）《淮南子·天文訓》：「天墬未形，馮馮翼翼，洞洞灟灟，故曰太昭。道始生虛廓，虛廓生宇宙，宇宙生氣。氣有涯垠，清陽者薄靡而為天，重濁者凝滯而為地。清妙之合專易，重濁之凝竭難，故天先成而地後定。天地之襲精為陰陽，陰陽之專精為四時，四時之散精為萬物。積陽之熱氣久者生火，火氣之精者為日；積陰之寒氣久者為水，水氣之精者為月；日月之淫氣精者為星辰，天受日月星辰，地受水潦塵埃。」 （東漢）班固《漢書·律曆志》述劉歆《三統曆》：「五行與三統相錯。傳曰「天有三辰，地有五行」，然則三統五星可知也。《易》曰：「參五以變，錯綜其數。通其變，遂成天下之文；極其數，遂定天下之象。」太極運三辰五星於上。而元氣轉三統五行於下。其於人，皇極統三德五事。故三辰之合於三統也，日合於天統，月合於地統，-{斗}-合於人統。五星之合於五行，水合於辰星，火合於熒惑，金合於太白，木合於歲星，土合於填星。三辰五星而相經緯也。」 （東漢）班固《白虎通·天地》：「始起先有太初，後有太始，形兆既成，名曰太素。混沌相連，視之不見，聽之不聞，然後剖判。清濁既分，精曜出布，庶物施生。精者為三光，粗者為五行。五行生情性，情性生汁中（協中），汁中（協中）生神明，神明生道德，道德生文章。」 （東漢）許慎《說文解字》：「一：惟初太始，道立於一，造分天地，化成萬物。……五：五行也。从二，陰陽在天地間，交迕也。」 （隋）蕭吉《Կաղապար:Tsl》及其序文：「夫五行者，蓋造化之根源，人倫之資始，萬品稟其變易，百靈因其感通。本乎陰陽，散乎精像，周竟天地，布極幽明，子午卯酉為經緯，八風六律為綱紀。故天有五度（金木水火土之法度；日月五星、北斗、二十八宿等眾星，在天上運行，為天之法度，《五行大義》稱之為三種七政，皆配屬五行。）以垂象，地有五材（金木水火土之質材）以資用，人有五常（仁義禮智信之倫常）以表德。萬有森羅，以五為度，過其五者，數則變焉，實資五氣（五行之氣），均和四序（春夏秋冬），孕育百品，陶鑄萬物。……凡萬物之始，莫不始於無，而後有。是故易有大極，是生兩儀，兩儀生四序。四序，生之所生也；有，萬物滋繁，然後萬物生成也。皆由陰陽二氣，鼓舞陶鑄，互相交感。故孤陽不能獨生，單陰不能獨成，必須配合以爐冶，爾乃萬物化通。……夫五行皆資陰陽氣而生，故-{云}-：『濡氣生水，溫氣生火，強氣（壯盛之氣，取萬物發生成長之意）生木，剛氣生金，和氣（均和之氣，取協調四時之意）生土』……《禮記·禮運篇》-{云}-：『人者，天地之德，陰陽之交，鬼神之會，五行之秀氣也。』 《文子》曰：「人者，天地之心，五行之端。」是以稟天地五行之氣而生，為萬物之主，配二儀以為三材。然受氣者，各有多少。受木氣多者，其性勁直而懷仁；受火氣多者，其性猛烈而尚禮；受土氣多者，其性寬和而有信；受金氣多者，其性剛斷而含義；受水氣多者，其性沈隱而多智。五氣湊合，共成其身。」 （北宋）周敦頤《太極圖說》：「自無極而為太極。太極動而生陽，動極而靜，靜而生陰，靜極復動。一動一靜，互為其根；分陰分陽，兩儀立焉。陽變陰合，而生水、火、木、金、土。五氣順布，四時行焉。五行，一陰陽也；陰陽，一太極也；太極，本無極也。五行之生也，各一其性。無極之真，二五之精，妙合而凝。「乾道成男，坤道成女」，二氣交感，化生萬物。萬物生生，而變化無窮焉。惟人也，得其秀而最靈。」 （北宋）周敦頤《通書·理性命》：「二氣五行，化生萬物。五殊二實，二本則一。是萬為一，一實萬分。萬一各正，小大有定。」
- ↑ 《逸周書·成開》：「一、天有九列，別時陰陽，二、地有九州，別處五行，三、人有四佐，佐官維明。」 《逸周書·小開武》：「九紀：一辰以紀日，二宿以紀月，三日以紀德，四月以紀刑，五春以紀生，六夏以紀長，七秋以紀殺，八冬以紀藏，九歲以紀終。時候天視可監，時不失以知吉凶。」 《文選·宣德皇后令》： 「九星仰止。」 李善註：「《周書》：王曰：『余不知九星之光。』 周公旦曰：『九星，星、辰、日、月、四時、歲，是謂九星。』」
- ↑ 張衡《靈憲》：「天有九位，地有九域……衆星列布，其以神著，有五列焉，是爲三十五名（北斗七星和二十八宿）。一居中央，謂之北斗，動變挺占，寔司王命。四布於方，爲二十八宿。」（九位、九天、九野：星空劃分為中央和八方。五列：星空劃分為中央和四方。） 《大戴禮記·五帝德》：「平九州，戴九天」 《呂氏春秋·有始》：「天有九野，地有九州……何謂九野？中央曰鈞天，其星角、亢、氐。東方曰蒼天，其星房、心、尾。東北曰變天，其星箕、斗、牽牛。北方曰玄天，其星婺女、虛、危、營室。西北曰幽天，其星東壁、奎、婁。西方曰顥天，其星胃、昴、畢。西南曰朱天，其星觜嶲、參、東井。南方曰炎天，其星輿鬼、柳、七星。東南曰陽天，其星張、翼、軫。」 《淮南子·原道訓》：「上通九天，下貫九野」 《淮南子·天文訓》：「天有九野……何謂九野？中央曰鈞天，其星角、亢、氐；東方曰蒼天，其星房、心、尾；東北曰變天，其星箕、斗、牽牛；北方曰玄天，其星須女、虛、危、營室；西北方曰幽天，其星東壁、奎、婁；西方曰顥天，其星胃、昴、畢；西南方曰朱天，其星觜嶲、參、東井；南方曰炎天，其星輿鬼、柳、七星；東南方曰陽天，其星張、翼、軫。」
- ↑ 孔晁註《逸周書·小開武》：「九星，四方及五星也。」
- ↑ 《尚書大傳》：「古者天子必有四鄰，前曰疑，後曰丞，左曰輔，右曰弼。」 《大戴禮記·保傅》：「篤仁而好學，多聞而道慎，天子疑則問，應而不窮者，謂之道；道者，導天子以道者也；常立於前，是周公也。誠立而敢斷，輔善而相義者，謂之充；充者，充天子之志也；常立於左，是太公也。絜廉而切直，匡過而諫邪者，謂之弼；弼者，拂天子之過者也；常立於右，是召公也。博聞強記，接給而善對者，謂之承；承者，承天子之遺忘者也；常立於後，是史佚也。故成王中立而聽朝，則四聖維之……」 鄭玄：「四近，謂左輔右弼，前疑後承。」 孔晁注逸周書：「四佐，謂天子前疑、後丞、左輔、右弼。」 朱右曾校釋：「疑，謂博聞多識，可決疑惑者；丞，謂承天子之遺忘者；直立敢斷，廣心輔善謂之輔；廉潔切直，匡過諫邪謂之弼。」
- ↑ 《朱子語類·尚書·洪範》：「「金曰從革」，一從一革，互相變而體不變。且如銀，打一隻盞，便是從；更要別打作一件家事，便是革。依舊只是這物事，所以-{云}-體不變。」
- ↑ 徐復觀 (1969). «附錄二 陰陽五行及其有關文獻的研究». 中國人性論史 (先秦篇). 臺灣商務印書館. էջ 518-523. «通過左傳國語，來看春秋時代的所謂五行，皆指生活中不可缺少的五種實用資材而言，決無後來所說的五行的意義。»
{{cite book}}: External link in|chapterurl=|chapterurl=ignored (|chapter-url=suggested) (օգնություն) - ↑ 13,0 13,1 饒宗頤 (1978). «神道思想與理性主義» (PDF). 史語所集刊. 49 (3): 489–513. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-09-ին. Վերցված է 2023-05-09-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《國語·魯語》：「夫聖王之制祀也，法施于民則祀之，以死勤事則祀之，以勞定國則祀之，能御大災則祀之，能捍大肆患則祀之。非是族也，不在祀典。……昔烈山氏之有天下也，其子曰柱，能殖百穀百蔬；夏之興也，周棄繼之，故祀以為稷。共工氏之伯九有也，其子曰后土，能平九土，故祀以為社。黃帝能成命百物，以明民共財，顓頊能修之。帝嚳能序三辰以固民，堯能單均刑法以儀民，舜勤民事而野死，鯀障洪水而殛死，禹能以德修鯀之功，契為司徒而民輯，冥勤其官而水死，湯以寬治民而除其邪，稷勤百穀而山死，文王以文昭，武王去民之穢。……天之三辰，民所以瞻仰也；及地之五行，所以生殖也；禁九州名山川澤，所以出財用也。」 《左傳·昭公二十九年》：「夫物物有其官，官脩其方，朝夕思之，一日失職，則死及之，失官不食。官宿其業，其物乃至，若泯棄之，物乃坻伏，鬱湮不育。故有五行之官，是謂五官，實列受氏姓，封為上公，祀為貴神，社、稷、五祀，是尊是奉，木正曰句芒，火正曰祝融，金正曰蓐收，水正曰玄冥，土正曰后土……少皞氏有四叔，曰重，曰該，曰脩，曰熙，實能金木及水，使重為句芒，該為蓐收，脩及熙為玄冥，世不失職，遂濟窮桑，此其三祀也，顓頊氏有子曰犁，為祝融，共工氏有子曰句龍，為后土，此其二祀也。后土為社；稷，田正也。有烈山氏之子曰柱，為稷，自夏以上祀之，周棄亦為稷，自商以來祀之。」 《左傳·文公七年》：「六府三事，謂之九功，水，火，金，木，土，穀，謂之六府，正德，利用，厚生，謂之三事。」 《大戴禮記·四代》：「水、火、金、木、土、穀，此謂六府，廢一不可，進一不可，民並用之。」
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 《管子·四時》：「然則春夏秋冬將何行？東方曰星，其時曰春。其氣曰風。風生木與骨，其德喜嬴，而發出節時，其事號令，修除神位，謹禱獘梗，宗正陽，治隄防，耕芸樹藝。正津梁，修溝瀆，甃屋行水，解怨赦罪，通四方。然則柔風甘雨乃至。百姓乃壽，百蟲乃蕃，此謂星德，星掌發，發為風。……南方曰日，其時曰夏，其氣曰陽，陽生火與氣，其德施-{舍}-、修樂，其事號令，賞賜賦爵，受祿順鄉，謹修神祀，量功賞賢，以動陽氣。九暑乃至，時雨乃降，五穀百果乃登，此謂日德。……中央曰土，土德實輔四時入出，以風雨節土益力，土生皮、肌膚，其德和平用均，中正無私。實輔四時，春嬴育，夏養長，秋聚收，冬閉藏。大寒乃極，國家乃昌，四方乃服，此謂歲德。日掌賞，賞為暑；歲掌和，和為雨……西方曰辰，其時曰秋，其氣曰陰，陰生金與甲，其德憂哀、靜正、嚴順，居不敢淫佚，其事號令，毋使民淫暴，順旅聚收，量民資以畜聚，賞彼群幹，聚彼群材，百物乃收，使民毋怠。所惡其察，所欲必得。我信則克。此謂辰德，辰掌收，收為陰。……北方曰月，其時曰冬，其氣曰寒，寒生水與血，其德淳越、溫怒、周密，其事號令，修禁徙民，令靜止。地乃不泄。斷刑致罰，無赦有罪，以符陰氣。大寒乃至，甲兵乃強，五穀乃熟，國家乃昌，四方乃備，此謂月德，月掌罰，罰為寒。」
- ↑ 16,0 16,1 《墨子·貴義》：「且帝以甲乙殺青龍於東方，以丙丁殺赤龍於南方，以庚辛殺白龍於西方，以壬癸殺黑龍於北方」
- ↑ 17,0 17,1 王化平. «《素問·標本病傳論》中的時稱及相關問題討論» (PDF). 出土文獻綜合研究集刊（第七輯）. «睡虎地秦簡《日書》-{并}-未明確闡述五行與地支的對應關係，不過，從《日書》乙種的《五行篇》看，地支與五行的匹配在戰國晚期已經非常成熟，并有了後世所說的「三合局」。而從《臽日敫日篇》看，這種關係也應該是存在的，參看饒宗頤《秦簡中的五行說與納音說》、《饒宗頤二十世紀學術文集·簡帛學》，頁70-87。劉樂賢《睡虎地秦簡日書研究》，頁346-349。劉道超《秦簡日書五行觀念研究》，《周易研究》2007年第4期。»
- ↑ 18,0 18,1 18,2 汪顯超 (2001). «《河圖》五行數與《周易》四象數之間的關係». 周易研究 (1): 79–84. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-12-14-ին. Վերցված է 2018-12-31-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 黃德寬 (2022). «清華簡« 五紀» 篇建構的天人系統» (PDF). 學術界. 285. ««五紀»開篇之後，以"-{后}-曰"引出建立天人系統的基本構架。這個構架的建立，首先是"倫歷天紀"，所謂"天紀"，即指"日、月、星、辰、歲，唯天五紀"。……"風、雨、寒、暑、大音(雷)"，這些天氣徵候的變化是日月更替、四時運轉中出現的自然現象，簡文首列"天下之時"，表達出人事不違"天時"的思想。二是"天下之度"，確定"直(繩)、矩、準、稱、規"為天下所共同依據的五種測度工具，簡文謂"五度"可保證天下"圓正達常"。三是"天下之正"，簡文將"直(繩)、矩、準、稱、規"五度，與"禮、義、愛、仁、忠"五德相配，賦予"五度"相應的人倫道德內涵，這就是"天下之正"。四是"天下之章"，簡文將"五德"與"青、白、墨、赤、黃"五色對應相配，以"五色"彰顯"五德"，這就是"天下之章"。……簡文第２１－２５號簡闡明"疇列五紀"的目的是"文胥天則"，將"五德"與"五色"相配，分別處位於"中""東""南""西""北"等"五極"。……簡文還明確描述了陰陽與"五行"的關係，如第６９－７０號簡:"唯皇上帝，和兆天度，建設五步，春秋冬夏，天衡既正，爰有日夜。唯皇上帝，降為民式，建設五行，四時是備，帝正合矩，絀贏同刑，動事象則。"»
- ↑ 《開元占經》：「甘氏曰：「五星主兵，太白為主；五星主穀，歲星為主；五星主旱，煢惑為主；五星主土，填星為主；五星主水，辰星為主。五星木土以逆行為凶；火以鉤巳為凶；金以出入不時為凶；水以不效為凶；五凶並見，其年必惡。」……石氏曰：「熒惑色黑，填星爭青，太白色赤，辰星色黃，歲星色白者，必敗（火星色黑，代表火星卻有水的顏色，遭剋，其餘以此類推）；熒惑為水災，填星為土功、太白為兵災，辰星為大水。」」
王樹金. «馬王堆漢墓帛書《五星占》研究評述» (PDF).
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ 《管子·揆度》：「權也、衡也、規也、矩也、准也，此謂正名五。其在色者，青黃白黑赤也。其在聲者，宮商角徵羽也。其在味者，酸辛鹹苦甘也。」
- ↑ 《管子·水地》：「五味者何？曰五藏。酸主脾，鹹主肺，辛主腎，苦主肝，甘主心。」 《呂氏春秋·十二紀》：「（春）祭先脾……（夏）祭先肺……（中央土）祭先心……（秋）祭先肝……（冬）祭先腎。」
- ↑ 石小力 (2022). «清華簡《參不韋》概述». 文物. 9. «《參不韋》簡文以往昔洪水氾濫、天下無刑開篇：唯昔方有洪，不用五則，不行五行，不聽五音，不章五色，[不]食五味，以泆戲自萈（讙）自亂，用作無刑。（簡1）……五刑則是本篇的核心思想，由三不韋代天帝授予夏啟，其具體內容包括五則、五行、五音、五色、五味。五刑則，簡文明確指出是由天帝所作，"帝乃自稱自位，乃作五刑則，五刑則唯天之明德"（簡4），這是天之明德，屬於核心法則。上帝用五刑則成功治理了洪水，因此要通過三不韋把五刑則授予受天命的人君夏啟。……本篇簡文的"五則"與"五德"有著密切的關係，是一組可以彼此換用的概念，如"用五則唯稱"（簡4）又作"用五德唯稱"（簡98），"秉則不違"（簡19）又作"秉德不違"（簡100）。五則之"則"字原簡多從心作，也說明與"德"有密切關係。清華簡《五紀》中提到"禮、義、愛、仁、忠""唯-{后}-之正民之德。"又有"唯德曰禮、義、愛、仁、忠，合德以為方。» 《逸周書》：「（周書序）周公為太師，告成王以五則，作本典……（本典解）臣聞之文考，能求士者智也，與民利者仁也，能收民獄者義也，能督民過者德也，為民犯難者武也。」 《國語·周語下》：「上不象天，而下不儀地，中不和民，而方不順時，不共神祇，而蔑棄五則。韋昭注：「則，法也。謂象天、儀地、和民、順時、共神也。」
- ↑ 鄭吉雄; 楊秀芳; 朱歧祥; 劉承慧 (2009). «先秦經典「行」字字義的原始與變遷 ──兼論「五行」» (PDF). 中國文哲研究集刊. 35: 89–127. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-23-ին. Վերցված է 2023-05-23-ին. «「行」字本即有運動的涵義，故「五行」不宜直接解釋為五種元素，應該考慮「行」字運動發展之義。馮達文、郭齊勇注意到「五行」觀念很早就表達了相剋和相生的變化。他們說：「一般認為，『五行』源出於殷人對『五』的數字崇拜。最早明確提出『五行』是《尚書．洪範》篇。西周末年，史伯始創的「和實生物，同則不繼」的思想，又以『先王以土與金木水火雜，以成百物』（《國語．鄭語》）為說。春秋末年，五行相剋（相勝）的觀念開始出現。《左傳》昭公三十一年載趙簡子因做夢後遇日蝕，請史墨占其吉凶，史墨預言六年後吳軍將入郢，但因『火勝金，故弗克』。哀公九年，晉趙鞅為救鄭而卜，遇水適火，史墨說，姜為炎帝之後，『水剋火，伐姜則可』（《左傳》哀公九年）。這說明當時大概已有五行循環相剋的看法，所以《孫子兵法．虛實篇》說：『五行無常勝』。降及戰國初年，又出現了五行相生的思想。《管子．四時》、《禮記．月令》等篇不但有五行相生的之說，而且開始把它與陰陽結合起來，構築一個陰陽五行的思想系統。」馮達文、郭齊勇編：《新編中國哲學史》（北京：人民出版社，2004 年），上冊，頁135-136 。»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《淮南子·墬形訓》：「木壯，水老火生金囚土死；火壯，木老土生水囚金死；土壯，火老金生木囚水死；金壯，土老水生火囚木死。」 《白虎通·五行》：「五行所以更王何？以其轉相生，故有終始也。木生火，火生土，土生金，金生水，水生木。是以木王，火相，土死，金囚，水休。」
- ↑ 《淮南子·天文訓》：「木生於亥，壯於卯，死於未，三辰皆木也。火生於寅，壯於午，死於戌，三辰皆火也。土生於午，壯於戌，死於寅，三辰皆土也。金生於巳，壯於酉，死於丑，三辰皆金也。水生於申，壯於子，死於辰，三辰皆水也。」（五行三合局，生壯死/生王葬/生旺墓） 《五行大義·論生死所》：「五行體別，生死之處不同，遍有十二月，十二辰，而出沒。木，受氣於申，胎於酉，養於戌，生於亥，沐浴於子，冠帶於丑，臨官於寅，王於卯，衰於辰，病於巳，死於午，葬於未。……」（五行十二宮）
- ↑ 27,0 27,1 蔡忠志; 郝保華 (2013). «中醫藏象理論起源新探─以五行名號與原始的稅收貢賦機構「六府」中心» (PDF). 中醫藥雜誌. 24 (特刊1): 41–53. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-14-ին. Վերցված է 2023-05-14-ին. «五行學說從「六府」所管理的日用材物借用為名號，在晚周秦漢之際，這五大材用又與宇宙發生論—「氣」的理論結合，衍生為「五行性用」思想。在五行性用的解釋之下，天地人神物類，都可以被五行的五種質性所統領，五行圖式的世界結構才得以合理存在。……〈洪範〉「五行」雖然已經具備了以五種物質材用作為「名號」，並將之提昇到抽象理論的雛型，不過要被用來旁推物類，甚而廣納萬物形成五行系統，還缺了一個重要元素—「氣」。以「氣」來論述萬物的發生與本質，是戰國末年稷下學「精氣學說」，以及在秦漢以後逐步發展成的「元氣一元論」的學說重點；只有萬物都是在一氣所化生的前提下，五行的性用類推於物類才是有意義的。這是戰國末年到漢初之際，將天人相應思想從哲學理路，具象到可操作性制度的過程中，相當重要的環節。»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《白虎通·五行》：「火者，陽也，尊故上；水者，陰也，卑故下；木者少陽；金者少陰……五行所以二陽三陰何？尊者配天，金、木、水、火，陰陽自偶。」 《漢書·五行志》：「於易，震在東方，為春、為木也；兌在西方，為秋、為金也；離在南方，為夏、為火也；坎在北方，為冬、為水也。……於易，巽為風、為木……於易，坤為土、為牛……於易，乾為君（據《漢書·五行志》：「於易，五為天位，為君位」，君相當於天）、為馬。」 《漢書·魏相丙吉傳》：「天地變化，必繇陰陽，陰陽之分，以日為紀。日冬夏至，則八風之序立，萬物之性成，各有常職，不得相干。東方之神太昊，乘震，執規，司春；南方之神炎帝，乘離，執衡，司夏；西方之神少昊，乘兌，執矩，司秋；北方之神顓頊，乘坎，執權，司冬；中央之神黃帝，乘坤、艮，執繩，司下土。茲五帝所司，各有時也。東方之卦不可以治西方，南方之卦不可以治北方。春興兌治則飢，秋興震治則華，冬興離治則泄，夏興坎治則雹。」 《朱子語類·易》：「見一朋友說，有八卦之金木水火土，有五行之金木水火土。如「乾為金」，易卦之金也；兌之金，五行之金也。「巽為木」，是卦中取象。震為木，乃東方屬木，五行之木也，五行取四維故也。」
- ↑ 陳睿宏 (2014). «清華大學藏戰國竹簡《筮法》論譚» (PDF). 出土文獻研究視野與方法（第五輯）. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-24-ին. Վերցված է 2023-05-24-ին. «八卦之四正卦，震東為春為木，兌西為秋為金，坎南為夏為火，離北為冬為水，四隅之卦中，巽居東南為木，艮居東北為水，此由《筮法》論說四季的吉凶變化的概念中可以推定六卦的五行屬性。八卦中獨缺乾坤未明其四時之位……傳統上本於《說卦》之說，坎水居北，北值冬季，有斂藏之性，而離火居南，南值夏季，正為萬物熟稔之榮景，此方位合四時之變，亦中國早期曆法的基本認識。《筮法》南北二方之用卦，正與《說卦》相反，主張坎南離北»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 30,0 30,1 《五行大義·辨體性》：「木居少陽之位，春氣和煦溫柔，弱火伏其中，故木以溫柔為體，曲直為性。火居大陽之位，炎熾赫烈，故火以明熱為體，炎上為性。土在四時之中，處季夏之末，陽衰陰長，居位之中，總於四行，積塵成實。積則有間，有間故含容，成實故能持，故土以含散持實為體，稼穡為性。金居少陰之位，西方成物之所，物成則凝強，少陰則清冷，故金以強冷為體，從革為性。水以寒虛為體，潤下為性。」
- ↑ 《五行大義·論相雜》：「凡五行均布，遍在萬有，不可定守一途。今先論五行體雜，但其氣周流，隨事而用。若言不雜，水只應一，何故謂五而為六？火金木土並爾，當知生數為本，成數為雜。既有雜，故一行當體，即有五義。如木有曲直，此是木也。木中有火，則是火也。木堪為兵仗，有擊觸之能，即是金也。木中有潤，即是水也。木吐華葉子實，即是土也。……」
- ↑ 32,0 32,1 郭齊勇 (2001). «再論「五行」與「聖智」». 中國哲學史. 3: 20–26. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-09-ին. Վերցված է 2023-05-09-ին. «揚雄《太玄·玄數》以"仁、義、禮、智、信"配五行"木、金、火、水、土"。"信"的地位為中央，屬土。»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 33,0 33,1 韓星 (2017). «漢代經學與"五常"核心價值觀的建構». 中國哲學史. 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-27-ին. Վերցված է 2023-05-27-ին. «不過，董仲舒將五行與五常相配，木配仁，火配智，土配信，金配義，水配禮，這種配法只有木配仁、金配義與後來的配法相一致，火配智、水配禮不見於後儒之說，而在土配信還是配智的問題上則一直存在著分歧。»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《漢書·藝文志》：「至成帝時，以書頗散亡，使謁者陳農求遺書於天下。詔光祿大夫劉向校經傳諸子詩賦，步兵校尉任宏校兵書，太史令尹咸校數術，侍醫李柱國校方技。每一書已，向輒條其篇目，撮其指意，錄而奏之。會向卒，哀帝復使向子侍中奉車都尉歆卒父業。歆於是總群書而奏其七略，故有輯略，有六藝略，有諸子略，有詩賦略，有兵書略，有術數略，有方技略。今刪其要，以備篇籍。……凡六藝一百三家，三千一百二十三篇。六藝之文：樂以和神，仁之表也；詩以正言，義之用也；禮以明體，明者著見，故無訓也；書以廣聽，知之術也；春秋以斷事，信之符也。五者，蓋五常之道，相須而備，而易為之原。……右五行三十一家，六百五十二卷。五行者，五常之形氣也。」
- ↑ 閩南語臺羅拼音：kim（陰平）-bo̍k/ba̍k（陽入）-suí/tsuí（陰上）-hónn/hué（陰上）-thóo（陰上）
- ↑ 任海燕 (2014). «五行五时说中的生克五行与中土五行比较». 北京中医药大学学报. 37 (12): 805-807,824. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-12-14-ին. Վերցված է 2019-02-10-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 郑玄，《礼记正义·月令》引。
- ↑ 38,0 38,1 《周易鄭康成注》：「天地之氣各有五，五行之次，一曰水，天數也。二曰火，地數也。三曰木，天數也。四曰金，地數也。五曰土，天數也。此五者，陰无匹，陽无耦，故又合之。地六為天一匹也，天七為地二耦也，地八為天三匹也，天九為地四耦也，地十為天五匹也。二五陰陽各有合，然後氣相得，施化行也。」
- ↑ 呂氏春秋. 上海書店. 1985. էջեր 126–127.
- ↑ 陳元 (2016). «台北故宮藏宋元明帝王畫像與其隱喻的王朝正統性». 中國文化 (44): 137-153. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-10-ին. Վերցված է 2020-09-29-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Yuan Chen (2014). «Legitimation Discourse and the Theory of the Five Elements in Imperial China». Journal of Song Yuan Studies (44): 325-364. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-28-ին. Վերցված է 2017-03-24-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《禮記·禮運》：「故聖人作則，必以天地為本，以陰陽為端，以四時為柄，以日星為紀，月以為量，鬼神以為徒，五行以為質，禮義以為器，人情以為田，四靈以為畜。以天地為本，故物可舉也；以陰陽為端，故情可睹也；以四時為柄，故事可勸也；以日星為紀，故事可列也；月以為量，故功有藝也；鬼神以為徒，故事有守也；五行以為質，故事可復也；禮義以為器，故事行有考也；人情以為田，故人以為奧也；四靈以為畜，故飲食有由也。……是故夫禮，必本於大一，分而為天地，轉而為陰陽，變而為四時，列而為鬼神。」 《左傳·昭公二十五年》：「吉也聞諸先大夫子產曰，夫禮，天之經也，地之義也，民之行也，天地之經，而民實則之，則天之明，因地之性，生其六氣，用其五行，氣為五味，發為五色，章為五聲。」
- ↑ 王夢鷗 (1970). «讀「月令」» (PDF). 政治大學學報. 21: 1-14. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-18-ին. Վերցված է 2023-05-18-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《管子·五行》
- ↑ 《管子·幼官》（何如璋《管子析疑》認為「幼官」當為「玄宮」）
- ↑ 《禮記·月令》
- ↑ 47,0 47,1 47,2 《淮南子·時則訓》
- ↑ 《協紀辨方書》：「《神樞經》曰五行旺各有時，惟土居無所定，乃於四立之前各旺一十八日。《曆例》曰立春木，立夏火，立秋金，立冬水，各旺七十二日，土於四立之前各旺一十八日，合之亦為七十二日，總三百有六十而歳成矣。」
- ↑ 陳久金 (1986). «陰陽五行八卦起源新說». 自然科學史研究. 5 (2): 97–112. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-11-ին. Վերցված է 2018-12-31-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 林桂榛 (2016). «「五行」本為歷數概念詳證». 哲學與文化. 台北. 43 (11): 171–193. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-07-ին. Վերցված է 2018-12-31-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 李志超 (2002). «《夏小正》－氣閏法－曆法革命» (PDF). 中華科技史同好會會刊. 2 (2): 23-25. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021-09-21-ին. Վերցված է 2023-05-18-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 李志超 (2000). «歲時概念的早期演進» (PDF). 中華科技史同好會會刊. 1 (2): 2-9. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-18-ին. Վերցված է 2023-05-18-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 李白 (2010). «《大戴禮·夏小正》所用曆法考證». 欽州學院學報. 1: 75–79. «《大戴禮·夏小正》所用曆法，迄今主要有"十月太陽曆"、"殷曆"和"夏曆"等三種觀點。比較《夏小正》與《禮記·月令》，它們記載的物候相一致的情況居多；測算星宿的距度，可推知《夏小正》與《月令》記載的正月、三月、五月、六月和八月的星象皆一致。可見，《夏小正》與《月令》使用的曆法大體相同。另，《月令》與《淮南子.時則訓》記載的星象亦一致，且《淮南子·時則訓》中斗建寅這一星象為夏曆的主要標誌，可見《月令》使用的是夏曆，而《夏小正》所用曆法亦以夏曆為主。»
- ↑ 54,0 54,1 李零 (1988). «《管子》三十時節與二十四節氣：再談〈玄宮〉與〈玄宮圖〉» (PDF). 管子學刊. 2: 18-24. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-18-ին. Վերցված է 2023-05-18-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 鄭碩 (2019). 《詩經·豳風·七月》曆法問題再探 (PDF). 中國科學技術史學會2019 年度學術年會. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-18-ին. Վերցված է 2023-05-18-ին. «有學者認為彝族先民曾經使用過十月太陽曆，而《七月》被認為是十月太陽曆的古代文獻證據之一。本文從《七月》中記載的物候、農事、民俗、宗教社會活動等現象出發，考證它們的時間，系統地分析它們與曆法的對應，認為《七月》中使用的是十二月曆，而不是十月曆，以《七月》作為中國古代使用過十月太陽曆的證據是不可靠的。»
{{cite conference}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 印志遠 (2019). «《豳風·七月》歲時觀念鉤沉 ——兼論文學史上的"歲暮"為秋» (PDF). 文學評論. 2: 136–144. «其實，只要將"X之日"的詩句放在一起觀照……如果代表的是一天的時間，很多歲時活動存在根本上的矛盾。顯而易見的是，《七月》中的"X之日"代表的是一個長時間段，在這一點上，陳久金的觀點是有問題的。所以，綜上分析，陳久金舉出的三個論據並非鑿鑿鐵證，《豳風·七月》並不是十月太陽曆。»
- ↑ 57,0 57,1 陶磊 (2003). 《淮南子・天文》硏究: 從數術史的角度. 齊魯書社. էջ 164-168. ISBN 9787533312060.
- ↑ 易謀遠 (2006). 彝族古宇宙論與曆法研究 (PDF). 科學出版社. էջ 341-359. ISBN 9787030173737. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-05-15-ին. Վերցված է 2023-05-18-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《鶡冠子·泰鴻》：「東方者，萬物立止焉，故調以徵，南方者，萬物華羽焉，故調以羽，西方者，萬物成章焉，故調以商，北方者，萬物錄臧焉，故調以角，中央者，太一之位，百神仰制焉，故調以宮。……以木華物，天下盡木也，使居東方主春；以火照物，天下盡火也，使居南方主夏；以金割物天下盡金也，使居西方主秋；以水沉物，天下盡水也，使居北方主冬；上為大都，天下盡土也，使居中央守地。」
- ↑ 林素娟 (2009). «先秦至漢代成室禮、五祀祭之性質、思維特色及禮制之轉化» (PDF). 成大中文學報. 25: 1–44. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-06-05-ին. Վերցված է 2023-06-05-ին. «孔穎達認為雞為木畜，羊為火畜，牛為土畜，犬為金畜，豕為水畜。配合〈月令〉春季食麥與羊，夏季食菽與雞、季夏食稷與牛，秋季食麻與犬，冬季食黍與彘，提出戶以羊，竈以雞，中霤以豚，門以犬，井以豕的說法。對比來看，春季食象徵南方的火畜，夏季食象徵東方的木畜，其他季節則食當方之畜，不免顯得有些混亂。並且五行與五臟、五祀、五牲之配合本不只一套，故而其所配之祭牲亦不只一種說法。故連孔穎達亦不免感嘆其取象多塗，不可一定。高誘亦從五行生剋進行理解，如認為春時祀戶，祭先脾，乃是因為「脾屬土」「春木勝土，言常食所勝」，此時食羊，乃因「羊，土畜也」亦採相勝之法。至於祀竈時，祭先肺，乃是因為「肺，金也，祭祀之肉，先用所勝」，此時食菽與雞，乃是因為「雞、豆皆屬火之所養」。至於季夏祀中霤，祭先心。乃是因為「心，火也，用所勝」，但又引另一說認為「心，土也，自用其藏也」。秋時祀門，祭先肝，乃因「肝，木也」，採相勝之說。但冬時祭先腎，則認為因為「腎屬水」，「自用其藏也」；而所食之彘，高誘認為亦屬水畜。高誘注解時雖採五行生剋之法，但卻極不統一，有時採相勝之法，有時卻又用同屬性之牲畜與內臟。同時高誘羊為土畜之說與前引〈月今〉系統不同，至於中霤又有用牛牲之說。春屬木，以土畜祭之，採相勝之法，但與其他經師注解並不相同，如前引孔穎達之說認為夏屬火，並視雞屬木畜，與高誘所採生剋之法並不相同。»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 61,00 61,01 61,02 61,03 61,04 61,05 61,06 61,07 61,08 61,09 61,10 61,11 《呂氏春秋·十二紀》
- ↑ 62,0 62,1 《春秋繁露·五行之義》
- ↑ 《大六壬心鏡》：「勾陳之神，屬戊辰土，旺四季月。」
- ↑ 64,0 64,1 《玉函經》及其註解：「每季土王十八日，此法古今永無失。黄帝一法四分三，一法亦-{云}-三十日。隨分逺近各不同，藏在玉函誇秘密。土無正形，寄王四季，是則立春節後肝木王七十二日，立夏節後心火王七十二日，立秋節後肺金王七十二日，立冬節後腎水王七十二日，脾土則寄旺四季月後各一十八日也，此亦大法。或又謂土旺在辰戌丑未月各三十日，或謂土王在立春節後一十八日，或謂土王在毎一季九十日内一十八日戊己，或謂四時以季中十八日，如此異論孰為確？然予嘗觀常容先生隐篇曰：土之行無乎不在，明土之行，識土之神者，得土之盡矣。是妙豈可以言宣筆陳其岸哉！無以為初學之進，故於前注論土之詳矣。」
- ↑ 65,0 65,1 65,2 《淮南子·天文訓》
- ↑ 66,0 66,1 《五行大義·論禽蟲》引蔡邕《月令章句》
- ↑ 《廣雅·釋天·異祥》：「山神謂之离勑支，河伯謂之馮夷，江神謂之竒相，物神謂之鬼（魅？），土神謂之羵墳羊，水神謂之-{冈}-𤊱，木神謂之畢方，火神謂之-{游}-光，金神謂之清明。」 《意林》卷四引王逸 《正部》：「山神曰螭，物精曰魅，土精曰羵羊，水精曰罔象，木精曰畢方，火精曰遊光，金精曰清明，天下有道，則衆精潛藏。」 《淮南子·氾論訓》：「山出梟陽，水生罔象，木生畢方，井生墳羊。」 《國語·魯語》：「季桓子穿井，獲如土缶，其中有羊焉。使問之仲尼曰：「吾穿井而獲狗，何也？」對曰：「以丘之所聞，羊也。丘聞之：木石之怪曰夔、魍魎，水之怪曰龍、罔象，土之怪曰羵羊。」」 《莊子·達生》：「水有罔象，丘有峷，山有夔，野有彷徨，澤有委蛇。」
- ↑ «白澤特輯【附錄】《復元白沢図》之「《白澤圖》輯校」».
佐佐木聰 (2009). «『白澤圖』 輯校 ―附解題―» (PDF). 東北大學中國語學文學論集. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2022-04-17-ին. Վերցված է 2023-06-22-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 《淮南子·墬形訓》：「正土之氣也，御乎埃天，埃天五百歲生砄（初學記引文作「玦」）……偏土之氣，御乎清天，清天八百歲生青曾……壯士之氣，御於赤天，赤天七百歲生赤丹……弱土之氣，御于白天，白天九百歲生白礜……牝土之氣，御于玄天，玄天六百歲生玄砥」 《抱朴子·金丹》：「五石者，丹砂、雄黃、白礜（太平御覽引文一作「礜石」，一作「白礬石」）、曾青、慈石也。」 《抱朴子·登涉》：「五石者，雄黃、丹砂、雌黃、礬石、曾青也。」
- ↑ 陳劍 (2017). «幾種漢代鏡銘補說» (PDF). 第十屆漢代文學與思想暨創系六十週年國際學術研討會論文集. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020-09-29-ին. Վերցված է 2022-04-26-ին. «研究者已經指出，「玄砥」當指慈石（即磁石，磁鐵礦石，主要成分為四氧化三鐵），《神農本草經》：「慈石一名玄石。」研究者又已指出，「砄」當指雄黃，即今礦物學中的雞冠石，主含二硫化二砷；「青曾」即曾青，指藍銅礦石；「赤丹」即丹砂，指天然紅色硫化汞礦物；「白礜」即「礜石」，指硫砷鐵礦石；加上「玄砥」即慈石，以上五種，正好即漢人筆下多見的「五石」「五色石」，上引《淮南子•墬形》分別將其與五方、五行、五色、五金等相配。»
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 71,0 71,1 許慎《五經異義》：「今文尚書，歐陽說：肝，木也；心，火也；脾，土也；肺，金也；腎，水也。古尚書說，脾，木也；肺，火也；心，土也；肝，金也；腎，水也。」許慎案：「《月令》『春祭脾，夏祭肺，季夏祭心，秋祭肝，冬祭腎』，與古尚書同。」
- ↑ 《太玄經·太玄數》
- ↑ 《漢書·律曆志》
- ↑ 《洪範五行傳》
- ↑ 《京氏易傳》
- ↑ 海因里希‧賀蒙（Heinrich Hemme） (2015). 數字的秘密：數字、數目、度量衡與符號的由來. 稻田. էջ 66-70. ISBN 978-986-5949-55-6.
- ↑ «week». Encyclopedia Britannica. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-10-12-ին. Վերցված է 2023-05-26-ին.
{{cite encyclopedia}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 78,0 78,1 78,2 «七曜曆». 中國大百科全書. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-27-ին. Վերցված է 2023-05-26-ին.
{{cite encyclopedia}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 黃河清. «從七曜說到"禮拜"、"星期"、"週"的語源». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-13-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն); Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «粟特語摩尼教文書中的七曜日曆法（星期）». Արխիվացված է օրիգինալից 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն)
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Sarah Allan等編：《中國古代思維模式與陰陽五行說探源》（南京：江蘇古籍出版社，1998）。
- 王愛和著，金蕾等譯：《中國古代宇宙觀與政治文化》（上海：上海古籍出版社，2011）。
- 陳元，“臺北故宮藏宋元明帝王畫像與其隱喻的王朝正統性”，《中國文化》，第44卷，2016年，137-153頁。Արխիվացված է Հոկտեմբեր 10, 2017 Wayback Machine-ի միջոցով:
- Yuan Chen, "Legitimation Discourse and the Theory of the Five Elements in Imperial China." Journal of Song-Yuan Studies 44 (2014): 325-364.Արխիվացված է Հուլիս 28, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
|
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մարիա-Լեա/Ավազարկղ կատեգորիայում։ |
- 马来西亚易经网
- 五行查询
- 五行属性查询表Արխիվացված է Նոյեմբեր 4, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found