Հյուսթոն Չամբեռլեն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հյուսթոն Չամբեռլեն
անգլ.՝ Houston Stewart Chamberlain
Դիմանկար
Ծնվել էսեպտեմբերի 9, 1855(1855-09-09)[1][2][3][…]
ԾննդավայրՍաութսի, Hampshire, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Մահացել էհունվարի 9, 1927(1927-01-09)[1][2][3][…] (71 տարեկան)
Մահվան վայրԲայրոյթ, Վայմարյան Հանրապետություն[4]
ԳերեզմանStadtfriedhof Bayreuth
Քաղաքացիություն Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն և  Վայմարյան Հանրապետություն
ԿրթությունԺնևի համալսարան[5], Չելթեմհեմ քոլեջ և Stubbington House School?
Մասնագիտությունռասայական հարցերի տեսաբան, քաղաքական գործիչ, փիլիսոփա և ակնարկագիր
ԱմուսինԵվա ֆոն Բյուլով[6] և Աննա Հորսթ[6]
Ծնողներհայր՝ Ուիլյամ Չարլզ Չամբերլեյն[6], մայր՝ Էլիզա Ջեյն Հոլ[6]
ԿուսակցությունGerman Fatherland Party? և Նացիոնալ-սոցիալիստական ​​գերմանական բանվորական կուսակցություն[7]
 Houston Stewart Chamberlain Վիքիպահեստում

Հյուսթոն Ստյուարտ Չամբեռլեն (անգլ.՝ Houston Chamberlain սեպտեմբերի 9, 1855(1855-09-09)[1][2][3][…], Սաութսի, Hampshire, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն - հունվարի 9, 1927(1927-01-09)[1][2][3][…], Բայրոյթ, Վայմարյան Հանրապետություն[4]) բրիտանա-գերմանացի փիլիսոփա, ով գրում էր քաղաքական փիլիսոփայության և բնական գիտությունների վերաբերյալ աշխատություններ։ Նրա աշխատանքները խթանում էին գերմանական էթնիկ ազգայնականությունը, հակասեմականությունը և գիտական ռասիզմը։ Նրան անվանել են «ռասիստ գրող»[8]։ Նրա ամենահայտնի գիրքը «Երիտասարդների երկիր» երկհատորյակն է[9], հրատարակվել է 1899 թվականին։ Այն մեծ ազդեցություն է ունեցել 20-րդ դարի սկզբի պանգերմանական շարժումների վրա, իսկ ավելի ուշ ազդել է նացիստական ռասայական քաղաքականության հակասեմականության վրա[10]։

Կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հյուսթոն Ստյուարտ Չամբեռլենը ծնվել է Անգլիայի Հեմփշիր կոմսության Սաութսի քաղաքում՝ ծովակալ Ուիլյամ Չարլզ Չամբեռլենի ընտանիքում։ Նրա մայրը՝ Էլիզա Ջեյնը, կապիտան Բասիլ Հոլի դուստրը՝ մահացել է, երբ նա նույնիսկ մեկ տարեկան չի եղել, ինչի արդյունքում մեծացել է տատիկի մոտ՝ Ֆրանսիայում։ Նրա ավագ եղբայրը ճապոնագետ էր և Տոկիոյի կայսերական համալսարանի պրոֆեսոր Բասիլ Հոլլ Չամբեռլենը։ Չամբեռլենի վատ առողջությունը հաճախ հանգեցնում էր նրան, որ նրան ձմռանը ուղարկում էին Իսպանիայի և Իտալիայի՝ ավելի տաք կլիմական պայմաններում գտնվելու համար։

Չամբեռլենը հասուն տարիքում արտագաղթել է Դրեզդեն՝ երգահան Ռիխարդ Վագներին համար, իսկ ավելի ուշ ստացել Է գերմանիայի քաղաքացիություն։ Նա ամուսնացել է Վագների դուստր Եվա ֆոն Բյուլովի հետ 1908 թվականի դեկտեմբերին՝ Վագների մահից քսանհինգ տարի անց[notes 1]։

Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չամբեռլենի կրթությունը սկսվել է Վերսալի Լիցեյում և հիմնականում շարունակվել է Եվրոպայում, բայց հայրը ռազմական կարիերա էր պլանավորում որդու համար։ Տասնմեկ տարեկանում նրան ուղարկել են Չելտենհեմի քոլեջ՝ անգլիական գիշերօթիկ դպրոց, որտեղից դուրս են եկել բանակի և նավատորմի շատ սպաներ[11][12]։

Չամբեռլենը աջակցել է Լիբերալ կուսակցությանը և կիսել 19-րդ դարի բրիտանական ազատականության ընդհանուր արժեքները, ինչպիսիք են հավատը առաջընթացի հանդեպ[13]։

Չամբեռլենին դուր չէր գալիս Չելտենհեմի քոլեջը, այնտեղ իրեն միայնակ էր զգում[14]։ Երիտասարդ Չամբեռլենին ավելի շատ հետաքրքրված էր արվեստով[15]։

Չելտենհեմում սովորելու ընթացքում Չամբեռլենի հիմնական հետաքրքրությունները բնական գիտություններն էին, հատկապես աստղագիտությունը[16]։

ժնևի համալսարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չամբեռլենը սովորել է Ժնևի համալսարանում։ Այնտեղ նա սովորել է Կարլ Ֆոգտի մոտ, ով ռասայական տիպաբանության կողմնակից էր[17], ինչպես նաև քիմիկոս Կառլ Գրաեբեի, բուսաբան Յոհաննես Մյուլլեր Արգովիենսիսի, ֆիզիկոս և պարապսիխոլոգ Մարկ Տուրիի, աստղագետ Էմիլ Պլանտամուրի և այլ դասախոսների ղեկավարությամբ։ Չամբեռլենի հիմնական հետաքրքրությունները ուսանողական տարիներին կապված է եղել բուսաբանության, երկրաբանության, աստղագիտության, իսկ ավելի ուշ՝ մարդու մարմնի անատոմիայի և ֆիզիոլոգիայի հետ[18]։ 1881 թվականին ստացել է ֆիզիկական և բնական գիտությունների բակալավրի աստիճան։

Կենսունակության տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժնևում Չամբեռլենը շարունակել է աշխատել բուսաբանության դոկտորի կոչում ստանալու համար, բայց հետագայում լքել է նախագիծը՝ առողջական վատ վիճակի պատճառով։

Չամբեռլենի դոկտորական ատենախոսությունը լույս է տեսել 1897 թվականին «Recherches sur la sève ascendante» («Աճող հյութի ուսումնասիրություններ») վերնագրով, բայց այս հրապարակումը չի հանգեցրել հետագա ակադեմիական որակավորումների։

Չամբեռլենի դոկտորական ատենախոսությունը լույս է տեսել 1898 թվականին[19]։ Չամբեռլենն իր նախաբանում մեջբերել է Վիեննայի համալսարանի պրոֆեսոր Ջուլիուս Վիզների նամակը, ով խրախուսել է Չամբեռլենի աշխատանքը[20]։

Չամբեռլենի գիրքը հիմնված է եղել տարբեր անոթային բույսերի կողմից ջրի տեղափոխման իր սեփական փորձարարական դիտարկումների վրա։

Համաշխարհային սառույցի տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չամբեռլենը Հանս Հորբիգեր Վելթայսլերի («Սառույցի համաշխարհային տեսություն») կողմնակիցներից էր՝ տեսությունը, որ մեր արեգակնային համակարգի մարմինների մեծ մասը ծածկված է սառույցով[21]։

Հակագիտական պնդումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չամբեռլենի վերաբերմունքը բնական գիտությունների նկատմամբ որոշ չափով երկակի և հակասական է եղել[22]։ Չամբեռլենը մերժել է դարվինիզմը, էվոլյուցիան և սոցիալական դարվինիզմը և փոխարենը շեշտը դրել է «Գեստալտի» վրա, որը, նրա խոսքով, փոխառված է Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթեից[18][23]։

Վագներիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1889 թվականին տեղափոխվել է Ավստրիա։ Ասում են, որ այս պահին նրա ռասայական պատկերացումները սկսել են ձևավորվել տևտոննական գերակայության հայեցակարգի ազդեցության տակ, որը նա համարել է մարմնավորված Ռիխարդ Վագների և ֆրանսիացի ռասիստ գրող Արթուր դե Գոբինոյի ստեղծագործություններում[24]։ Չամբեռլենը 1882 թվականին մասնակցել է Բայրոյթի Վագների փառատոնին։ 1908 թվականին՝ Վագների մահից քսանհինգ տարի անց ամուսնացել է Եվա ֆոն Բյուլով Վագների՝ Ֆերենց Լիստի թոռնուհու և Ռիխարդ Վագների դստեր հետ։ Հաջորդ տարի նա տեղափոխվել է Գերմանիա և դարձել գերմանացի ազգայնական մտավորականների «Բայրոյթի խմբակի» կարևոր անդամ։ Չամբեռլենը իր կյանքի առաքելությունն է համարել տարածել ռասայական ատելության գաղափարները, որոնք, իր կարծիքով, քարոզում էր Վագները[25]։ Չամբեռլենը 1890-ականներին գրել է ժամանակակից հասարակության մասին․

Ինչպես անիվը, որն ավելի ու ավելի արագ է պտտվում, կյանքի աճող արագությունը մեզ անընդհատ հեռու է մղում միմյանցից, շարունակաբար ավելի հեռու «բնության ամուր հողից»։ Շուտով այն պետք է մեզ դուրս նետի դատարկ ոչնչության մեջ[26]։

Մեկ այլ նամակում Չամբեռլենը նշել է.

Եթե մենք շուտով ուշադրություն չդարձնենք Շիլլերի մտքին՝ կապված կարիքի վիճակից էսթետիկ վիճակի վերածվելու հետ, ապա մեր վիճակը կվերածվի դատարկ խոսակցությունների և զենքի ձուլման անսահման քաոսի։ Եթե մենք շուտով ականջ չդնենք Վագների նախազգուշացմանը, որ մարդկությունը պետք է արթնանա իր «անաղարտ սուրբ արժեքի» գիտակցության համար, ապա անիմաստ վարդապետությունների բաբելոնյան աշտարակը կփլվի մեզ վրա և ընդմիշտ կխեղդի մեր էությունը[26]։

Չամբեռլենի կարծիքով, Վագների պաշտամունքի նպատակը ոչ այլ ինչ էր, քան մարդկության փրկությունը[26][27]։

Վիեննայի տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1891 թվականի սեպտեմբերին Չամբեռլենը որպես լրագրող այցելել է Բոսնիա և Հերցեգովինա[28]։ 1878 թվականին Բոսնիա-Հերցեգովինայի օսմանյան նահանգները օկուպացվել էին Ավստրո-Հունգարիայի կողմից։ Թեև երկու նահանգներն անվանապես օսմանական մնացին մինչև 1908 թվականը, գործնականում նրանք Ավստրիական կայսրության մաս էին կազմում 1878 թվականից սկսած։ Քանի որ Բոսնիա-Հերցեգովինան դեռ պաշտոնապես Օսմանյան կայսրության մաս էր, ոչ մի նահանգ ներկայացված չէր Ավստրիական Ռայխսրատում կամ Հունգարիայի Դիետայում, և փոխարենը երկու նահանգները գործնականում Ավստրո-Հունգարիայի գաղութն էին։ Ավստրիայի կառավարության կողմից Չամբեռլենին հանձնարարվել էր քարոզչություն գրել՝ փառաբանելով Բոսնիա և Հերցեգովինայի գաղութային իշխանությունը։ Չամբեռլենի հոդվածները Բոսնիայի մասին բացահայտում են նրա աճող նախընտրությունը բռնապետության նկատմամբ ժողովրդավարության նկատմամբ, ընդ որում Չամբեռլենը գովաբանում է ավստրիացիներին Բոսնիա և Հերցեգովինայում նրանց բացարձակապես ոչ ժողովրդավարական կառավարման համար[29]։

Չամբեռլենի ակնածանքն ու հպարտությունը 19-րդ դարի գիտական և տեխնոլոգիական առաջընթացի հանդեպ միշտ եղել է չափազանց ուժեղ կարոտով այն ամենի հանդեպ, ինչ նա համարել է ավելի անմեղ՝ այն ժամանակը, երբ մարդիկ ապրել են հողի վրա՝ բնության հետ ներդաշնակ[30]։ Չամբեռլենը միշտ ռոմանտիկ պահպանողական էր, ով իդեալականացնում էր միջնադարը և այնքան էլ չէր հարմարվում արդյունաբերական հեղափոխության արդյունքում առաջացած փոփոխություններին[30]։

Հիմնադրամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1896 թվականի փետրվարին Մյունխենյան հրատարակիչ Հյուգո Բրուկմանը, որը հետագայում պետք է հրատարակեր «Իմ պայքարը», հանձնարարել է Չամբեռլենին գրել գիրք, որը նախատեսված էր ամփոփելու 19-րդ դարի բոլոր ձեռքբերումները[31]։

1899 թվականի հոկտեմբերին Չամբեռլենը գերմաներեն հրատարակել է իր ամենահայտնի աշխատությունը՝ «19-րդ դարի հիմքերը»։ Այստեղ պատմվում է Հին Մերձավոր Արևելքում առաջին քաղաքակրթությունների ի հայտ գալուց մինչև 1800 թվականնների իրադարձությունների մասին է[32]։

«Die Grundlagen» Արևմուտքի նախատեսվող եռահատոր պատմության միայն առաջին հատորն էր, որտեղ երկրորդ և երրորդ հատորները ներկայացնում են 19-րդ դարի Արևմուտքի պատմությունը և գալիք 20-րդ դարում համաշխարհային տիրապետություննների միջև պատերազմը[33]։

Գիրքում եղել է այն պնդումը, որ արևմտյան քաղաքակրթությունը խորապես նշանավորվում է տևտոնական ժողովուրդների ազդեցությամբ.

Արիական ցեղ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չամբեռլենը միավորել է եվրոպական բոլոր ժողովուրդներին՝ ոչ միայն գերմանացիներին, այլև կելտերին, սլավոններին, հույներին և լատիններին «արիական ցեղի» շուրջ[34]։

Արիական ցեղի և ընդհանրապես բոլոր ցեղերի ղեկին, ըստ Չամբեռլենի, կանգնած են եղել գերմանական կամ տևտոնական ժողովուրդները։ Չամբեռլենը փոխարինելիորեն օգտագործել է «արիական» և «հնդեվրոպական» տերմինները, բայց նա ամեն ինչ արել է, որպեսզի ընդգծեր, որ մաքուր արիացիներ կարելի է գտնել Կենտրոնական Եվրոպայում, և որ ինչպես Ֆրանսիայում, այնպես էլ Ռուսաստանում ցեղերի խառնուրդը նոսրացրել է արիական արյունը[35]

Չամբեռլենը «Die Grundlagen»-ում հրեաների ոչնչացման կողմնակից չէր, չնայած աշխարհի բոլոր խնդիրները հրեաների վրա բարդելու իր վճռականությանը[36]։

Ֆրիդլանդերը պնդել է, որ «Die Grundlagen»-ում գոյություն ունի ենթադրյալ ցեղասպանական տրամաբանություն, քանի որ Չամբեռլենը պնդել է, որ հրեաները տարբերվում են մարդկության մնացած մասից, այդ չարիքը դրված էր հրեաների գեների մեջ, և հրեաները ծնվել են չար և չարը մնաց մինչև մահ, իսկապես հրեան երբեք չէր կարող դադարել չար լինելուց, նույնիսկ եթե ցանկանար և որ միայն այս կենսաբանական պատճառներով հրեաները երբեք չեն դադարեցնի իրենց անվերջ փորձերը՝ ոչնչացնելու այն ամենը, ինչը լավ է աշխարհում[25]։

Վաճառք, ճանաչում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Die Grundlagen» լավ վաճառվեցին՝ ութ հրատարակություն և 60,000 օրինակ 10 տարվա ընթացքում, 100,000 օրինակ առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում և 24 հրատարակություն և ավելի քան քառորդ միլիոն օրինակ մինչև 1938 թվականը[37]։

1899 թվականի հոկտեմբերին դրանց հրապարակումից հետո «Die Grundlagen»-ը Չամբեռլենին դարձրել է հայտնի մտավորական[38]։ Գերմանիայի բողոքականներ գիմնազիաների (ավագ դպրոցների) շատ ուսուցիչներ Die Grundlagen-ը պարտադիր ընթերցանություն էին դարձրել իրենց աշակերտների համար[39]։

Ուսուցիչներից մեկն ասել է «Ես ինքս մի շնչով կարդացի ամբողջ գիրքը, երբ, լինելով Նյուրնբերգի գիմնազիայի երիտասարդ ուսուցիչ, այն ընկավ իմ ձեռքը, ես սկսեցի կարդալ այն, և հասկացա, որ դա իմ կյանքի մի մասն է»[40]։ Գիրքը շատ լավ վաճառք է ունեցել, բայց Գերմանիայում կարծիքները շատ հակասական էին։

Պահպանողականներն և ազգային լիբերալները, ընդհանուր առմամբ բարյացակամորեն են խոսել «Die Grundlagen»-ի մասին[41]։

Հրեաները գրքի մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանական համալսարանները 20-րդ դարի սկզբին իրենց գործունեության կիզակետին են եղել, և «Die Grundlagen»-ը չափազանց տարածված է եղել համալսարաններում, շատ համալսարանական ակումբներ օգտագործել են «Die Grundlagen»-ը որպես հրեա ուսանողներին անդամակցությունից հեռացնելու պատճառ[42]։

«Die Grundlagen»-ը շատ տարածված են եղել կուրսանտ սպաների շրջանում։ Ոչ ռազմածովային ուժերը, ոչ պրուսական, բավարական, սաքսոնական և Վյուրտեմբերգի բանակները չէին ընդունում հրեա սպաների թեկնածուներին[42]։ Լիբերալիստները և սոցիալ-դեմոկրատականները գրքին տվել են ծայրաստիճան վատ արձագանք, իսկ գրախոսները դժգոհ են եղել հիմնավորումների իռացիոնալ ձևից՝ նշելով, որ Չամբեռլենը մեջբերել է Գյոթեի գործերը համատեքստից դուրս[43]։

Կաթոլիկ և բողոքական արձագանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չամբեռլենի հակակաթոլիզմի պատճառով բոլոր կաթոլիկները շատ թշնամական ակնարկներ են հրապարակել «Die Grundlagen»-ի վերաբերյալ, չնայած կաթոլիկ սյունակագիրները հազվադեպ էին վատ կարծիքներ հայտնում «Die Grundlagen»-ի մասին[44]։

Վելկիշի բողոքականները գրքին շատ լավ արձագանք են տվել, մինչդեռ ավելի ուղղափառ բողոքականները մտահոգված էին Չամբեռլենի՝ քրիստոնեության ռասայական խտրականության կոչով[45]։

Բողոքական գրախոսներից մեկը՝ Յենայի պրոֆեսոր Բենչը, գրել է, որ Չամբեռլենը խեղաթյուրել է Հոբի գիրքը, Սաղմոսները, մարգարեների գրքերը և Հին Կտակարանի այլ գրքեր, ինչը նրան հանգեցրել է այն եզրակացության, որ զարմանալի չէ, որ Չամբեռլենը քիչ ընդհանրություններ է գտել քրիստոնեության և հուդայականության միջև[46]։

Գերմանացի հրեա սյունակագիր, բեռլինցի Հայնրիխ Մեյեր-Կոնը գրել է, որ «Die Grundlagen»-ը վատ է, անհասկանալի, անտրամաբանական շարահյուսությունով, տհաճ ոճով և լի կեղծ համեստությամբ[47]։

Հիմնադրամի ազդեցությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենդանության օրոք Չեմբեռլենի ստեղծագործությունները լայնորեն կարդացվել են ամբողջ Եվրոպայում և հատկապես Գերմանիայում։ Նրա ընդունելությունը հատկապես բարենպաստ է եղել Գերմանիայի պահպանողական վերնախավի շրջանում։ Վիլհելմ II-ը հովանավորել Չեմբեռլենին՝ նամակագրություն վարելով, հրավիրելով նրան մնալ իր արքունիքում[24][48]։ 1932 թվականին «Հակասեմիտներ» վերնագրված մի ակնարկում, որը դատապարտում է հակասեմականությունը, գերմանացի լրագրող Կարլ ֆոն Օսյեցկին գրել է. «Կոնկրետացրեց կոմս Արթուր դը Գոբինոյի երևակայությունները, որոնք թափանցել էին Բայրոյթ։ Նա դրանք անվնաս պճնամոլության լեզվից թարգմանել է արդիականացված, գայթակղիչ միստիկայի»[49]։

Չեմբեռլենը, ապրեց՝ տեսնելու համար, որ իր գաղափարները սկսեցին պտուղներ տալ։ Ադոլֆ Հիտլերը, երբ դեռևս Գերմանիայում աճում էր որպես քաղաքական գործիչ, մի քանի անգամ (1923 թվականին և 1926 թվականին Յոզեֆ Գեբելսի հետ) այցելել է նրան Բայրոյթում գտնվող Վագներ ընտանիք[48]։ Ավելի ուշ՝ 1927 թվականի հունվարին, Հիտլերը նացիստական կուսակցության մի քանի բարձրաստիճան անդամների հետ մասնակցում է Չեմբեռլենի հուղարկավորությանը[50]։ Չեմբեռլենի գաղափարները հատկապես ազդել են Ալֆրեդ Ռոզենբերգի վրա, ով դարձել է նացիստական կուսակցության փիլիսոփան։ 1909 թվականին իր 17-ամյակից մի քանի ամիս առաջ Ռոզենբերգը մորաքրոջ հետ գնացել է իր խնամակալի մոտ, որտեղ հավաքված են եղել մի քանի այլ հարազատներ։ Ձանձրանալով՝ նա գնացել է գրքերի դարակ, վերցրել է Չեմբեռլենի «Die Grundlagen» գրքի պատճենը և գրել «Ես ինձ հոսանք զգացի, գրեցի վերնագիրը և անմիջապես գնացի գրախանութ»։ 1930 թվականին Ռոզենբերգը հրատարակել է «Քսաներորդ դարի առասպելը», որը հարգանքի տուրք էր մատուցում Չեմբեռլենին և շարունակություն էր տալիս նրա աշխատանքին[51]։

Կայզերից և NSDAP-ից այն կողմ գնահատականները տարբեր են եղել։ Ֆրանսիացի գերմանագետ Էդմոն Վերմեյլը Չեմբեռլենի գաղափարները համարել է «անպիտան», սակայն հականացիստական գերմանացի գրող Կոնրադ Հայդենը, չնայած Չեմբեռլենի ռասայական գաղափարների դեմ առարկություններին, նրան նկարագրել է որպես «գերմանական մտքի պատմության ամենազարմանալի տաղանդներից մեկը. գիտելիքի և խորը գաղափարների կրող»[52]։ 1939 թվականի աշխատության մեջ Մարտին Հայդեգերը (նախկին նացիստ) մերժել է Չեմբեռլենի աշխատանքը[53]։

Ռասայի քարոզիչ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այցելություն Անգլիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1900 թվականին Չեմբեռլենը առաջին անգամ այցելել է Բրիտանիա[54]։ Գրելով Լոնդոնից Կոզիմա Վագներին՝ Չեմբեռլենը տխուր ասել է, որ իր պատկերացրած արիստոկրատ, աշխատասեր և քաջ Բրիտանիան այլևս չկա՝ այն փոխարինվել էր այն բանով, ինչ Չեմբեռլենը համարում էր մատերիալիստական, անհոգի հասարակություն, որը տրոհված էր կոլեկտիվ նպատակի զգացում չունեցող անհատների մեջ և ամբողջությամբ գերակշռում էր ագահությունը[55]։ Չեմբեռլենը եզրափակեով իր խոսքը ասել է՝ «Իմ հին Անգլիան ոչ մի տեղ ճանաչելի չէր»[54]։ Չեմբեռլենն իր նամակում հայտարարել է, որ բրիտանացի բոլոր գործարարներն անազնիվ են[54]։ Մի խոսքով, Չեմբեռլենի համար Բրիտանիան այլևս իր երկիրը չէր։

Գերմանական գերակայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1900 թվականի ամռանը Չեմբեռլենը էսսե է գրել «Յուգենդ» ամսագրում, որտեղ հայտարարել է, որ «Վիլհելմ II-ի թագավորությունը կրում է նոր օրվա արշալույսի բնույթ»[56]։ Չեմբեռլենը շարունակել է գրել, որ Վիլհելմը «իրականում առաջին գերմանացի Կայզերն էր», ով գիտեր, որ իր առաքելությունն է «ազնվացնել» աշխարհը՝ տարածելով «գերմանական գիտելիքները, գերմանական փիլիսոփայությունը, գերմանական արվեստը և, եթե Աստծված կամենա՝ գերմանական կրոնը»։ Միայն Կայզերը, ով ստանձնում է այս խնդիրը, գերմանացի ժողովրդի իսկական Կայզերն է[57]։ Որպեսզի Գերմանիան դառնար համաշխարհային տերություն, Չեմբեռլենը կոչ է արել Ռայխին դառնալ աշխարհի ամենամեծ ծովային տերությունը, քանի որ Չեմբեռլենը պնդում էր, որ այն ուժը, որը կառավարում է ծովերը, կառավարում է նաև աշխարհը[58]։ Չեմբեռլենը գրել է, որ «առանց նավատորմի ոչինչ հնարավոր չէ անել։ Բայց մեծ նավատորմով հագեցած Գերմանիան սկսել է այն ուղին, որտեղ Կրոմվելը ցույց է տվել Անգլիային ճանապարհը, և նա կարող է և պետք է վճռականորեն ընթանա, որպեսզի դառնա առաջին տերությունը։ Նա ուներ դրա բարոյական հիմնավորումը և, հետևաբար, նաև պարտականությունը»[58]։

Կայզեր Վիլհելմ II[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1901 թվականի սկզբին Գերմանիայի կայսր Վիլհելմ II-ը կարդացել է «Die Grundlagen» գիրքը և չափազանց տպավորվել է[59]։ Ուլրիխ ֆոն Բյուլովը՝ կանցլեր արքայազն Բեռնհարդ ֆոն Բյուլովի եղբայրը 1901 թվականի հունվարին ընկերոջը գրած նամակում գրել է, որ Կայզերը «երկրորդ անգամ ուսումնասիրում է գիրքը էջ առ էջ»[59]։ 1901 թվականի նոյեմբերին Չեմբեռլենի ընկերը՝ գերմանացի դիվանագետ և պալատական Ֆիլիպը, Էյլենբուրգի արքայազնը, ով պարզվել է, որ Ուիլյամ II-ի լավագույն ընկերն է, Չեմբեռլենին ներկայացրել է կայսերին[60]։ Չեմբեռլենը և Վիլհելմն առաջին անգամ հանդիպել են Լիբենբերգի Էյլենբուրգի կալվածքում և շուտով դարձել են լավ ընկերներ՝ պահպանելով նամակագրություն, որը տևել է մինչև 1927 թվականը, մինչև Չեմբեռլենի մահը[60]։

Վիեննայից Լիբենբերգ հասնելու համար Չեմբեռլենը նախ ստիպված գնացքով գնացել է Բեռլին, այնուհետև մեկ այլ գնացքով գնացել է Լիբենբերգ[59]։ Չեմբեռլենի հանդիպումը Կայզերի հետ այնքան կարևոր է եղել, որ երբ Չեմբեռլենը ժամանել է Բեռլին, նրան դիմավորելու կանցլեր արքայազն Բերնհարդ ֆոն Բյուլովը, ով նրան միացել է Լիբենբերգ կատարած ուղևորության ժամանակ[59]։ Գնացքով ճանապարհորդության ընթացքում Բյուլովն ուՉեմբեռլենը երկար զրուցել են ֆրանսիական գրականության մասին։ Երեկոյան հասնելով Լիբենբերգ Չեմբեռլենին և Բլոուին դիմավորել են Վիլհելմը և Էյլենբուրգը[61]։

Մինչև Չեմբեռլենի մահը նա և Վիլհելմը ունեցել են այն, ինչ ամերիկացի պատմաբան Ջեֆրի Ֆիլդը անվանել է ջերմ անձնական կապ[61]։ Վիլհելմ-Չեմբեռլենի թեմաներն եղել են բազմազան, սիրելի թեմաներն էին գերմանական ռասայի ազնվացնող առաքելությունը, ուլտրամոնտանիզմի քայքայիչ ուժերը, նյութապաշտությունը և այլն[62]։

1901 թվականին Վիլհելմը Չեմբեռլենին նամակով հայտնել է, որ «Աստված ձեր գիրքն ուղարկել է գերմանացի ժողովրդին այնպես, ինչպես ձեզ անձամբ է ուղարկել ինձ։ Դա իմ հաստատուն համոզմունքն է»[63]։ Վիլհելմը շարունակել է գովաբանել Չեմբեռլենին որպես իր «զինակից և դաշնակից Հռոմի, Երուսաղեմի և այլնի դեմ տևտոնների պայքարում»[63]։

Անձնական կյանք և ֆինանսական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չեմբեռլենը սիրավեպ է ունեցել Բարոնուհի ֆոն Էրենֆելսի՝ իր ընկերոջ՝ Բարոն Քրիստիան ֆոն Էրենֆելսի կնոջ հետ, և ևս մեկ սիրավեպ՝ Վիեննայի պարուհի Լիլի Պետրիի հետ[64]։ 1906 թվականին նրա ամուսնությունը Աննայի հետ ավարտվել է ամուսնալուծությամբ[65]։

Բացի ֆոնդերի և էսսեների վաճառքից ստացված եկամուտներից, որոնք նա անընդհատ գրում էր թերթերի և ամսագրերի համար, Չեմբեռլենին ֆինանսապես աջակցում էր գերմանացի մեծահարուստ դաշնամուր արտադրող Ավգուստ Լյուդովիչին (ով այնքան է սիրել Չեմբեռլենին, որ տուն էր գնել նրա համար), ինչպես նաև շվեյցարացի արդյունաբերող Էժեն Բուասիեն, ով տարեկան ծախսում էր մոտ 30,000-40,000 մարկ եկամուտ (գերմանացի ուսուցիչը (դպրոցի) տարեկան 1000 մարկ եկամուտ ուներ։

Չեմբեռլենն ամուսնացել է Վագների դստեր՝ Եվա ֆոն Բյուլովի հետ[66]։

Չեմբեռլենի կերպարը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չեմբեռլենը, ով ինքնահռչակ «ռասայի ավետարանիչ» էր, ով իրեն մարգարե էր համարում[67]։ Քերը, ովքեր լավ ճանաչում էին Չեմբեռլենին, նրան նկարագրել են որպես հանգիստ, զուսպ մարդ՝ լի քաղաքային էրուդիցիայով և հմայքով, համեստ, հանճարեղ կերպար՝ նրբագեղ, հագած թանկարժեք կոստյումներով, ով կարող էր ժամերով փայլուն և խելամտորեն խոսել բազմաթիվ թեմաների մասին[68]։

Կաթոլիկության վրա հարձակումների մեղմացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որպես «ռասայի ավետարանիչ» Չեմբեռլենը մեղմացրեց իր հակակաթոլիզմը 20-րդ դարի առաջին տասնամյակում՝ գիտակցելով, որ «Die Grundlagen»-ի հարձակումները կաթոլիկ եկեղեցու վրա հեռացրել են գերմանական կաթոլիկ համայնքին իր հետ հաղորդակցության մեջ գտնվելուց[69]։

Գերմանական միասնություն, գերմանական գիտություն և փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որպես հանրահայտ մտավորական՝ Չեմբեռլենը բազմաթիվ թեմաներով գրում էր թերթերի և ամսագրերի համար։ Հրեաների մասին գրելուց բացի, Չեմբեռլենի գլխավոր թեմաներից մեկը գերմանական մշակույթի, լեզվի, ռասայի և արվեստի միասնությունն էր և գերմանական արվեստի միասնության անհրաժեշտությունը ռասայականացված «գերմանական քրիստոնեության» հետ[70]։

Չեմբեռլենի ստեղծագործության մեկ այլ կարևոր թեմա է եղել գիտությունն ու փիլիսոփայությունը։ Չեմբեռլենը միշտ հետաքրքրված է եղել ժամանակակից գիտությամբ և իրեն համարել է գիտնական։ Նա քննադատել է այն պնդումը, որ ժամանակակից գիտությունը կարող է ամեն ինչ բացատրել ՝ հավատալով, որ մարդկությունն ունի հոգևոր կողմ, որը գիտությունը չի կարող բացատրել[71]։ Չեմբեռլենը կարծում էր, որ ժամանակակից Գերմանիան կործանվելու է մարդկանց կողմից, ովքեր կորցրել են իրենց հոգևոր կողմերը նյութապաշտական համոզմունքի պատճառով[72]։

Իր հերոսներից մեկի՝ փիլիսոփա Իմանուել Կանտի կենսագրության մեջ, որը գրվել է 1905 թվականին, Չեմբեռլենը պնդում էր, որ Կանտը ցույց է տվել ռացիոնալիզմի և բանականության սահմանները[73]։ Փոխարենը, Չեմբերլենը պնդում էր, որ Կանտը ցույց է տվել, որ ինտուիցիայի վրա հիմնված բնազդային մոտեցումը աշխարհը հասկանալու շատ ավելի հզոր միջոց է[73]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118675508 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  5. ↑ Freebase — 2007.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Kindred Britain
  7. ↑ Bermbach U. Houston Stewart Chamberlain. Wagners Schwiegersohn – Hitlers Vordenker (գերմ.) — J.B. Metzler, 2015. — S. 507. — ISBN 978-3-47602-565-4
  8. ↑ Biddiss, Michael (ndg) "Chamberlain, Houston Stewart" in Oxford Dictionary of National Biography
  9. ↑ Chamberlain, Houston Stewart (1899), Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (գերմաներեն), Munich, Germany: F. Bruckmann Electronic copy is available from the Hathi Trust Digital Library (volume 1) and (volume 2).
  10. ↑ Mitcham, Samuel W. Jr. (1996). Why Hitler?: The Genesis of the Nazi Reich. Westport, Connecticut: Praeger. էջ 82. ISBN 978-0-275-95485-7.; citing Forman, James D. (1978) Nazism, New York. p.14.
  11. ↑ Redesdale (1913), p.vi
  12. ↑ Geoffrey G. Field, Evangelist of Race: The Germanic Vision of Houston Stewart Chamberlain (Columbia Univ. Press, 1981) pp.20–21
  13. ↑ Field (1981), pp.23 & 27
  14. ↑ Field (1981), pp.24–25
  15. ↑ Mosse (1968), p.ix
  16. ↑ Field (1981), p.24
  17. ↑ Bramwell, A., Blood and Soil – Richard Walther Darré and Hitler's "Green Party", London, 1985, p. 206, 0-946041-33-4
  18. ↑ 18,0 18,1 Redesdale (1913), p. vi
  19. ↑ Powell, J.; Blakely, D. W. & Powell, T. (2001). Biographical Dictionary of Literary Influences: The Nineteenth Century. Westport, Connecticut: Greenwood Press. էջեր 82–84. ISBN 978-0-313-30422-4.
  20. ↑ Chamberlain, Houston Stewart (1897). Recherches sur la sève ascendante. Neuchâtel: Attinger Frères. էջեր vii–viii.
  21. ↑ Herrmann, Joachim (1962). Das falsche Weltbild (գերմաներեն). Stuttgart: Franckhsche Verlagshandlung Kosmos.
  22. ↑ Chamberlain, Houston Stewart (1911). The Foundations of the Nineteenth Century. London: John Lane, the Bodley Head. էջ 94. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  23. ↑ see Harrington, Anne (1999) Reenchanted Science: Holism in German Culture from Wilhelm II to Hitler. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. p.106
  24. ↑ 24,0 24,1 Chase, Allan (1977) The Legacy of Malthus: The Social Costs of the New Scientific Racism New York: Alfred A. Knopf. pp.91–92
  25. ↑ 25,0 25,1 Friedländer (1998), p.89
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Field (1981), p.150
  27. ↑ Friedländer (1998), p.87
  28. ↑ Field (1981), p.98
  29. ↑ Field (1981), p.100
  30. ↑ 30,0 30,1 Field (1981), p.101
  31. ↑ Field (1981), pp.169–70; Lobenstein-Reichmann (2008), 21-22
  32. ↑ Field (1981), p.180
  33. ↑ Field (1981), pp.171–72
  34. ↑ Chamberlain, Houston Stewart Chamberlain (2005) [1899] The Foundations of the Nineteenth Century. Adamant Media Corporation. p.398. chap.5 Արխիվացված 23 Դեկտեմբեր 2007 Wayback Machine
  35. ↑ Field (1981), p.191
  36. ↑ Field (1981), p. 222
  37. ↑ Shirer (1959), p. 107
  38. ↑ Field (1981), p. 227
  39. ↑ Field (1981), p. 232
  40. ↑ Field (1981), p. 132
  41. ↑ Field (1981), pp. 228–29
  42. ↑ 42,0 42,1 Field (1981), pp. 231–32
  43. ↑ Field (1981), pp. 227–28
  44. ↑ Field (1981), pp. 235–36
  45. ↑ Field (1981), pp. 236–37
  46. ↑ Field (1981), p. 236
  47. ↑ Field (1981), p. 231
  48. ↑ 48,0 48,1 Stackelberg, R. & Winkle, S. A. (2002). The Nazi Germany Sourcebook: An Anthology of Texts. Routledge. էջեր 84–85. ISBN 978-0-415-22213-6.
  49. ↑ Ossietzky (1994), p. 280
  50. ↑ Westdeutscher Rundfunk (2003 թ․ հունվարի 1). «Der Todestag des Schriftstellers Houston Stewart Chamberlain, 9. Januar 1927» (գերմաներեն). Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  51. ↑ Hecht, J.M. (April 2000). «Vacher de Lapouge and the Rise of Nazi Science». Journal of the History of Ideas. 61 (2): 285–304. doi:10.1353/jhi.2000.0018. JSTOR 3654029. S2CID 170993471.
  52. ↑ Shirer (1959), pp. 105-06
  53. ↑ Heidegger, Martin Besinnung, Gesamtausgabe, Band 66, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main, 1997, p. 402, section 131, "Metaphysik und Weltanschauung. "Die 'Weltanschauung' ist eine neuzeitliche Verunstaltung der Metaphysik, ihr Maßstab ist die Öffentlichkeit, in der Jedermann Jedes zugänglich findet und auf solche Zugänglichlichkeit einen Anspruch erhebt; dem widerstreitet nicht, daß 'Weltanschauungen' dann sehr 'persönlich' und auf den 'Einzelnen' zugeschnitten sind; diese Einzelnen fühlen sich als die abseitigen Jedermänner, als Menschen, die auf sich gestellt für sich ein Welt-Bild, die Welt als Bild vor-stellen und eine Art des Sichzurechtfindens (Charakter) sich zustellen (z.B. Houston Stewart Chamberlain)."
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Field (1981), p. 359
  55. ↑ Field (1981), p. 358
  56. ↑ Röhl (2004), p. 1040
  57. ↑ Röhl (2004), pp. 1040–41
  58. ↑ 58,0 58,1 Röhl (2004), p. 1041
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 Field (1981), p. 249
  60. ↑ 60,0 60,1 Buruma (2000) p.219
  61. ↑ 61,0 61,1 Field (1981), p. 250
  62. ↑ Field (1981), pp. 250–51
  63. ↑ 63,0 63,1 Röhl (2004), p. 205
  64. ↑ Field (1981), p. 348
  65. ↑ Field (1981), p. 336
  66. ↑ Field (1981), pp. 347–50
  67. ↑ Field (1981), p. 325
  68. ↑ Field (1981), p.320
  69. ↑ Field (1981), pp. 307–09
  70. ↑ Field (1981), pp. 310–11
  71. ↑ Field (1981), pp. 280–81
  72. ↑ Field (1981), p. 281
  73. ↑ 73,0 73,1 Field (1981), p. 283

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Eva von Bulow's mother, Cosima Wagner, was still married to Hans von Bülow when Eva was born – but her biological father was Wagner.

Մատենագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Biddiss, Michael (1998), "History as Destiny: Gobineau, H. S. Chamberlain and Spengler," Transactions of the Royal Historical Society, Vol. VII, Sixth Series, Cambridge University Press.
  • Buruma, Ian (2000) Anglomania: A European Love Affair New York: Vintage Books. 0375705368
  • The Wagner Clan: The Saga of Germany's Most Illustrious and Infamous Family, New York: Atlantic Monthly Press, 2007, էջ 409, ISBN 978-0-87113-975-7
  • Domeier, Norman (2015) The Eulenburg Affair: A Cultural History of Politics in the German Empire, Rochester: Boydell & Brewer. 9781571139122
  • Evans, Richard J. (2005) The Coming of the Third Reich, London: Penguin Books. 0143034693
  • Field, Geoffrey G. (1981), Evangelist of Race: The Germanic Vision of Houston Stewart Chamberlain, New York: Columbia University Press, էջ 565, ISBN 978-0-231-04860-6
  • Fraser, David (January 1990) "Houston Stewart Chamberlain Revolutionary or Reactionary?" in Journal of 20th Century History, Volume 20, #1, pp. 410–24
  • Friedländer, Saul (1998) Nazi Germany and the Jews: Volume 1: The Years of Persecution 1933–1939, New York: Harper Perennial. 0060928786
  • Hadow, Sir W. H. (1934), Richard Wagner, London: T. Butterworth, Ltd.
  • Hilmes, Oliver (2009), Cosimas Kinder: Triumph und Tragödie der Wagner-Dynastie (Cosima's Children: Triumph and Tragedy of the Wagner Dynasty) (գերմաներեն), Munich, Germany: Siedler Verlag, էջ 319, ISBN 978-3-88680-899-1
  • Lobenstein-Reichmann, Anja (2008): Houston Stewart Chamberlain. Zur textlichen Konstruktion einer Weltanschauung. Eine sprach-, diskurs- und ideologiegeschichtliche Analyse. (Studia linguistica; Bd. 95). De Gruyter, Berlin: de Gruyter.978-3-11-020957-0.
  • Lobenstein-Reichmann, Anja (2009): Houston Stewart Chamberlains Rassentheoretische Geschichts„philosophie“. In: Werner Bergmann, Ulrich Sieg (Hrsg.): Antisemitische Geschichtsbilder. (Antisemitismus. Geschichte und Strukturen: Bd. 5). Essen: Klartext Verlag. p. 139–166. 978-3-8375-0114-8
  • Lobenstein-Reichmann, Anja (2013): Kulturchauvinismus. Germanisches Christentum. Austilgungsrassismus. Houston Stewart Chamberlain als Leitfigur des deutschnationalen Bürgertums und Stichwortgeber Adolf Hitlers. In: Hannes Heer (Hrsg.): Weltanschauung en marche. Die Bayreuther Festspiele und die Juden 1876 bis 1945. Würzburg: Königshausen & Neumann, p. 169–192. 978-3-8260-5290-3
  • Lobenstein-Reichmann, Anja (2017): Houston Stewart Chamberlain. In: Handbuch der völkischen Wissenschaften. Akteure, Netzwerke, Forschungsprogramme. Band 1: Biographien. Hrsg. von Michael Fahlbusch / Ingo Haar / Alexander Pinwinkler. 2. vollständig überarbeitete Auflage. Boston / Berlin: de Gruyter. p. 114-119.
  • Mosse, George L. (1968) "Introduction to the 1968 Edition" to Chamberlain, Houston Stewart The Foundations of the Nineteenth Century Vol. I. Lees, John (trans.) New York: Howard Fertig Inc.
  • Ossietzky, Carl von (1984) "Anti-Semites" in Kaes, Anton; Jay, Martin; and Dimendberg, Edward (eds.) The Weimar Republic Sourcebook. Los Angeles: University of California Press. pp. 276–80
  • Praeger, Ferdinand (1892) Wagner as I Knew Him London: Longman, Green & Co.
  • Real, Jéan (1955), «The religious conception of race: Houston Stewart Chamberlain and Germanic Christianity», in Vermeil, Edmond (ed.), The Third Reich: Essays on the National-Socialist Movement in Germany, London: Weidenfeld & Nicolson, էջեր 243–286
  • Redesdale, Lord (1913) "Introduction" to Chamberlain, Houston Stewart The Foundations of the Nineteenth Century (4th English language impression). London.
  • Röhl, John (2004) Wilhelm II: The Kaiser's Personal Monarchy, 1888–1900. Cambridge: Cambridge University Press. 0521819202
  • Scholz, Dieter (1997), Ein deutsches Mißverständnis. Richard Wagner zwischen Barrikade und Walhalla, Berlin: Parthas Verlag, ISBN 978-3932529139
  • Shirer, William L. (1985) [1959] The Rise and Fall of the Third Reich. Book Club Associates.
  • Wette, Wolfram (2006) The Wehrmacht: History, Myth, Reality, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. p. 33 9780674025776
  • Pieter Jan Verstraete (2016) Houston Stewart Chamberlain: rassenideoloog en wegbereider van nationaalsocialisme. Soest: Uitgeverij Aspekt. ISBN 978 94 6338 013 3
  • Barzun, Jacques (1937), Race: A Study in Modern Superstition, Taylor & Francis.
  • Biddiss, Michael D. "Houston Stewart Chamberlain: Prophet of Teutonism," History Today (Jan 1969), Vol. 19 Issue 1, pp 10–17, online.
  • Kelly, Alfred (1981), The Descent of Darwin: The Popularization of Darwinism in Germany, 1860–1914, University of North Carolina Press.
  • Mather Jr., F. J. (1915), "Ethnic Darwinism: A New-Old Fallacy," The Unpopular Review, Vol. III, No. 5.
  • Newman, Ernest (1931), "The Case of Ferdinand Praeger." In Fact and Fiction about Wagner, Alfred A. Knopf.
  • Parkinson, C. Northcote (1958), "The Theory of Dictatorship." In Evolution of Political Thought, Part IV, Chap. 22, Houghton Mifflin Company.
  • Redesdale, Lord (1914), "Houston Stewart Chamberlain," The Edinburgh Review, Vol. CCXIX, No. 447.
  • Snyder, Louis L. (1939), "Houston Stewart Chamberlain and Teutonic Nordicism." In Race, A History of Modern Ethnic Theories, Chap. VIII, Longmans, Green and Co.
  • Stein, Ludwig (1918), "The Neo-Romantic Movement." In Philosophical Currents of the Present Day, Chap. V. The University of Calcutta.
  • Williamson, Roger Andrew (1973), Houston Stewart Chamberlain: A Study of the Man and His Ideas, 1855–1927, University of California, Santa Barbara.
  • Voegelin, Eric (1940), "The Growth of the Race Idea," The Review of Politics, Vol. 2, No. 3.
  • Voegelin, Eric (1997), Race and State, University of Missouri Press.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հյուսթոն_Չամբեռլեն&oldid=9261359» էջից