Թամարինդ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թամարինդ
Թամարինդ
Թամարինդ
Դասակարգում
Թագավորություն  Բույսեր (Plantae)
Ենթատիպ Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ Բակլածաղկավորներ (Fabales)
Ընտանիք Բակլազգիներ (Fabaceae)
Ենթաընտանիք Detarioideae
Տրիբա Amherstieae
Ցեղ Tamarindus
Տեսակ Թամարինդ (T. indica)
Միջազգային անվանում
Tamarindus indica
Կարգավիճակ
Հատուկ պահպանության կարգավիճակ՝
Քիչ մտահոգող տեսակ

Թամարինդ (Tamarindus indica) ուտելի պտուղներով հատիկաընդեղեն ծառ։ Թամարինդը բնիկ է արևադարձային Աֆրիկայում և բնականացված է Ասիայում[1]։ Tamarindus ցեղը միատեսակ է, այսինքն պարունակում է միայն այս տեսակը, պատկանում է լոբազգիների ընտանիքին։

Թամարինդը տալիս է շագանակագույն, քաղցր, թանձր միջուկով պատիճաձև պտուղներ, որոնք օգտագործվում են ամբողջ աշխարհի խոհանոցներում։ Միջուկն օգտագործվում է նաև ավանդական բժշկության մեջ և մետաղի փայլեցման համար։ Ծառի փայտը կարելի է օգտագործել փայտամշակման համար, իսկ սերմերից կարելի է ստանալ թամարինդի սերմի յուղ։ Թամարինդի նուրբ երիտասարդ տերեւները օգտագործվում են հարավհնդկական և ֆիլիպինյան խոհանոցներում[2][3]։ Քանի որ թամարինդն ունի բազմաթիվ կիրառումներ, այն մշակվում է ամբողջ աշխարհում՝ արևադարձային և մերձարևադարձային գոտիներում։

Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թամարինդը երկարակյաց, միջին մեծության ծառ է, որի գագաթի առավելագույն բարձրությունը հասնում է 25 մետրի (80 ֆուտ)։ Գագաթն ունի խիտ սաղարթի անկանոն, ծաղկամանանման ուրվագիծ։ Ծառը լավ է աճում արևի տակ։ Նա նախընտրում է կավե, կավահող, ավազոտ և թթվային հողի տեսակները, որոնք ունեն բարձր դիմադրողականություն երաշտի և աերոզոլային աղի նկատմամբ (քամուց փոխանցվող աղ, որը հանդիպում է ափամերձ տարածքներում)։

Մշտադալար տերևները հերթականությամբ դասավորված են և փետրաձև բլթակավոր կերպով։ Թերթիկները վառ կանաչ են, էլիպսաձվաձև, փետրավոր երակներով և 5 սանտիմետրից (2 դյույմ) պակաս երկարությամբ։ Ծառի հասունացմանը զուգընթաց ճյուղերը թեքվում են մեկ կենտրոնական բնից։ Գյուղատնտեսության մեջ՝ ծառերի խտությունը օպտիմալացնելու և բերքահավաքը հեշտացնելու համար, Ճյուղերը հաճախ էտվում են։ Գիշերը տերևները փակվում են[4]։

Որպես արևադարձային տեսակ՝ այն ցրտազգայուն է։ Հակադիր թերթիկներով փետրավոր տերևները քամու ժամանակ խիտ տպավորություն են թողնում։ Թամարինդի փայտանյութը կազմված է կոշտ, մուգ կարմիր միջնափայտից և ավելի փափուկ, դեղնավուն սաթափայտից։ [5]

Թամարինդի ծաղիկները ծաղկում են (թեև աննկատ), կարմիր և դեղին երկարավուն ծաղիկներով։ Ծաղիկները ունեն 2,5 սմ լայնություն, հինգ թերթիկ, փաթաթված փոքր ցողուններով և դեղին նարնջագույն կամ կարմիր շերտերով։ Բողբոջները վարդագույն են, քանի որ չորս սեպալները վարդագույն են և թափվում են, երբ ծաղիկը ծաղկում է[6]։

  • Թամարինդի սածիլ
    Թամարինդի սածիլ
  • Թամարիդի ծաղիկ
    Թամարիդի ծաղիկ
  • Թամարինդի ծաղիկներ
    Թամարինդի ծաղիկներ
  • Թամարինդուս տերեւներ եւ պտղատու պատիճ
    Թամարինդուս տերեւներ եւ պտղատու պատիճ
  • Թամարինդի ծառ Սանտա Կլարա, Կուբա հիմնադրման վայրում
    Թամարինդի ծառ Սանտա Կլարա, Կուբա հիմնադրման վայրում

Մրգեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիլիպինյան սամպալոկ

Պտուղը չբացվող հատիկավոր է, որը երբեմն կոչվում է պատիճ, 12-ից 15 սմ (4+1⁄2-ից 6 դյույմ) երկարությամբ, կարծր, դարչնագույն կեղևով[7][8][9]։

Պտուղն ունի մսոտ, հյութալի, թթվային միջուկ։ Այն հասունանում է, երբ մարմինը գունավորվում է դարչնագույն կամ կարմրաշագանակագույն։ Ասիայի թամարինդներն ունեն ավելի երկար պատիճ (պարունակում են վեցից 12 սերմեր), մինչդեռ աֆրիկյան և արևմտյան հնդկական տեսակներն ունեն ավելի կարճ պատյաններ (պարունակում են մեկից վեց սերմեր)։ Սերմերը որոշ չափով հարթ են և փայլուն շագանակագույն։ Պտուղը քաղցր-թթու համ ունի։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անունը ծագել է արաբերենից[10]։ Վաղ միջնադարյան մի քանի բուսաբաններ և բժիշկներ գրել են tamar indi, միջնադարյան լատիներեն օգտագործումը եղել է tamarindus, իսկ Մարկո Պոլոն գրել է tamarandi-ի մասին։

Կոլումբիայում, Նիկարագուայում, Կոստա Ռիկայում, Էկվադորում, Կուբայում, Դոմինիկյան Հանրապետությունում, Գվատեմալայում, Էլ Սալվադորում, Հոնդուրասում, Մեքսիկայում, Պերուում, Պուերտո Ռիկոյում, Վենեսուելայում, Իտալիայում, Իսպանիայում և ամբողջ Լուսոսֆերայում այն կոչվում է tamarindo: Այդ երկրներում այն հաճախ օգտագործում են համանուն ըմպելիքը (կամ ագուա դե թամարինդո) պատրաստելու համար։ Կարիբյան ավազանում տամարինդը երբեմն կոչվում է tamón։

Հարավարևելյան Ասիայի երկրները, ինչպիսին Ինդոնեզիան է, այն անվանում են asam jawa (ճավական թթու միրգ) կամ պարզապես asam[11], և sukaer՝ Թիմորում[12]։ Ֆիլիպիններում այն կոչվում է սամպալոկ կամ սամպալոկ ֆիլիպիներեն, իսկ սամբագ՝ սեբուանոյերեն[13]։ Թամարինդը (Tamarindus indica) երբեմն շփոթվում է «Մանիլա տամարինդի» (Pithecellobium dulce) հետ։ Միևնույն դասակարգման Fabaceae ընտանիքում Մանիլյան տամարինդը Մեքսիկայի բնիկ այլ բույս է և տեղում հայտնի է որպես գուամուչիլի։

Տաքսոնոմիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Tamarindus indica հավանաբար, բնիկ է արևադարձային Աֆրիկայում[14], սակայն այն այնքան վաղուց է մշակվել Հնդկական թերակղզում, որ երբեմն նշվում է, որ այն բնիկ է այնտեղ[15]։ Այն վայրի կերպով աճում է Աֆրիկայի բազմազան վայրերում, այնպիսին, ինչպիսին Սուդանն է[15]։ Կամերունը, Նիգերիան, Քենիան, Զամբիան, Սոմալին, Տանզանիան և Մալավին։ Արաբիայում այն հանդիպում է Օմանում, հատկապես Դհոֆարում, որտեղ աճում է դեպի ծովը նայող լեռների լանջերին։ Հավանաբար, այն հասել է Հարավային Ասիա մի քանի հազար տարի առաջ մարդկանց տեղափոխմանման պատճառով[15][16]։ Այն լայնորեն տարածված է արևադարձային գոտիներում[15], Աֆրիկայից մինչև Հարավային Ասիա։

16-րդ դարում այն ներմուծվեց Մեքսիկա և Կենտրոնական Ամերիկա, իսկ ավելի պակաս՝ իսպանացի և պորտուգալացի գաղութարարների կողմից Հարավային Ամերիկա, այնքան, որ այն դարձավ տարածաշրջանի խոհանոցի հիմնական բաղադրիչը[17]։

2006 թվականի դրությամբ Հնդկաստանը թամարինդի ամենամեծ արտադրողն է[18]։ Թամարինդի օգտագործումը լայն տարածում ունի շնորհիվ Հնդկական թերակղզու, Հարավարևելյան Ասիայի և Ամերիկայի երկրներում, Մեքսիկայի խոհանոցներում դրա կենտրոնական դերի։

Օգտագործումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խոհարարական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պտուղը հավաքում են պատիճը ցողունից հանելով։ Հասուն ծառը տարեկան կարող է տալ մինչև 175 կիլոգրամ (386 ֆունտ) պտուղ։ Ցանկալի սորտերի բազմացման համար կարող են օգտագործվել երեսպատման պատվաստում, վահանի (T կամ շրջված T) պատվաստում և օդային շերտավորում։ Նման ծառերը սովորաբար պտղաբերում են երեքից չորս տարվա ընթացքում[4]։

Պտղի միջուկն ուտելի է։ Երիտասարդ մրգի կոշտ կանաչ միջուկը շատերը համարում են չափազանց թթու, բայց հաճախ այն օգտագործվում է որպես ախորժակ բացող նախուտեստ, որպես թթու դնելու միջոց կամ Գանայում որպես որոշ թունավոր ըմպելիքներ մարդկանց համար անվտանգ դարձնելու միջոց[19]։ Երբ պտուղը հասունանում է, այն դառնում է ավելի քաղցր և պակաս թթու (թթվային), հասունացած պտուղը ավելի համեղ է։ Թթվայնությունը կախված տեսակից, տարբեր է, և որոշ քաղցր տեսակներ հասուն վիճակում գրեթե թթվայնություն չունեն։ Արևմտյան խոհանոցում տամարինդի միջուկը օգտագործվում է Վուսթերշիրի սոուսում[20]։ HP սոուսում և որոշ ապրանքանիշերի խորովածի սոուսում[21][22]։

Թամարինդի մածուկը բազմաթիվ խոհարարական կիրառություններ ունի, այդ թվում՝ որպես բուրավետիչ չատնիների, կարրիի և ավանդական շարբաթի օշարակ ըմպելիքի համար[23]։ Թամարինդի քաղցր չատնին հայտնի է Հնդկաստանում և Պակիստանում[24]։ Թամարինդը, որպես շատ նախուտեստների սոուս և հաճախ մատուցվում է սամոսայի հետ։ Թամարինդի միջուկը հարավային հնդկական խոհանոցի կարիների և բրնձի համը համեմելու առանցքային բաղադրիչն է, Չիգալի լոլիպոպի, Ռասամի, Կոդելի և մասալա չայի որոշ տեսակների մեջ։

Մերձավոր Արևելքում՝ Լևանտից մինչև Իրան, թամարինդն օգտագործվում է ախորժակային կծու ուտեստների, հատկապես մսային շոգեխաշած ուտեստների մեջ և հաճախ համակցվում է չորացրած մրգերի հետ՝ քաղցր-թթու համ ստանալու համար[25][26]։

Ֆիլիպիններում ամբողջ պտուղն է օգտագործվում որպես թթու ապուրի՝ sinigang-ի, մեջ (որում կարող են օգտագործվել նաև այլ թթու մրգեր), նաև ապուրի մեկ այլ տեսակի, որը կոչվում է sinampalukan (որում օգտագործվում են նաև տամարինդի տերևներ)։ [27][3] Մրգի միջուկը նաև եփում են շաքարավազի և/կամ աղի հետ, champóy na sampalok (կամ պարզապես «sampalok կոնֆետ»), ավանդական թամարինդի կոնֆետ պատրաստելու համար[28]։ Ինդոնեզիան նույնպես ունի թամարինդի վրա հիմնված թթու ապուր, որը կոչվում է սեյուր ասեմ։ Թամարինդի միջուկը՝ խառնած հեղուկով, օգտագործվում է որպես թամարինդի հյութ։ Ջավայում, Ինդոնեզիա, թամարինդի հյութը հայտնի է որպես es asem կամ gula asem, տամարինդի հյութը մատուցվում է արմավենու շաքարի և սառույցի հետ՝ որպես թարմ թթու և քաղցր ըմպելիք։ Մեքսիկայում և Կարիբյան ավազանում միջուկը նոսրացնում են ջրով և շաքարավազ են անում՝ պատրաստելու ագուա ֆրեսկայի ըմպելիք։ Այն լայնորեն օգտագործվում է ամբողջ Մեքսիկայում քաղցրավենիքի պատրաստման համար, ներառյալ թամարինդը խառնած չիլի փոշիի կոնֆետի հետ։

Սոկոտոյում, Նիգերիա, թամարինդի միջուկն օգտագործվում է ներկված կաշվե իրերի գույնը ամրացնելու համար՝ դաբաղման մեջ օգտագործվող ալկալային նյութերը չեզոքացնելու միջոցով[29]։

Տերեւները և կեղևը նույնպես ուտելի են, իսկ սերմերը անվտանգ դարձնելու համար, եփվում են[30]։ Եռացրած ջրի մեջ թաթախած թամարինդի նուրբ տերևներն օգտագործվում են բիրմայական աղցանի մեջ, որը կոչվում է magyi ywet thoke (မန်ကျည်းရွက်သုပ် թամարինդի տերևների աղցան), աղցան Վերին Մյանմայից, որը պարունակում է նուրբ սպիտակեցված տամարինդի տերևներ, սխտոր, սոխ, տապակած գետնանուշ և թակած չորացրած ծովախեցգետին[31][32]։

Սերմի յուղ և միջուկի փոշի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թամարինդի սերմի յուղը պատրաստվում է թամարինդի սերմերի միջուկից[33]։ Միջուկը դժվար է առանձնացնել իր բարակ, բայց ամուր պատյանից (կամ թեստից)։ Այն կտավատի յուղի նման բաղադրություն ունի և կարող է օգտագործվել ներկ կամ լաք պատրաստելու համար[34]։

Թամարինդի միջուկի փոշին օգտագործվում է որպես տեքստիլի և ջուտի վերամշակման նյութ, ինչպես նաև արդյունաբերական սոսինձների արտադրության համար։ Պահեստավորման ժամանակ, գույնն ու հոտը կայունացնելու համար, այն յուղազերծվում է։

Ժողովրդական բժշկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավարևելյան Ասիայում թամարինդի պտուղը որպես թրջոց դրվում է տենդով տառապող մարդկանց ճակատներին[7]։ Խնձորաթթվի, գինեթթվի և կալիումի բիտարտրատի մեծ քանակության պատճառով, պտուղը լուծողական ազդեցություն է ունենում։ Դրա օգտագործումը փորկապությունից ազատվելու համար փաստագրված է ողջ աշխարհում[35][36]։ Ջավայում շոգեխաշած և արևի տակ չորացրած հին թամարինդի միջուկը (asem kawa) օգտագործվում է մաշկային խնդիրների բուժման համար, ինչպիսիք են ցանն ու բորբոքումը; ընդունվել նաև նոսրացումից հետո այն կարող է օգտագործվել որպես վիժեցնող միջոց[11]։

Փայտամշակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թամարինդի փայտը օգտագործվում է կահույքի, տախտակամածերը, նավակների (ըստ Ռումֆիուսի) փորագրությունների, այնպիսի առարկաների, ինչպիսիք են սանդերն ու հավագները և այլ փոքր փայտե իրեր, պատրաստելու համար[11]։ Թամարինդի սրտափայտը կարմրավուն շագանակագույն է, երբեմն՝ մանուշակագույն երանգով։ Թամարինդի սրտափայտը հակված է նեղ լինելու և սովորաբար առկա է միայն ավելի հին և մեծ ծառերի մոտ։ Գունատ դեղին թթվափայտը կտրուկ սահմանազատված է սրտափայտից։ Սրտափայտը դիմացկուն է քայքայման, նաև՝ միջատների նկատմամբ։ Նրա սաթափայտը դիմացկուն չէ և հակված է միջատների և սնկերի հարձակմանը, նաև ենթակա է ճաքելու։ Իր խտության պատճառով թամարինդը համարվում է դժվար մշակվող։ Սրտափայտն ունի ընդգծված բթացնող ազդեցություն կտրող եզրերի վրա։ Թամարինդը պտտվում է, սոսնձվում և լավ ավարտվում է։ Սրտափայտն ընդունակ է ընդունել բարձր բնական փայլ[37]։

Մետաղի փայլեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տներում և տաճարներում, հատկապես բուդդայական ասիական երկրներում, ներառյալ Մյանմարը, մրգի միջուկն օգտագործվում է արույրե սրբավայրերի արձաններն ու լամպերը, ինչպես նաև պղնձե, արույրե և բրոնզե պարագաները փայլեցնելու համար[38]։ Թամարինդը պարունակում է գինեթթու՝ թույլ թթու, որը կարող է հեռացնել կեղտը։ Նմանապես օգտագործվում է նաև լայմը՝ մեկ այլ թթվային միրգ[15]։

Թամարինդի սերմի միջուկի բաղադրությունը
Բաղադրություն Օրիգինալ Յուղազերծված
Յուղ 7.6% 0.6%
Սպիտակուց 7.6% 19.0%
Պոլիսաքարիդ 51.0% 55.0%
Հում մանրաթել 1.2% 1.1%
Ընդհամենը մոխիր 3.9% 3.4%
Թթվային չլուծվող մոխիր 0.4% 0.3%
Խոնավություն 7.1%
Յուղի ճարպաթթուների բաղադրությունը լինոլային 46,5%, օլեինային 27,2% է,
և հագեցած ճարպաթթուներ 26,4%։ Յուղը զտելուց հետո սովորաբար սպիտակեցնում են։
Թամարինդի միջուկի ճարպաթթուների բաղադրությունը
ճարպաթթուներ (%) Հաղորդվող միջակայք
Լաուրինաթթու (C12:0) tr-0.3
Միրիստիկ թթու (C14:0) tr-0.4
Պալմիտիկ թթու (C16:0) 8.7–14.8
Ստեարաթթու (C18:0) 4.4–6.6
Արաչիդային թթու (C20:0) 3.7–12.2
Lignoceric թթու (C24:0) 4.0–22.3
Օլեինաթթու (C18:1) 19.6–27.0
Լինոլաթթու (18:2) 7.5–55.4
Լինոլենաթթու (C18:3) 2.8–5.6

Հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարզվել է, որ հավերի մոտ թամարինդը նվազեցնում է խոլեստերինը նրանց շիճուկում և նրանց ածած ձվերի դեղնուցներում[39][40]։

Շների մոտ թամարինդի գինեթթուն առաջացնում է երիկամների սուր վնասվածք, որը հաճախ կարող է մահացու լինել[41]։

Լուպանոնը, լյուպեոլը, կատեխինները, էպիկատեխինը, կվերցետինը և իզորհամնետինը առկա են տերևի էքստրակտում[42]։ Գերբարձր արդյունավետության հեղուկ քրոմատոգրաֆիայի միջոցով անալիզները ցույց են տվել, որ թամարինդի սերմերը պարունակում են կատեչին, պրոցիանիդին B2, կոֆեինաթթու, ֆերուլաթթու, քլորամֆենիկոլ, միրիցետին, մորին, կվերցետին, ապիգենին և կեմպֆերոլ[43]։

Մշակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ծլարձակումը ուժեղացնելու համար սերմերը կարելի է քերել կամ կարճ եռացնել։ Նրանք չոր պահելու դեպքում պահպանում են իրենց ծլարձակման կարողությունը մի քանի ամիս։

Տամարինդը վաղուց բնականացվել է Ինդոնեզիայում, Մալայզիայում, Շրի Լանկայում, Ֆիլիպիններում, Կարիբյան և Խաղաղ օվկիանոսի կղզիներում։ Թաիլանդն ունի ԱՍԵԱՆ-ի երկրների ամենամեծ պլանտացիաները, որին հաջորդում են Ինդոնեզիան, Մյանմարը և Ֆիլիպինները։ Հարավարևելյան Ասիայի որոշ հատվածներում թամարինդը կոչվում է ասամ[44]։ Այն մշակվում է ամբողջ Հնդկաստանում, հատկապես Մահարաշտրայում, Չհատիսգարհում, Կառնատակայում, Թելինգանայում, Անդհրա Պրադեշում և Թամիլ Նադուում։ Հնդկաստանում թամարինդի ընդարձակ այգիները տարեկան արտադրում են 250,000 տոննա բերք[4]։

Միացյալ Նահանգներում այն ​​լայնածավալ մշակաբույս ​​է, որը ներմուծվել է առևտրային նպատակով (զուտ արտադրության քանակով, երկրորդը Հնդկաստանից հետո), հիմնականում հարավային նահանգներում, հատկապես Ֆլորիդայի հարավում և ստվերի համար՝ ճանապարհների երկայնքով, բակերում և զբոսայգիներում[45]։

Աֆրիկայում ավանդական սննդի աղբյուր է` թամարինդը սնունդը բարելավելու, պարենային անվտանգությունը ապահովելու, գյուղերի զարգացմանը աջակցելու ներուժ ունի[46]։ Մադագասկարում նրա պտուղները և տերևները ապահովում են կատվային լեմուրի սննդի ռեսուրսների 50 տոկոսը[47]։

Այգեգործություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ողջ Հարավային Ասիայում և արևադարձային աշխարհում տամարինդի ծառերն աճեցվում են որպես դեկորատիվ, այգեգործական և բերքի տվող մշակաբույս։ Որպես բոնսայի տեսակ սովորաբար օգտագործվում է ասիական շատ երկրներում, այն նաև աճեցվում է որպես բնակարանային բոնսայ աշխարհի բարեխառն շրջաններում[48]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ El-Siddig, K. (2006). Tamarind: Tamarindus Indica L. (անգլերեն). Crops for the Future. ISBN 978-0-85432-859-8.
  2. ↑ Borah, Prabalika M. (2018 թ․ ապրիլի 27). «Here's what you can cook with tender tamarind leaves». The Hindu.
  3. ↑ 3,0 3,1 Manalo, Lalaine (2013 թ․ օգոստոսի 14). «Sinampalukang Manok». Kawaling Pinoy. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 27-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 «Tamarind – Tamarindus indica – van Veen Organics». van Veen Organics. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 4-ին.
  5. ↑ «Tamarind: a multipurpose tree». DAWN.COM. 2007 թ․ հուլիսի 9. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 4-ին.
  6. ↑ «Tamarind». Plant Lexica. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 4-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 Doughari, J. H. (2006 թ․ դեկտեմբեր). «Antimicrobial Activity of Tamarindus indica». Tropical Journal of Pharmaceutical Research. 5 (2): 597–603. doi:10.4314/tjpr.v5i2.14637.
  8. ↑ «Fact Sheet: Tamarindus indica» (PDF). University of Florida. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 22-ին.
  9. ↑ Christman, S. «Tamarindus indica». FloriData. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 11-ին.
  10. ↑ T. F. Hoad, ed. (2003). «tamarind». The Concise Oxford Dictionary of English Etymology. Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780192830982.001.0001. ISBN 9780191727153.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Heyne, Karel (1913). «Tamarindua indica L.». De nuttige planten van Nederlandsch-Indië, tevens synthetische catalogus der verzamelingen van het Museum voor Technischeen Handelsbotanie te Buitenzorg (հոլանդերեն). Butienzorg: Museum vor Economische Botanie & Ruygrok. էջեր 232–5.
  12. ↑ «Asam Tree». nparks.gov.sg. National Parks of Singapore. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 14-ին.
  13. ↑ Polistico, Edgie (2017). Philippine Food, Cooking, & Dining Dictionary. Anvil Publishing, Inc. ISBN 9786214200870.
  14. ↑ Diallo, BO; Joly, HI; McKey, D; Hosaert-McKey, M; Chevallier, MH (2007). «Genetic diversity of Tamarindus indica populations: Any clues on the origin from its current distribution?». African Journal of Biotechnology. 6 (7).
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Morton, Julia F. (1987). Fruits of Warm Climates. Wipf and Stock Publishers. էջեր 115–121. ISBN 978-0-9653360-7-9.
  16. ↑ Popenoe, W. (1974). Manual of Tropical and Subtropical Fruits. Hafner Press. էջեր 432–436.
  17. ↑ Tamale, E.; Jones, N.; Pswarayi-Riddihough, I. (1995 թ․ օգոստոս). Technologies Related to Participatory Forestry in Tropical and Subtropical Countries. World Bank Publications. ISBN 978-0-8213-3399-0.
  18. ↑ El-Siddig; Gunasena; Prasad; Pushpakumara; Ramana; Vijayanand; Williams (2006). Tamarind, Tamarindus indica (PDF). Southampton Centre for Underutilised Crops. ISBN 0854328599. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  19. ↑ El-Siddig, K. (2006). Tamarind: Tamarindus indica L. Crops for the Future. ISBN 9780854328598.
  20. ↑ «BBC Food:Ingredients—Tamarind recipes». BBC. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.
  21. ↑ «Original Sweet & Thick BBQ Sauce - Products - Heinz®». www.heinz.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մարտի 29-ին.
  22. ↑ «MasterFoods Barbecue Sauce 500mL Ingredients».
  23. ↑ Azad, Salim (2018). «Tamarindo—Tamarindus indica». In Sueli Rodrigues; Ebenezer de Oliveira Silva; Edy Sousa de Brito (eds.). Exotic Fruits. Academic Press. էջեր 403–412. doi:10.1016/B978-0-12-803138-4.00055-1. ISBN 978-0-12-803138-4.
  24. ↑ The Complete Asian Cookbook. Tuttle Publishing. 2006. էջ 88. ISBN 9780804837576.
  25. ↑ "Tamarind is the 'sour secret of Syrian cooking'". PRI. July 2014
  26. ↑ Phyllis Glazer; Miriyam Glazer; Joan Nathan. «Georgian Chicken in Pomegranate and Tamarind Sauce Recipe». NYT Cooking (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 7-ին.
  27. ↑ Fernandez, Doreen G. (2019). Tikim: Essays on Philippine Food and Culture. BRILL. էջ 33. ISBN 9789004414792.
  28. ↑ «Tsampoy». Tagalog Lang. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  29. ↑ Dalziel, J.M. (1926). «African Leather Dyes». Bulletin of Miscellaneous Information (անգլերեն). Royal Botanic Gardens, Kew. 6 (6): 231. doi:10.2307/4118651. JSTOR 4118651.
  30. ↑ United States Department of the Army (2009). The Complete Guide to Edible Wild Plants (ամերիկյան անգլերեն). New York: Skyhorse Publishing. էջ 101. ISBN 978-1-60239-692-0. OCLC 277203364.
  31. ↑ Richmond, Simon; Eimer, David; Karlin, Adam; Louis, Regis St; Ray, Nick (2017). Myanmar (Burma) (անգլերեն). Lonely Planet. ISBN 978-1-78657-546-3.
  32. ↑ «ရာသီစာ အညာမန်ကျည်းရွက်သုပ်». MDN - Myanmar DigitalNews (բիրմայերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 22-ին.
  33. ↑ Tamarind Seeds Արխիվացված 2021-02-02 Wayback Machine. agriculturalproductsindia.com
  34. ↑ PROSEA
  35. ↑ Havinga, Reinout M.; Hartl, Anna; Putscher, Johanna; Prehsler, Sarah; Buchmann, Christine; Vogl, Christian R. (2010 թ․ փետրվար). «Tamarindus Indica L. (Fabaceae): Patterns of Use in Traditional African Medicine». Journal of Ethnopharmacology. 127 (3): 573–588. doi:10.1016/j.jep.2009.11.028. PMID 19963055.
  36. ↑ Panthong, A; Khonsung, P; Kunanusorn, P; Wongcome, T; Pongsamart, S (2008 թ․ հուլիս). «The laxative effect of fresh pulp aqueous extracts of Thai Tamarind cultivars». Planta Medica. 74 (9). doi:10.1055/s-0028-1084885.
  37. ↑ «Tamarind». The Wood Database. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  38. ↑ McGee, Joah (2015). The Golden Path (անգլերեն). Pariyatti Publishing. ISBN 9781681720135.
  39. ↑ Salma, U.; Miah, A. G.; Tareq, K. M. A.; Maki, T.; Tsujii, H. (2007 թ․ ապրիլի 1). «Effect of Dietary Rhodobacter capsulatus on Egg-Yolk Cholesterol and Laying Hen Performance». Poultry Science. 86 (4): 714–719. doi:10.1093/ps/86.4.714. PMID 17369543. «as well as in egg-yolk (13 and 16%)»
  40. ↑ Chowdhury, SR; Sarker, DK; Chowdhury, SD; Smith, TK; Roy, PK; Wahid, MA (2005). «Effects of dietary tamarind on cholesterol metabolism in laying hens». Poultry Science. 84 (1): 56–60. doi:10.1093/ps/84.1.56. PMID 15685942.
  41. ↑ Wegenast, CA (2022). «Acute kidney injury in dogs following ingestion of cream of tartar and tamarinds and the connection to tartaric acid as the proposed toxic principle in grapes and raisins». J Vet Emerg Crit Care. 32 (6): 812–816. doi:10.1111/vec.13234. PMID 35869755. S2CID 250989489.
  42. ↑ Imam, S.; Azhar, I.; Hasan, M. M.; Ali, M. S.; Ahmed, S. W. (2007). «Two triterpenes lupanone and lupeol isolated and identified from Tamarindus indica linn». Pakistan Journal of Pharmaceutical Sciences. 20 (2): 125–7. PMID 17416567.
  43. ↑ Razali, N.; Mat Junit, S.; Ariffin, A.; Ramli, N. S.; Abdul Aziz, A. (2015). «Polyphenols from the extract and fraction of T. indica seeds protected HepG2 cells against oxidative stress». BMC Complementary and Alternative Medicine. 15: 438. doi:10.1186/s12906-015-0963-2. PMC 4683930. PMID 26683054.
  44. ↑ «Asam or Tamarind tree (Tamarindus indica) on the Shores of Singapore». www.wildsingapore.com. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 14-ին.
  45. ↑ «Food and Agriculture Organization of the United Nations».
  46. ↑ National Research Council (2008 թ․ հունվարի 25). «Tamarind». Lost Crops of Africa: Volume III: Fruits. Vol. 3. National Academies Press. doi:10.17226/11879. ISBN 978-0-309-10596-5. Վերցված է 2008 թ․ հուլիսի 17-ին.
  47. ↑ «Ring-Tailed Lemur». Wisconsin Primate Research Center. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  48. ↑ D'Cruz, Mark. «Ma-Ke Bonsai Care Guide for Tamarindus indica». Ma-Ke Bonsai. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թամարինդ&oldid=9942884» էջից