Jump to content

Շարահյուսական կառույցներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Շարահյուսական Կառույցները
անգլ.՝ Syntactic Structures
Բնական լեզվի շարահյուսություն
ՀեղինակՆոամ Չոմսկի
Տեսակwork of science? և գրավոր աշխատություն
Ժանրլեզվաբանություն և նոնֆիքշն
Թեմաշարահյուսություն և transformational grammar?
Բնօրինակ լեզուանգլերեն
Լեզուանգլերեն
Ստեղծման տարեթիվփետրվար 1957
Էջեր117
ՆախորդԼեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքը
ՀաջորդՇարահյուսության տեսության ասպեկտները
Երկիր ԱՄՆ
ՀրատարակիչWalter de Gruyter
Հրատարակման տարեթիվփետրվար 1957

Շարահյուսական կառույցներ, լեզվաբանության մեջ ազդեցիկ աշխատանք՝ գրված ամերիկացի լեզվաբան Նոամ Չոմսկու կողմից, որն ի սկզբանե հրատարակվել է 1957 թվականին։ Սա վերջինիս ուսուցչի՝ Զելիգ Հարիսի փոխակերպման-սերող (տրանսֆորմացիոն-գեներատիվ) քերականության մոդելի մշակումն է[1][2][3]։ Մոտ հարյուր էջանոց կարճ մենագրություն է։ Չոմսկու այդ աշխատանքը համարվում է 20-րդ դարի ամենանշանակալի ուսումնասիրություններից մեկը[4][5]։ Այն պարունակում է այժմյան հայտնի նախադասությունը՝ «Անգույն կանաչ գաղափարները կատաղած քնած են»[6], որն առաջարկում է Չոմսկին որպես քերականորեն ճիշտ կազմված նախադասություն, սակայն այն չունի հասկանալի իմաստ։ Ուստի Չոմսկին պնդում է, որ շարահյուսությունը (նախադասության կառուցվածքների ուսումնասիրությունը) անկախ է իմաստաբանությունից (իմաստի ուսումնասիրությունը)[7][Նշում 1]։

Հիմնվելով դասախոսական գրառումների վրա, որն արել էր Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի[Նշում 2] ուսանողների համար՝ Չոմսկու առաջին գիրքը ներկայացնում էր վաղ սերող (գեներատիվ) քերականության ժամանակակից զարգացումները[Նշում 3]։ Շարահյուսական մոտեցումը ամբողջովին ձևական էր՝ հիմնված խորհրդանշանների և կանոնների վրա։ Որպես հիմք Չոմսկին օգտագործում է արտահայտության պլանի կանոնները, ըստ որոնց՝ նախադասությունը բաժանում են ավելի փոքր մասերի։ Սրանք զուգորդվում են նոր տեսակի կանոններով, որոնք Չոմսկին անվանել է «փոխակերպումներ»։ Այս գործընթացը առաջացնում է նախադասության տարբեր կառուցվածքներ[8]։ Կրկնելով դանիացի լեզվաբան Լուի Ելմսլևի[1] կողմից առաջադրված հասկացությունները՝ Չոմսկին պնդեց, որ սահմանափակ կանոնները առաջացնում են[9][Նշում 4] տվյալ լեզվի բոլոր քերականական նախադասությունները, որոնք անթիվ-անհամար են[10][11]։ Ավելի ուշ սա մեկնաբանվեց՝ ասելով, որ ուսումնասիրության այս ձևը գնահատում է մտքում լեզվի բնածին տեղը ուրիշ լեզվի նկատմամբ, որպես սովորած վարքագիծ[Նշում 5], չնայած այսպիսի գաղափարները հստակ նշված չեն գրքում[12]։ Ի տարբերություն Չոմսկու՝ Ելմսլևը և այլ եվրոպացի լեզվաբաններ սերող մոտեցումը համարել են ոչ հոգեբանական[2][13]։

Երբ Չոմսկին դեռ հայտնի գիտնական չէր[Նշում 6], «Շարահյուսական Կառույցները» կարևոր ազդեցություն ունեցան գիտելիքի, մտքի և հոգեբանական գործընթացների ուսումնասիրության վրա՝ դառնալով ազդեցիկ աշխատանք ճանաչողական գիտության ոլորտի ձևավորման գործում[14]։ Այն նաև էապես ազդել է համակարգիչների և ուղեղի հետազոտությունների վրա[Նշում 7]։ Այս գիրքը, ի վերջո, Չոմսկուն դարձրեց հայտնի որպես հանրակենսաբանության հիմնադիրներից մեկը[15][16]։ «Շարահյուսական կառույցների» հռչակի մեկ այլ պատճառն այն էր, որ Ելմսլևը մահացավ 1965 թվականին, որից հետո սերող քերականագետներին պարզ չէր տեսության ծագումը[1][17]։ Որոշ մասնագետներ կասկածի տակ են դնում Չոմսկու տեսությունը՝ համարելով, որ թյուր կարծիք է նկարագրել լեզուն որպես կատարյալ համակարգ։ Նրանք նաև ավելացնում են, որ դա ավելի քիչ արժեք է տալիս տվյալների հավաքմանը և փորձարկմանը[Նշում 8]։ Այնուամենայնիվ, Ամերիկյան լեզվաբանությունը «Շարահյուսական կառույցների» արդյունքում 20-րդ դարի երկրորդ կեսին փոխեց իր ընթացքը։

Նախապատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրավիճակը լեզվաբանական տեսության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրատարակման պահին «Շարահյուսական Կառույցները» ներկայացրեց լեզվի վերլուծության Զելիգ Հարիսի պաշտոնական մոդելը, որը կոչվում է փոխակերպման-սերող (տրանսֆորմացիոն-գեներատիվ) քերականություն[1]։ Կարելի է նաև ներկայացնել Չոմսկու տեսությունը, քանի որ կա որոշակի ինքնատիպ ներդրում ավելի տեխնիկական մակարդակի վրա։ Մոդելի հիմնական հասկացությունները, սակայն, բխում են Լուի Ելմսլևի «Պրոլեգոմից դեպի լեզվի տեսություն» գրքից, որը լույս է տեսել 1943 թվականին դանիերեն, իսկ 1953 թվականին դրան հաջորդել է Ֆրենսիս Ուիթֆիլդի անգլերեն թարգմանությունը[1][2][3][18]։ Գիրքը ստեղծում է լեզվաբանական վերլուծության հանրահաշվական գործիք, որը բաղկացած է լեզվական բոլոր տեսակի տերմինալներից և գույքագրումներից, ինչպես նաև պաշտոնական քերականության վերջնական և ոչ վերջնական խորհրդանիշներից։ Նախ, այն գործում է որպես նկարագրական սարք, կամ ինչպես Ելմսլևն է բացատրում դա.

«Մենք, օրինակ, լեզվի տեսությունից պահանջում ենք, որ այն թույլ տա ճիշտ և սպառիչ նկարագրել ոչ միայն նմանօրինակ ֆրանսերեն տեքստը, այլև ֆրանսերեն առկա բոլոր տեքստերը, և ոչ միայն սրանք, այլև բոլոր հնարավոր և հասկանալի ֆրանսերեն տեքստերը»[19]։

Երբ այս աշխատանքը կատարվի բավարար մակարդակով, նաև հնարավոր կլինի կանխատեսել տվյալ լեզվի բոլոր քերականական նախադասությունները.

«Այսպիսով, ձեռք բերված լեզվական գիտելիքների շնորհիվ մենք կկարողանանք կառուցել նույն լեզվի համար բոլոր երևակայելի կամ տեսականորեն հնարավոր տեքստերը»[20]։

Ելմսլևը նաև նշում է, որ լեզվի ալգորիթմական նկարագրության շնորհիվ կարող ենք կազմել անվերջանալի միավորներ վերջավոր պարզունակ տարրերից[1]։

«Երբ մենք համեմատում ենք նվազեցման տարբեր փուլերում ստացված արդյունքները, դրանց չափը սովորաբար նվազում է, ինչքան գործընթացը շարունակվում է։ Եթե տեքստը անսահմանափակ է, այսինքն`այն կարող է շարունակվել հետագա մասերի անընդհատ ավելացման միջոցով, ապա հնարավոր կլինի գրանցել նախադասությունների անսահմանափակ քանակություն»[13]։

Սրանք Դեյվիդ Հիլբերտի և Ռուդոլֆ Կարնապի առաջարկած մաթեմատիկական համակարգերի տրամաբանական հետևանքներն են, որոնք առաջին անգամ լեզվաբանության մեջ են մտել Ելմսլևի շնորհիվ[1], ում գաղափարները կրկնում է Չոմսկին։

«Հիմնական նպատակը L լեզվի լեզվաբանական վերլուծության մեջ L լեզվին պատկանող նախադասությունների քերականական հաջորդականությունները առանձնացնելն է L լեզվին չպատկանող նախադասությունների ոչ քերականական հաջորդականություններից։ Ուստի, L- ի քերականությունը կլինի մի սարք, որը առաջացնում է L- ի քերականական բոլոր հաջորդականությունները և ոչ մի ոչ քերականական»։

Չոմսկին հավելում է, որ հետադարձ սարքը, ինչպես հանգույցները, թույլ կտա քերականությանը առաջացնել անվերջ թվով նախադասություններ[21]։

Սակայն կան Ելմսլևի ընկալման տարաձայնությունների մի քանի հիմնական կետեր։ Ելմսլևը կառուցվածքապաշտ էր և մաթեմատիկական մոդելներ կիրառեց Ֆերդինանդ դը Սոսյուրի՝ լեզվի` որպես իմաստի և ձևի ինտերակտիվ համակարգի հասկացության վրա։ Չնայած 20-րդ դարի կեսերին բլումֆիլդյան դպրոցի լեզվաբանները ստացել են «Ամերիկյան կառուցվածքաբաններ» մականունը, նրանք, ըստ էության, մերժել են կառուցվածքաբանության հիմնական դրույթները, այն է՝ լեզվական ձևը բացատրվում է իմաստի միջոցով, և լեզվաբանությունը պատկանում է սոցիոլոգիայի տիրույթին[1][2][3]։

Փոխարենը, լեզվի գաղափարը, որը հաստատվել է Լեոնարդ Բլումֆիլդի և նրա հետևորդների կողմից, բխում էր Ուիլյամ Վունդտի մտավոր հոգեբանությունից, որը փոխարինվեց վարքային հոգեբանությամբ Բլումֆիլդի 1933 թվականի «Լեզու» գրքում։ Սա հանգեցրեց շարահյուսության տարանջատմանը իմաստաբանությունից՝ որպես ոչ տեսանելի կապող օղակ խթան-արձագանքման շղթայում։ Չոմսկին, ինչպես Հարրիսը և այլ ամերիկացի լեզվաբաններ, համաձայնեց, որ իմաստաբանությունից շարահյուսություն չկա պատճառահետևանքային կապ[1]։

Չնայած հարացույցի տեղաշարժին՝ ամերիկացի լեզվաբանները պահպանեցին Վունդտի շարահյուսական վերլուծությունը, որը ենթադրում է քերականական օբյեկտի տեղաբաշխում բայական արտահայտության մեջ։ Նրանք կարծում էին, որ լեզուները պետք է վերլուծվեն՝ հիմնվելով այն բանի վրա, թե ինչպես են ճիշտ համարում բնիկ խոսողները։ Ինչպես թարգմանել այս գաղափարը գիտական շարադրանքի մեջ, տասնամյակներ շարունակ մնում էր անհանգստացնող խնդիր Ամերիկյան լեզվաբանության մեջ[1]։ Հարիսը և Ռուլոն Ուելսը հիմնավորում էին՝ վերլուծելով օբյեկտը որպես «տնտեսություն» բայական արտահայտության մեջ, բայց այս տերմինը կրկին պարզապես առաջարկում էր պրակտիկայի ընկալվող «հեշտությունը»[22]։

Շարահյուսական կառուցվածքներում Չոմսկին փոխում է Յելմսլևի կամայականության սկզբունքի իմաստը, որը նշանակում էր, որ գեներացնող հաշիվը պարզապես լեզվաբանի համար գործիք է և ոչ թե կառույց իրականում[1][13]։ Այնուամենայնիվ, Դեյվիդ Լայթֆոուտը երկրորդ հրատարակությունը ներկայացնելիս նշում է, որ կան իրական հետաքրքրության մի քանի կետեր. Շարահյուսական կառուցվածքներում, որ վերջնական մեկնաբանությունները, որ կանոնները կամ կառուցվածքները «ճանաչողական» են, բնածին կամ կենսաբանական, հատկապես Չոմսկու և վարքաբանության ջատագովների միջև բանավեճի համատեքստում[12]։ Բայց տասնամյակներ անց Չոմսկին հստակ հայտարարում է, որ շարահյուսական կառուցվածքները, ներառյալ օբյեկտը որպես բայական արտահայտությունից կախված անդամ, պայմանավորված են մարդկանց գենետիկ մուտացիայով[23]։

Չոմսկին՝ որպես երիտասարդ լեզվաբան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նոամ Չոմսկի, «Շարահյուսական Կառույցները» գրքի հեղինակը

Չոմսկու՝ լեզվի նկատմամբ հետաքրքրությունը սկսվել է դեռ վաղ տարիքից։ Տասներկու տարեկան հասակում նա հոր մոտ սովորեց եբրայերենի քերականություն[Նշում 9]։ Փենսիլվանիայի համալսարանում նա նաև արաբերեն սովորեց իր առաջին կուրսում[Նշում 10]։ 1947 թվականին նա հանդիպեց Զ. Հարիսին՝ քոլեջի լեզվաբանություն բաժնի հիմնադրին։ Հարիսը կայացած լեզվաբան էր։ Նա հետազոտություն է անցկացրել ամերիկացի լեզվաբան Լեոնարդ Բլումֆիլդի սահմանած ձևով[24]։ Նա թույլ տվեց, որ Չոմսկին սրբագրի իր «Մեթոդները կառուցվածքային լեզվաբանության մեջ» (1951) գրքի մի օրինակ[Նշում 11]։ Ահա թե ինչպես Չոմսկին իմացավ լեզվաբանության ձևական տեսությունը։ Շուտով նա որոշեց մասնագիտանալ[25][Նշում 12]։

Իր թեզի համար Չոմսկին ձեռնամուխ եղավ Հարիսի մեթոդների կիրառմանը եբրայերենի վրա։ Հետևելով Հարիսի խորհրդին՝ նա ուսումնասիրեց տրամաբանություն, փիլիսոփայություն և մաթեմատիկա[26]։ Նա հասկացավ, որ Հարիսի տեսակետները լեզվի վերաբերյալ շատ նման են Նելսոն Գուդմանի փիլիսոփայական համակարգերի մասին աշխատանքին[Նշում 13]։ Չոմսկին նաև շատ տպավորված էր Քուինի[Նշում 14] և Ռուդոլֆ Կարնապի[Նշում 15][Նշում 16] աշխատանքներով։ Քուինը ցույց տվեց, որ դիտարկումների միջոցով ամբողջովին հնարավոր չէ ստուգել նախադասության իմաստը[27]։ Կարնապը մշակել էր լեզվի ձևական տեսություն։ Այն օգտագործում էր խորհրդանիշներ և կանոններ, որոնք չէին վերաբերում նշանակությանը[28]։

Այդտեղից Չոմսկին փորձեց կառուցել եբրայերենի քերականություն։ Այդպիսի քերականությունը կստեղծի նախադասությունների հնչյունական կամ ձայնային ձևեր։ Այդ նպատակով նա դասակարգեց Հարիսի մեթոդներն այլ կերպ[Նշում 17]։ Նախադասության ձևերն ու կառուցվածքները նկարագրելու համար նա ստեղծեց կրկնաբանական կանոնների շարք։ Սրանք կանոններ են, որոնք վերաբերում են հենց իրենց։ Նա նաև հասկացավ, որ քերականությունը ներկայացնելու շատ տարբեր ձևեր կան։ Փորձեց մշակել մեթոդ, որ չափեր, թե որքան պարզ է քերականությունը[Նշում 18]։ Դրա համար նա որոնում էր «ընդհանրացումներ» քերականական կանոնների հնարավոր խմբերի շարքում[Նշում 19]։ Չոմսկին ամբողջացրեց իր բուհական թեզը՝ «Նոր եբրայերենի մորֆոֆոնեմիկա»-ն, 1949 թվականին։ Այնուհետև 1951 թվականին հրատարակեց դրա վերանայված և ընդլայնված տարբերակը՝ որպես իր մագիստրոսական թեզ։

1951 թվականին Չոմսկին դարձավ Հարվարդի համալսարանի կրտսեր գիտաշխատող[29]։ Այնտեղ նա փորձեց կառուցել ամբողջովին ձևական լեզվաբանական տեսություն[Նշում 20]։ Դա հստակ խզում էր արդեն իսկ գոյություն ունեցող լեզվի ուսումնասիրության ավանդույթը[30]։ 1953 թվականին Չոմսկին հրատարակեց իր առաջին աշխատությունը որպես գիտնական[31]։ Դրանում նա փորձեց հարմարեցնել խորհրդանիշի վրա հիմնված տրամաբանության լեզուն՝ նկարագրելու մարդկային լեզվի շարահյուսությունը։ Անդամագրման ընթացքում Չոմսկին իր բոլոր գաղափարները զետեղեց հսկայական ձեռագրի մեջ։ Այն ուներ գրամեքենայով տպված շուրջ 1000 էջեր։ Այն անվանել է «Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածք» (The Logical Structure of Linguistic Theory-LSLT)[32]: 1955 թվականին Չոմսկին աշխատանք գտավ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտում (MIT-Massachusetts Institute of Technology): Նա այնտեղ աշխատել է որպես լեզվաբան ավտոմատացված թարգմանության նախագծում[33]։ Նույն տարում նա ներկայացրեց իր դոկտորական դեսերտացիան Փենսիլվանիայի համալսարան։ Համալսարանը նրան շնորհեց ասպիրանտի կոչում իր՝ թեզի՝ «Փոխակերպման վերլուծության» համար։ Փաստորեն, դա ընդամենը «Լեզվաբանական տեսության «Տրամաբանական կառուցվածքի» (LSLT-ի) իններորդ գլուխն էր[34]։

Հրապարակում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1955 թվականին Չոմսկին ստացել է լեզվաբանության դոկտորի կոչում։ Նույնիսկ այդ ժամանակ նա պայքարում էր տպագրել լեզվի վերաբերյալ իր տեսությունն ու տեսակետները[35]։ Նա հրատարակության համար առաջարկեց «Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքը» (LSLT) ձեռագիրը։ Բայց Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի Տեխնոլոգիական մամուլը (Technology Press) հրաժարվեց հրապարակել այն։ Մեկ այլ փաստաթուղթ, որը անհապաղ մերժվեց ակադեմիական լեզվաբանության WORD ամսագրի կողմից[Նշում 21]։ Այսպիսով, նա օտար մնաց լեզվաբանության ոլորտում։ Այն ժամանակվա իր ակնարկներն ու հոդվածները հիմնականում տպագրվում էին ոչ լեզվաբանական ամսագրերում[36][Նշում 22]։

Mouton & Co.-ը Հաագայում հիմնված հոլանդական հրատարակչություն էր։ Նրանք ակադեմիական համբավ էին ձեռք բերել 1954 թվականից սկսած՝ հրապարակելով սլավոնական ուսումնասիրությունների վերաբերյալ աշխատություններ[37]։ Մասնավորապես, նրանք հրատարակել էին լեզվաբաններ Նիկոլաս վան Վեյկի և Ռոման Յակոբսոնի աշխատությունները։ Շուտով նրանք սկսեցին մի նոր շարք, որը կոչվում էր «Լեզուների դարպասը» ("Gate of Languages" կամ Janua Linguarum)[38]: Նախատեսված էր, որ այն լիներ ընդհանուր լեզվաբանության վերաբերյալ «փոքր մենագրությունների» շարք[Նշում 23]։ «Լեզուների դարպասը» շարքի առաջին հատորը գրվեց Ռոման Յակոբսոնի և Մորիս Հալլեի կողմից։ Այն կոչվում էր «Լեզվի հիմունքներ», հրատարակվել է 1956 թվականին[39]։ Ընկերության տարիներին Չոմսկին արդեն հանդիպել էր Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Յակոբսոնին։ Հալլին Չոմսկու շրջանավարտ կուրսընկերն էր Հարվարդում, այնուհետև Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի մտերիմ գործընկեր։ 1956 թվականին Չոմսկին և Հալլեն համագործակցում են հնչյունաբանության մասին հոդված գրելու համար, որը հրատարակվել է Յակոբսոնի համար նախատեսված «Festschrift»-ի մեջ[40]։ «Festschrift»-ը լույս է տեսել Mouton-ի կողմից 1956 թվականին։

Կոռնելիս վան Շունելվեդը Մութոնում «Լեզուների դարպասը» շարքի խմբագիրն էր[41]։ Նա հոլանդացի լեզվաբան էր և Յակոբսոնի անմիջական ուսանողը։ Փնտրում էր մենագրություններ, որպեսզի հրապարակի իր շարքում։ Հետևաբար, նա այցելեց Չոմսկուն Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտում 1956 թվականին։ Մորիս Հալեի (և, հնարավոր է, Յակոբսոնի) միջնորդությամբ[37]՝ Չոմսկին ցույց տվեց վան Շունելվեդին իր՝ լեզվաբանության ներածական դասընթացի գրառումները, որոնք բակալավրիատի ուսանողների համար էին։ Վան Շունելվելդը հետաքրքրվեց դրանցով։ Նա առաջարկեց Մութոնում (Mouton) տպագրել դրանց մանրամասն տարբերակը, որին Չոմսկին համաձայնեց[Նշում 2]։

Այնուհետև Չոմսկին պատրաստեց ճիշտ չափի (120 էջից ոչ ավել) ձեռագիր[Նշում 24], որը կպատկաներ շարքին։ Ձեռագիրը վերանայելուց հետո՝ 1956 թվականի օգոստոսի առաջին շաբաթվա ընթացքում, Չոմսկին վերջնական տարբերակը ուղարկեց վան Շունելվելդին[Նշում 25]։ Խմբագիրը պնդեց, որ Չոմսկին գրքի վերնագիրը վերանվանի «Շարահյուսական կառույցներ»՝ առևտրային նպատակներով[Նշում 26]։ Գիրքը նաև մեծ թվով նախապես պատվիրված էր Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի կողմից։ Սա ավելի շատ խթանեց Մութոնին գիրքը հրատարակել։ 1957 թվականի փետրվարի երկրորդ շաբաթվա ընթացքում Մութոնը վերջապես տպագրեց Չոմսկու մենագրությունը՝ վերնագրված «Շարահյուսական կառույցներ»։

Գրքի առաջին հրատարակումից անմիջապես հետո Բերնար Բլոխը՝ հեղինակավոր «Լեզու» (Language) ամսագրի խմբագիրը, լեզվաբան Ռոբերտ Բենջամին Լիսին, որը Չոմսկու գործընկերն էր Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտում, հնարավորություն տվեց գրելու ակնարկ։ Լիսի շատ դրական[Նշում 27] ակնարկը հայտնվել է 1957 թվականի հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին Language ամսագրում[42]։ Այս վաղ, բայց ազդեցիկ ակնարկի շնորհիվ «Շարահյուսական կառույցները» դարձավ ակնհայտ լեզվաբանական հետազոտությունների շրջանում։ Դրանից անմիջապես հետո գիրքը ենթադրյալ «հեղափոխություն» առաջացրեց[Նշում 28]։ Հետագայում որոշ լեզվաբաններ սկսեցին հարցականի տակ դնել, թե արդյոք դա իսկապես հեղափոխական առաջընթաց էր[43]։ Չոմսկյան (Ռ)էվոլյուցիաներում տրված է կարևոր և մանրակրկիտ հաշվարկ[44]։ Չնայած Ֆրեդերիկ Նյումայերը ասում է, որ ««Շարահյուսական կառույցների» հրատարակությունը խոր ազդեցություն ունեցավ և՛ մտավոր՝ լեզվի ուսումնասիրության համար, և՛ սոցիոլոգիապես՝ լեզվաբանական ոլորտի համար»[45][46], Ջոն Ռ. Սեռլը իր սկզբնական ակնարկից երեք տասնամյակ անց գրել է. «Դատելով բուն մանիֆեստներում նշված նպատակներից՝ հեղափոխությունը չի հաջողվել։ Ուրիշ բան կարող է հաջողվել է, կամ կարող է վերջում հաջողվեր, բայց սկզբնական հեղափոխության նպատակները փոխվել են և ինչ-որ չափով լքվել»[47]։ Ինչ վերաբերում է «Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքին» (LSLT), ապա դեռ 17 տարի էլ կանցնի մինչ դրա լույս տեսնելը[48]։

«Շարահյուսական կառույցները» «Լեզուների դարպասը» շարքի չորրորդ գիրքն էր։ Դա շարքի ամենավաճառվող գիրքն էր։ Այն տպագրվել է 13 անգամ՝ մինչև 1978 թվականը[49]։ 1962 թվականին Մոսկվայում լույս է տեսել Կոնստանտին Իվանովիչ Բաբիսկիի ռուսերեն թարգմանությունը՝ «Синтакси́ческие структу́ры (Sintaksychyeskiye Struktury)»[50]: 1963 թվականին Յասուո Իսամուն գրեց գրքի ճապոներեն թարգմանությունը՝ 文法の構造 (Bunpō no kōzō) անունով[51]։ 1969 թվականին Փարիզում «Éditions du Seuil»-ի կողմից լույս տեսավ Միշել Բրոդոյի ֆրանսերեն թարգմանությունը՝ «Structures Syntaxiques» վերնագրով[52]։ 1973 թվականին Մութոնը հրատարակեց Կլաուս-Փիթեր Լանգեի գերմաներեն թարգմանությունը՝ «Strukturen der Syntax»[53]: Գիրքը թարգմանվել է նաև կորեերեն[54], իսպաներեն[55], իտալերեն[56], չեխերեն[54], սերբո-խորվաթերեն[57] և շվեդերեն[53]։

Բովանդակություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շարահյուսական հետազոտության նպատակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Շարահյուսական կառույցներում» Չոմսկին փորձում է կառուցել «լեզվական կառուցվածքի ձևական տեսությունը»։ Նա շեշտը դնում է «խիստ ձևակերպումների» և «ճշգրիտ կառուցված մոդելների» վրա[58]։ Գրքի առաջին գլխում նա տալիս է մարդկային լեզվի շարահյուսության սահմանումը։ Դրանից հետո խոսում է շարահյուսական ուսումնասիրության նպատակների մասին։ Ըստ Չոմսկու՝ լեզվաբանի նպատակը լեզվի քերականության կառուցումն է։ Նա սահմանում է քերականությունը որպես սարք, որն արտադրում է ուսումնասիրվող լեզվի բոլոր նախադասությունները։ Երկրորդ, լեզվաբանը պետք է քերականության տակ գտնի վերացական հասկացությունները՝ ընդհանուր մեթոդ մշակելով։ Այս մեթոդը կօգնի ընտրել հնարավորինս լավագույն միջոցը կամ քերականությունը ցանկացած լեզվի համար՝ հաշվի առնելով դրա կորպուսը։ Վերջապես, լեզվաբանական տեսությունը պետք է ապահովի լեզվական վերլուծության բոլոր մակարդակների գոհացուցիչ նկարագրությունը։ Այս մակարդակների օրինակները ներառում են հնչյունները, բառերը և նախադասությունների կառուցվածքները[59]։

Քերականականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Անգույն կանաչ գաղափարները կատաղած քնած են» նախադասության դիագրամը ծառի տեսքով

Երկրորդ գլուխը վերնագրված է «Քերականության անկախությունը»։ Դրանում Չոմսկին նշում է, որ լեզուն «նախադասությունների մի ամբողջություն է, որը վերջավոր է երկարությամբ և կառուցված է տարրերի վերջավոր շարքից»։ Լեզվաբանը պետք է առանձնացնի լեզվի «քերականական հաջորդականությունները» կամ նախադասությունները «ոչ քերականական հաջորդականություններից»[9]։ «Քերականական» նախադասություն ասելով՝ Չոմսկին նկատի ունի մի նախադասություն, որը ինտուիտիվ կերպով «ընդունելի է բնիկ խոսողին»[9]։ Դա նախադասություն է, որն արտասանվում է «նորմալ նախադասության հնչերանգով»։ Այն նաև «շատ ավելի արագ է հիշվում» և «շատ ավելի հեշտությամբ սովորվում»[60]։

Այնուհետև Չոմսկին վերլուծում է «քերականության» հիմքը։ Նա ցույց է տալիս երեք եղանակ, որոնք չեն որոշում՝ նախադասությունը քերականական է, թե ոչ։ Նախ, անհրաժեշտ չէ, որ քերականական նախադասությունը ներառվի կորպուսի մեջ։ Երկրորդ, այն իմաստալից լինելու կարիք չունի։ Վերջապես, պարտադիր չէ, որ վիճակագրորեն հավանական լինի։ Չոմսկին ցույց է տալիս բոլոր երեք կետերը՝ օգտագործելով «Անգույն կանաչ գաղափարները կատաղած քնած են» անիմաստ նախադասությունը[6]։ Նա գրում է, որ նախադասությունը բնազդաբար «քերականական» է բնիկ անգլերեն խոսողի համար։ Բայց այն ընդգրկված չէ որևէ հայտնի կորպուսի մեջ և ոչ իմաստալից է, ոչ էլ վիճակագրորեն հավանական։

Չոմսկին եզրակացնում է, որ «քերականությունն ինքնավար է և իմաստից անկախ»։ Նա ավելացնում է, որ «հավանական մոդելները հատուկ պատկերացում չեն տալիս շարահյուսական կառուցվածքի որոշ հիմնական խնդիրների վերաբերյալ»[7]։

Կարնապի ազդեցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանացի լեզվաբան Մարկուս Տոմալինը հայտարարել է, որ «Անգույն կանաչ գաղափարները կատաղած քնած են» տարբերակը առաջարկվել է տասնամյակներ առաջ Ռուդոլֆ Կարնապի կողմից[61][62]։ Այս գերմանացի փիլիսոփան 1934թվականին առաջարկել է «Piroten karulieren elatisch» կեղծ նախադասությունը[63]։ Ըստ ամերիկացի լեզվաբան Ռիզ Հեյթների՝ Կարնապի նախադասությունը ցույց տվեց ինչպես շարահյուսական, այնպես էլ հնչյունաբանական կառույցների ինքնավարությունը[Նշում 29]։

Քերականության մոդելներ և փոխակերպումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երրորդ գլխում՝ «Տարրական լեզվաբանական տեսություն» վերնագրով, Չոմսկին փորձում է որոշել, թե որ տեսակի միջոցը կամ մոդելն է համարժեք տվյալ «քերականական» նախադասությունների շարքին[64]։ Չոմսկին ենթադրում է, որ այս միջոցը պետք է վերջավոր լինի, ոչ թե անսահման։ Դրանից հետո նա դիտարկում է վերջավոր քերականությունը՝ հաղորդակցության տեսական մոդելը[Նշում 30], որը լեզվին վերաբերում է որպես Մարկովի գործընթաց[65]։ Այնուհետև չորրորդ գլխում՝ «Արտահայտության պլան» վերնագրով, նա քննարկում է արտահայտության պլանի քերականությունը, մի մոդել, որը հիմնված է անմիջական բաղադրիչների վերլուծության վրա[66]։ Հինգերորդ գլխում՝ վերնագրված «Արտահայտությունների պլանի նկարագրության սահմանափակումները», նա պնդում է, որ այս երկու մոդելներն էլ համարժեք չեն լեզվական նկարագրությանը։ Որպես լուծում՝ նա ներկայացնում է փոխակերպման-սերող (տրանսֆորմացիոն-գեներատիվ) քերականությունը՝ «ավելի հզոր մոդել ... որը կարող է շտկել այդ անբավարարությունները»[10]։

Քերականության մոդելը Նոամ Չոմսկու «Շարահյուսական կառույցները» գրքում (1957)

Չոմսկու փոխակերպման քերականությունը ունի երեք մաս՝ արտահայտման պլանի կանոններ, փոխակերպման կանոններ և մորֆոնեմիկ կանոններ[67]։ Արտահայտության կառուցվածքի կանոնները օգտագործվում են քերականական կատեգորիաների ընդլայնման և փոխարինումների համար։ Դրանց հետևում են մի շարք ձևույթներ։ Փոխակերպման կանոնը «գործում է տվյալ շարքի վրա ... տրված բաղադրիչ կառուցվածքով և այն վերածում է նոր շարքի՝ նոր ստացված բաղադրիչ կառուցվածքով»[8]։ Այն «կարող է վերադասավորել տողերը կամ կարող է ավելացնել կամ ջնջել մորֆեմներ»[68]։ Փոխակերպման կանոնները երկու տեսակի են՝ պարտադիր կամ ընտրովի։ Պարտադիր փոխակերպումները՝ քերականության «վերջնական տողերի» վրա կիրառվող, առաջացնում են «լեզվի միջուկը»[67]։ Միջուկի նախադասությունները պարզ, ակտիվ, պատմողական և հաստատական նախադասություններ են։ Պասիվ, բացասական, հարցական կամ բարդ նախադասություններ կազմելու համար միջուկային նախադասություններում որոշակի հերթականությամբ պետք է կիրառվեն մեկ կամ մի քանի ընտրովի փոխակերպման կանոններ։ Քերականության վերջին փուլում մորֆոֆոնեմիկ կանոնները բառերի շարքը վերածում են հնչյունների շարքի[68]։ Այնուհետև, Չոմսկին փոխակերպման կանոնների այս գաղափարը կիրառում է անգլերենի օժանդակ բայերի համակարգում[69]։

Տերմինաբանության փոխառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Շարահյուսական կառույցներում» «փոխակերպում» տերմինը փոխառվել է Զ. Հարիսի ստեղծագործություններից։ Հարիսն օգտագործեց «փոխակերպում» տերմինը՝ նկարագրելու համարժեք հարաբերությունները լեզվի նախադասությունների միջև։ Ի հակադրություն, Չոմսկին օգտագործել է տերմինը՝ նկարագրելու ձևական կանոնը, որը կիրառվում է նախադասությունների հիմքում ընկած կառուցվածքների նկատմամբ[70]։

Չոմսկին նաև փոխառել է «սերող» տերմինը մաթեմատիկոս Էմիլ Փոստի նախորդ աշխատանքից[Նշում 31]։ Փոստը ցանկանում էր «մեխանիկորեն եզրակացություններ անել նախնական աքսիոմատիկ նախադասությունից»[71]։ Չոմսկին կիրառեց Փոստի աշխատանքը տրամաբանական եզրակացության վերաբերյալ՝ նկարագրելու մարդկային լեզվի՝ տառերի կամ հնչյունների հաջորդականությունը։ Երբ նա ասում է, որ կանոնների սահմանափակ շարքը «առաջացնում» է (այսինքն՝ «ռեկուրսիվորեն թվարկում է»[72]) անսահման նախադասությունների ամբողջություն, նա նկատի ունի, որ դրանք տալիս են այդ նախադասությունների հստակ, կառուցվածքային նկարագրությունը[Նշում 32]։

Քերականությունների հիմնավորում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեցերորդ գլխում՝ վերնագրված «Լեզվաբանական տեսության նպատակների մասին», Չոմսկին գրում է, որ իր «հիմնարար մտահոգությունը» «քերականությունների արդարացման խնդիրն է»[10]։ Նա զուգահեռներ է անցկացնում լեզվի տեսության և ֆիզիկական գիտությունների տեսությունների միջև։ Համեմատում է որոշակի լեզվի արտասանությունների վերջավոր կորպուսը «դիտումների» հետ։ Նա քերականական կանոնները համեմատում է «օրենքների» հետ, որոնք ասվում են «հիպոթետիկ կառուցվածքների» տեսանկյունից, ինչպիսիք են հնչյունները, արտահայտությունները և այլն[10]։ Ըստ Չոմսկու՝ «քերականության արդարացման» չափանիշներն են «համարժեքության արտաքին պայմանները», «ընդհանրության պայմանը» և «պարզությունը»։ Որպեսզի ընտրի տրված լեզվի տվյալ կորպուսի համար հնարավոր լավագույն քերականությունը, Չոմսկին ցույց է տալիս իր նախընտրությունը «գնահատման կարգին» (որն օգտագործում է վերը նշված չափանիշները)։ Նա մերժում է «հայտնագործման կարգը»[Նշում 33] (որն օգտագործվում է կառուցվածքային լեզվաբանության մեջ և ենթադրում է ավտոմատ և մեխանիկորեն արտադրել լեզվի ճիշտ քերականությունը կորպուսից[Նշում 34]): Նաև մերժում է «որոշման կարգը» (ենթադրում է ավտոմատ ընտրել լեզվի համար լավագույն քերականությունը մրցակցային քերականությունների շարքից)[73]։ Այսպիսով, Չոմսկին նախապատվությունը տալիս է «բացատրական խորությանը»[Նշում 35]։

Անգլերենում տրանսֆորմացիոն քերականության կիրառություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոթերորդ գլխում ՝ վերնագրված «Որոշ վերափոխումներ անգլերենում», Չոմսկին խստորեն կիրառում է իր՝ ուղղակիորեն առաջարկած փոխակերպման վրա հիմնված մոտեցումը անգլերենի որոշ ասպեկտների վերաբերյալ։ Նա նկատի ունի անգլերենի ժխտական կրավորական նախադասությունների ձևավորումը, այո-ոչ և wh- հարցական նախադասությունները և այլն։ Վերջում նա պնդում է, որ տրանսֆորմացիոն վերլուծությունը կարող է նկարագրել «տարբեր երևույթներ» անգլերենի քերականության մեջ «պարզ», «բնական» և «կանոնավոր» եղանակով[Նշում 36]։

Կառուցողական համանունություն և լեզվական վերլուծության հստակ մակարդակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ութերորդ գլխում՝ վերնագրված «Լեզվաբանական տեսության բացատրական ուժը», Չոմսկին գրում է, որ լեզվաբանական տեսությունը չի կարող բովանդակություն ունենալ՝ միայն ստեղծելով ճիշտ քերականական նախադասություններ։ Այն նաև պետք է հաշվի առնի լեզվական նկարագրության տարբեր մակարդակներում այլ կառուցվածքային երևույթներ։ Լեզվական որոշակի մակարդակում կարող են լինել երկու կետեր, որոնք կարելի է հասկանալ տարբեր իմաստներով, բայց դրանք կառուցվածքայնորեն չեն տարբերվում այդ մակարդակի մեջ։ Սա կոչվում է «կառուցողական համանունություն»։ Համապատասխան երկիմաստությունը կարող է լուծվել ավելի բարձր մակարդակի լեզվական վերլուծությամբ։ Այս ավելի բարձր մակարդակում երկու կետերը կարելի է հստակ ցույց տալ՝ ունենալով երկու տարբեր կառուցվածքային մեկնաբանություններ։ Այս եղանակով, հնչյունաբանական մակարդակի կառուցողական համանունությունները կարող են լուծվել ձևաբանության մակարդակի վերլուծությամբ և այսպես շարունակ։ Բարձր մակարդակում լեզվաբանական վերլուծության դրդապատճառներից մեկն այն է, որ կառուցվածքային անորոշությունը բացատրվի ավելի ցածր մակարդակի վրա կառուցողական համանունությունների շնորհիվ։ Մյուս կողմից, յուրաքանչյուր լեզվական մակարդակ նաև որակում է մակարդակի որոշ կառուցվածքային նմանություններ, որոնք չեն բացատրվում ցածր մակարդակներում։ Չոմսկին նաև օգտագործում է այս փաստարկը՝ լեզվաբանական վերլուծության հստակ մակարդակների հաստատումը ապահովելու համար[74]։

Դրանից հետո Չոմսկին ցույց է տալիս, որ քերականությունը, որը վերլուծում է նախադասությունները մինչև արտահայտության պլանի մակարդակը, պարունակում է բազմաթիվ կառուցողական համանունություններ արտահայտության պլանի մակարդակում, որտեղ առաջացած երկիմաստությունները պետք է բացատրվեն ավելի բարձր մակարդակով։ Այնուհետև նա ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող է իր նոր հայտնագործված «փոխակերպման մակարդակը» բնական և հաջողությամբ գործել որպես այդ բարձր մակարդակ։ Նա նաև պնդում է, որ ցանկացած արտահայտության կառուցվածքի քերականություն, որը չի կարող բացատրել այդ երկիմաստությունները նույնքան հաջող, որքան տրանսֆորմացիոն քերականությունը, պետք է համարվի «ոչ ադեկվատ»[75]։

Իմաստաբանության դերը շարահյուսության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իններորդ գլխում՝ վերնագրված «Շարահյուսություն և իմաստաբանություն», Չոմսկին հիշեցնում է, որ մինչ այժմ իր վերլուծությունը եղել է «ամբողջովին ձևական և ոչ իմաստաբանական»[76]։ Դրանից հետո նա առաջարկում է բազմաթիվ օրինակներ՝ հերքելու որոշ ընդհանուր լեզվական պնդումներ. այն է՝ նշանակությունը հենք է հանդիսանում քերականության համար։ Նա եզրակացնում է, որ իմաստի և քերականական ձևի համապատասխանությունը «անկատար» է, «ոչ ճշգրիտ» և «անորոշ»։ Հետևաբար, «որպես քերականական նկարագրության հիմք» իմաստը օգտագործելը «համեմատաբար անօգուտ է»[77]։ Իր տեսակետը հաստատելու համար Չոմսկին նմանատիպ կապն է դիտարկում իմաստաբանության և հնչյունաբանության միջև։ Նա ցույց է տալիս, որ իմաստի վրա հիմնված հնչյունական տարբերակման տեսություն կառուցելու համար ենթադրվում է «հսկայական կորպուսի» «բարդ», «սպառիչ» և «տքնաջան հետաքննություն»[78]։ Ի հակադրություն, հնչյունական հստակությունը բացատրվում է «պարզ» կերպով և «զույգ թեստերի» միջոցով[78]։ Չոմսկին նաև պնդում է, որ շարահյուսական տեսության խիստ ձևական, ոչ իմաստային շրջանակը, ի վերջո, կարող է օգտակար լինել զուգահեռ անկախ իմաստային տեսությանն աջակցելու համար[Նշում 37]։

Հռետորական ոճ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտության հռետորաբանության մասնագետ Ռենդի Ալեն Հարիսը գրում է, որ «Շարահյուսական Կառույցները» «հանգիստ և համառորեն դիմում են լեզվաբանական գիտության նոր հայեցակարգին»։ Նա գիրքը համարում է «պարզ, համոզիչ, շարահյուսորեն համարձակ»[79]։ Գրքի ավելի մանրամասն ուսումնասիրության ընթացքում Հարիսը Չոմսկու փաստարկները «Շարահյուսական Կառույցներ» գրքում համարում է «բազմաշերտ և համոզիչ»։ Չոմսկին ոչ միայն տրամաբանական բողոք է անում (այսինքն ՝ լոգոներ) լեզվի խիստ ձևավորված մոդելի դեմ, այլև բացահայտ բողոքում է գիտության էթոսից[80]։

Մասնավորապես, Չոմսկիի «Շարահյուսական Կառույցներ» գրքում անգլերենի բաղադրյալ օժանդակ բայական համակարգի վերլուծությունը մեծ հռետորական ազդեցություն ունեցավ։ Այն համատեղում էր պարզ արտահայտության պլանի կանոնները պարզ փոխակերպման կանոնի հետ։ Սա հիմնված էր ամբողջովին ձևական պարզության վրա։ Տարբեր լեզվաբաններ այն նկարագրել են որպես «գեղեցիկ», «հզոր», «էլեգանտ», «բացահայտող», «խորաթափանց», «խաբուսիկ» և «հնարամիտ»[Նշում 38][Նշում 39][Նշում 40]։ Ըստ ամերիկացի լեզվաբան Ֆրեդերիկ Նյումեյերի՝ այս հատուկ վերլուծությունից շահեցին շատ «Չոմսկիի կողմնակիցները» և դա «անմիջապես հանգեցրեց այն բանին, որ որոշ լեզվաբաններ առաջարկեցին որոշակի երևույթների գեներատիվ-տրանսֆորմացիոն վերլուծություն»[81]։ Ըստ բրիտանացի լեզվաբան Է. Քիթ Բրաունի՝ «այս հաշվի շքեղությունն ու խորաթափանցությունն ակնթարթորեն ճանաչվեցին, և դա կարևոր գործոն էր շարահյուսությունը դիտելու տրանսֆորմացիոն ձևի նախնական հաջողությունն ապահովելու գործում»[82]։ Ամերիկացի լեզվաբան Մարկ Արոնոֆը գրել է, որ «որոշ շատ ցայտուն փաստերի գեղեցիկ վերլուծությունն ու նկարագրությունը հռետորական զենքն էր, որը դրդում էր Չոմսկու տեսության ընդունմանը»։ Նա ավելացրեց, որ ըստ Չոմսկու՝ անգլերեն բայերի «տեսության և վերլուծության սերտաճումը տալիս է փաստերի նկարագրությունն այնքան համոզիչ, որ այն փոխեց ամբողջ դաշտը»[83]։

Գիտության հռետորաբանության դոկտոր Ռեյմոնդ Օենբրինգը կարծում է, որ Չոմսկին «գերագնահատում է տրանսֆորմացիոն կանոնների նորույթը», չնայած որ այս վարկածը Զելլիգ Հարիսը արդեն ներկայացրել էր նախորդ աշխատությունում։ Նա գրում է, որ Չոմսկին «զգուշորեն» էր վերաբերվում գերակշռող լեզվաբանական հետազոտություններին։ Ի տարբերություն նրան՝ Լիսի նման խանդավառ հետևորդները, ընդհակառակը, շատ ավելի «առճակատված» էին։ Նրանք ձգտում էին «հռետորական սեպ» դնել Չոմսկու և հետբլումֆիլդյանների (ամերիկացի լեզվաբաններ՝ 1940-ական և 1950-ականների) աշխատանքների միջև՝ պնդելով, որ վերջինս չի որակվում որպես լեզվական «գիտություն»[84]։

Ընդունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազդեցությունը լեզվաբանության վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրքի վաղ ակնարկում ամերիկացի կառուցվածքային լեզվաբան Չարլզ Ֆ.Վոգելինը գրել է, որ «Շարահյուսական կառույցները» հիմնարար մարտահրավեր են ներկայացնում լեզվաբանական հետազոտություններ կատարելու համար։ Նա նշեց, որ դա ներուժ ունի լեզվաբանության շրջանակներում «Կոպեռնիկյան հեղափոխություն» իրականացնելու համար[85]։ Ամերիկացի մեկ այլ լեզվաբան Մարտին Ջուսը Չոմսկյան լեզվաբանական տեսությունը «հերետիկոսություն» անվանեց Բլումֆիլդյան ավանդույթի շրջանակներում[86]։ Ամերիկացի լեզվաբան Փոլ Փոստալը 1964 թվականին մեկնաբանեց, որ «Միացյալ Նահանգներում տարածված շարահյուսական հասկացությունների» մեծ մասը «արտահայտության պլանի քերականության տեսության վարկածներն են՝ ըստ Չոմսկու»[87]։ Մինչև 1965 թվականը լեզվաբանները ասում էին, որ «Շարահյուսական Կառույցները»[88] ունեցել են «ցնցող ազդեցություն»[89] և ստեղծել են կյունական «հեղափոխություն»[90]։ 1966 թվականին բրիտանացի լեզվաբան Ջոն Լիոնսը գրել է, որ «որևէ աշխատություն ավելի մեծ ազդեցություն չի ունեցել ներկայիս լեզվաբանական տեսության վրա, քան Չոմսկու «Շարահյուսական կառույցները»»[91]։ Լեզվաբանության բրիտանացի պատմաբան Ռ. Հ. Ռոբինսը 1967 թվականին գրել է, որ Չոմսկու «Շարահյուսական կառույցների» հրատարակումը «նկարագրական լեզվաբանության և լեզվաբանական տեսության ուղղության ամենաարմատական և ամենակարևոր փոփոխությունն էր, որը տեղի է ունեցել վերջին տարիներին»[92]

Լեզվաբանության մեկ այլ պատմաբան Ֆրեդերիկ Նյումեյերը «Շարահյուսական կառույցները» «հեղափոխական» է համարում երկու պատճառով։ Նախ, դա ցույց տվեց, որ լեզվի ձևական տեսությունը հնարավոր է։ Չոմսկին ցույց տվեց այս հնարավորությունը գործնականում՝ անգլերենի քերականության մի հատվածի ձևական ներկայացմամբ։ Երկրորդ, այն շարահյուսությունը դնում էր լեզվի տեսության կենտրոնում։ Շարահյուսությունը ճանաչվել է որպես լեզվի ստեղծման առանցքային կետ, որում սահմանափակ կանոնների օգնությամբ կարելի է կազմել անսահմանափակ նախադասություններ։ Հետևաբար, ձևաբանությունը (այսինքն՝ բառերի կազմության ուսումնասիրությունը) և հնչյունաբանությունը (այսինքն՝ լեզուներում հնչյունների դասավորման ուսումնասիրությունը) կորցրին իրենց նշանակությունը[93]։

Ամերիկացի լեզվաբան Նորբերտ Հորնշտեյնը գրել է, որ նախքան «Շարահյուսական կառույցները» լեզվաբանական հետազոտությունները չափազանց զբաղված էին հիերարխիաների և բոլոր դիտվող լեզվական տվյալների կատեգորիաների ստեղծմամբ։ «Շարահյուսական կառույցների» «տևական ներդրումներից» մեկն այն է, որ այն լեզվաբանական հետազոտության մեթոդաբանությունը տեղափոխեց դեպի վերացական, ռացիոնալիստական տեսություն՝ հիմնված տվյալների վրա, ինչը «ընդհանուր գիտական պրակտիկա» է[94]։

Ազդեցությունը այլ առարկաների վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հոգեբանություն

«Շարահյուսական կառույցների» սերող քերականությունը ազդարարում է Չոմսկու մենթալիստական հեռանկարը լեզվաբանական վերլուծության մեջ։ Հրատարակումից կարճ ժամանակ անց՝ 1959թվականին, Չոմսկին գրեց քննադատական ակնարկ[95] Բ.Ֆ.Սքիների «Լեզվական վարք» գրքի (B.F. Skinner's Verbal Behaviour[96]) վերաբերյալ։ Սքիները ներկայացրել էր մարդկային լեզվի յուրացումը՝ պայմանավորված արտաքին խթանների հետ։ Չոմսկին դեմ էր բիհեյվորիստական (behaviorist) այս մոդելին։ Նա պնդում էր, որ մարդիկ խոսք են ստեղծում՝ մտքում օգտագործելով առանձին շարահյուսական և իմաստային բաղադրիչներ։ Նա ներկայացրեց սերող քերականությունը որպես հոգելեզվաբանության իրականության վերացական նկարագրություն[95]:Չոմսկու փաստարկն ուժգին ազդեցություն ունեցավ հոգելեզվաբանական հետազոտությունների վրա[Նշում 5]։

Փիլիսոփայություն

«Շարահյուսական կառույցները» դարձավ քննարկման առարկա լեզվի փիլիսոփաների և լեզվաբանների միջև։ Ամերիկացի փիլիսոփա Ջոն Սիրլը այն անվանեց իր ժամանակի «ուշագրավ մտավոր նվաճում»։ Նա այս գիրքը համեմատեց Քեյնսի կամ Ֆրեյդի ստեղծագործության հետ։ Սիրլը այս գրքին է վերագրում ոչ միայն «լեզվաբանության մեջ հեղափոխություն» ստեղծելը, այլև «հեղափոխական ազդեցություն» ունենալը «փիլիսոփայության և հոգեբանության» վրա[97]։ Չոմսկին և Վիլարդ վան Օրման Քուինը՝ լեզվի հակամենթալիստ փիլիսոփան, բազմիցս բանավիճել են Չոմսկու լեզվաբանական տեսությունների շուրջ[98]։ Շատ փիլիսոփաներ կողմնակից էին Չոմսկու գաղափարին, ըստ որի՝ բնական լեզուները բնածին են և շարահյուսորեն կազմվում են կանոններով։ Նրանք նաև հավատում էին մարդկային մտքում կանոնների գոյությանը, որոնք իմաստները կապում են արտասանություններին։ Այս կանոնների ուսումնասիրությունը փիլիսոփայական իմաստաբանության մեջ սկիզբ դրեց նոր դարաշրջանի[Նշում 41][Նշում 42]։

Համակարգչային գիտություն

Լեզվի նկատմամբ իր ձևական և տրամաբանական վերլուծությամբ՝ «Շարահյուսական կառույցները» նաև մերձեցրել է լեզվաբանությունն ու համակարգչային գիտության նոր ոլորտը։ Համակարգչային գիտնական Դոնալդ Քնութը (Տյուրինգի մրցանակի դափնեկիր) պատմեց, որ կարդացել է «Շարահյուսական կառույցները» 1961 թվականին և տպավորվել է դրանով[Նշում 43]։ Չոմսկու «Երեք մոդել» աշխատությունը (Chomsky 1956), որը տպագրվել է «Շարահյուսական կառույցներից» մեկ տարի առաջ, կարևոր նշանակություն ունեցավ համակարգչային գիտության մեջ ձևական լեզուների տեսության զարգացման համար[Նշում 44]։

Նյարդաբանություն

2011 թվականին մի խումբ ֆրանսիացի նյարդաբաններ հետազոտություն են անցկացրել՝ ստուգելու՝ արդյոք ուղեղի իրական մեխանիզմներն աշխատում են այնպես, ինչպես Չոմսկին էր շարադրել «Շարահյուսական կառույցներում»։ Արդյունքները ցույց տվեցին, որ ուղեղի որոշակի շրջաններ մեկնաբանում են շարահյուսական տեղեկատվությունը վերացական ձևով։ Սրանք անկախ են ուղեղի այն շրջաններից, որոնք կարգավորում են իմաստային տեղեկատվությունը։ Ավելին, ուղեղը վերլուծում է ոչ միայն բառերի շարքը, այլև բաղադրիչների հիերարխիկ, ստորակարգ կառույցները։ Այս դիտարկումները հաստատեցին Չոմսկու տեսական պնդումները «Շարահյուսական կառույցներում»[99]։

2015 թվականին Նյու Յորքի համալսարանի նյարդաբանները հետազոտություններ են անցկացրել՝ ստուգելու՝ արդյոք մարդու ուղեղը խոսք կազմելիս օգտագործում է «հիերարխիկ կառույցի ստեղծում»։ Նրանք չափեցին մասնակիցների ուղեղի մագնիսական և էլեկտրական գործողությունները։ Արդյունքները ցույց տվեցին, որ «մարդկային ուղեղները հստակորեն վերլուծում են իրենց լսած արտահայտությունները երեք բաղադրիչների»։ Փաստորեն, ստորակարգությունը լեզվական կառույցներում՝ բառեր, արտահայտություններ և ապա նախադասություններ, արտացոլվում է մեր նյարդային համակարգի մեջ։ Այս արդյունքները հաստատեցին Չոմսկու՝ ուղեղում գտնվող «ներքին քերականական մեխանիզմի» վարկածը «Շարահյուսական կառույցներում»[100]։

Քննադատություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սխալ իդեալականացում

Ամերիկացի լեզվաբան Չարլզ Հոկեթը 1964 թվականին Ամերիկայի լեզվաբանական հասարակությանը ուղղված իր ուղերձում «Շարահյուսական կառույցները» համարեց «ժամանակակից լեզվաբանության չորս հիմնական առաջընթացներից մեկը»[101][Նշում 45]։ Սակայն նա վերածվեց Չոմսկյան լեզվաբանության կատաղի քննադատողի։ Մինչ 1966 թվականը Հոկեթը մերժեց «Չոմսկու չափանիշները գրեթե բոլոր մանրամասներով»[102]։ 1968 թվականին իր «Արվեստի վիճակը» գրքում Հոկեթը գրում է, որ Չոմսկու հիմնական մոլորությունն այն է, որ լեզվին վերաբերվում է որպես ձևական, հստակ սահմանված, կայուն համակարգ և որը ստացվում է իդեալականացված վերացականության (աբստրակցիայի) արդյունքում։ Հոկեթը կարծում է, որ նման իդեալականացում հնարավոր չէ։ Նա պնդում է, որ չկա էմպիրիկ ապացույց, որ մեր լեզվական կարողությունը, իրականում, լավ ձևավորված համակարգ է։ Աղբյուրները, որոնք մարդկանց մեջ առաջացնում են լեզվական կարողություն, օրինակ՝ ֆիզիկական գենետիկական փոխանցումն ու մշակութային փոխանցումը, իրենց հերթին, թույլ են սահմանված[Նշում 46]։ Հոկեթը նաև հակադրվում էր Չոմսկու այն վարկածին, որ շարահյուսությունը լիովին անկախ է իմաստի ուսումնասիրությունից[103]։

Ոչ էմպիրիզմ

Ի տարբերություն Հոկեթի՝ բրիտանացի լեզվաբան Ջեֆրի Սեմփսոնը կարծում էր, որ Չոմսկու ենթադրությունները` հստակ սահմանված քերականության վերաբերյալ, «արդարացված են գործնականում»։ Այն բերեց շարահյուսություն «գիտական նկարագրության շրջանակներում»։ Սեմփսոնը դա համարում է «մեծ դրական ներդրում»[104]։ Այնուամենայնիվ, նա պնդում է, որ Չոմսկու լեզվաբանությունը չափազանց «հիմնված է ներըմբռնումի վրա»։ Ըստ նրա՝ այն չափազանց շատ է հենվում իրենց սեփական լեզվի վերաբերյալ բնիկ խոսողների սուբյեկտիվ ինքնադիտողական դատողություններին։ Հետևաբար, պակաս կարևորություն է տրվում լեզվական տվյալներին, որոնք էմպիրիկորեն դիտարկվում են անդեմ երրորդ կողմերի կողմից[105]։

«Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքի» ազդեցությունը

Ըստ Սեմփսոնի՝ «Շարահյուսական կառույցները» հիմնականում Չոմսկու ինտելեկտի խարիզմայի շնորհիվ է հետագա տարիներին դարձել գերիշխող տեսական հարացույց։ Իր հերթին, Չոմսկու հետագա աշխատանքների ընդունումը հիմնված էր «Շարահյուսական կառույցների» հաջողությունների վրա[34]։ Բրիտանացի-ամերիկացի լեզվաբան Ջեֆրի Ք. Պուլլումի կարծիքով, «Շարահյուսական կառույցները» պնդում է, որ «անհնար է, ոչ թե դժվար» սահմանափակ միջոցների շնորհիվ ստեղծել անգլերեն բոլոր քերականական նախադասությունները, և ապա դիմում է «Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքին» (LSLT)՝ «խիստ ապացույցի համար»։ Բայց, իրականում, LSLT-ն չի պարունակում վավեր, համոզիչ ապացույց[17]։

Ինքնատիպություն

Պուլլումը նշում է նաև, որ «Շարահյուսական կառույցների» «ինքնատիպությունը» «խիստ գերագնահատված է»։ Ըստ նրա՝ դա «պատշաճ կերպով չի գնահատում ավելի վաղ գրականությունը, որի վրա հիմնված է»[17]։ Նա մանրամասնորեն ցույց է տալիս, թե ինչպես է մոտեցումը «Շարահյուսական կառույցներում» նմանվում մաթեմատիկական տրամաբան Էմիլ Փոստի՝ ապացույցների ձևակերպման աշխատանքին։ Բայց «քիչ լեզվաբաններ են տեղյակ այդ մասին, քանի որ Փոստի հոդվածները չեն մեջբերվում»[17]։ Պուլլումը ավելացնում է, որ նախադասություններ կազմելու համար ձևական աքսիոմատիկ համակարգերի օգտագործումը՝ վերևից ներքև, առաջին անգամ առաջարկել է Զ. Հարիսը 1947 թվականին՝ «Շարահյուսական կառույցների» հրատարակումից տաս տարի առաջ։ Դա թերագնահատվում է «Շարահյուսական կառույցներում»[17]։

Փոխակերպումների անհրաժեշտությունը

1982 թվականին Պուլումը և մեկ այլ բրիտանացի լեզվաբան Ջերալդ Գազդարը պնդում էին, որ առանց համատեքստային արտահայտության պլանի քերականության վերաբերյալ Չոմսկու քննադատությունները «Շարահյուսական կառույցներում» կա՛մ մաթեմատիկորեն թերի են, կա՛մ հիմնված են էմպիրիկ տվյալների սխալ գնահատման վրա։ Նրանք նշեցին, որ քերականության արտահայտության պլանը կարող է ավելի լավ բացատրել լեզվական երևույթները, քան փոխակերպումները[106][Նշում 47]։

Պարգևներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000 թվականին Մինեսոտայի համալսարանի ճանաչողական գիտությունների կենտրոնը կազմել է 20-րդ դարից սկսած ճանաչողական գիտության 100 ամենաազդեցիկ աշխատանքների ցուցակը։ Ընդհանուր առմամբ, ինտերնետի միջոցով առաջադրվել է 305 գիտական աշխատանք և մեկ կինոնկար։ «Շարահյուսական կառույցները» գտնվում էր այս ցուցակի առաջին տեղում՝ որպես դարի ճանաչողական գիտության ամենաազդեցիկ աշխատանք[Նշում 48]։

«Շարահյուսական կառույցները» ներառվել է «Երբևէ գրված 100 ամենաազդեցիկ գրքերը» գրքում, որի հեղինակը բրիտանացի գրաքննադատ և կենսագիր Մարտին Սեյմուր-Սմիթն է, տպագրվել է 1998 թվականին[107]։

«Շարահյուսական կառույցները» ներառվել է նաև 1923 թվականից ի վեր ընտրված 100 լավագույն անգլալեզու ոչ գեղարվեստական գրքերի ցուցակում, որոնք ընտրել է Time ամերիկյան շաբաթաթերթը[5]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Seuren, Pieter A. M. (1998). Western linguistics: An historical introduction. Wiley-Blackwell. էջեր 160–167. ISBN 0-631-20891-7.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Joseph, John E. (2002). From Whitney to Chomsky: Essays in the History of American Linguistics. John Benjamins. ISBN 9789027275370.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Tomalin, Marcus (2006). Lingustics and the Formal Sciences: The Origins of Generative grammar. Cambridge University Press. ISBN 9780511486340.
  4. ↑ Cook 2007
  5. ↑ 5,0 5,1 Grossman, Lev (2016 թ․ օգոստոսի 17). «All-TIME 100 Nonfiction Books : Syntactic Structures». Time. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 Chomsky 1957, էջ. 15 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  7. ↑ 7,0 7,1 Chomsky 1957, էջ. 17 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  8. ↑ 8,0 8,1 Chomsky 1957, էջ. 44 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Chomsky 1957, էջ. 13 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Chomsky 1957, էջ. 49 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  11. ↑ Chomsky 1957, էջ. 85 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  12. ↑ 12,0 12,1 Lightfoot, David W. (2002). «Introduction to the second edition of Syntactic Structures by Noam Chomsky». In Lightfoot, David W. (ed.). Syntactic Structures (second ed.). Berlin: Mouton de Gruyter. էջեր v–xviii. ISBN 3110172798. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 26-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Hjelmslev, Louis (1969) [First published 1943]. Prolegomena to a Theory of Language. University of Wisconsin Press. ISBN 0299024709.
  14. ↑ «The Cognitive Science Millennium Project». 2004 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2004 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  15. ↑ Anthropology, Radical (2008). «Human nature and the origins of language» (PDF). Radical Anthropology (2). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 25-ին.
  16. ↑ Johnson, Steven (2002). «Sociobiology and you». The Nation (November 18). Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 25-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Pullum 2011
  18. ↑ Garvin, Paul J. (1954). «Review of Prolegomena to a Theory of Language by Louis Hjelmslev, translated by Francis J. Whitfield». Language. 30 (1): 69–66. doi:10.2307/410221. JSTOR 410221.
  19. ↑ Hjelmslev, Louis (1971) [1943]. Prolégomènes à une théorie du langage. Paris: Les éditions de minuit. էջ 27. ISBN 2707301345. «Nous exigeons par exemple de la théorie du langage qu'elle permettre de décrire non contradictoirement et exhaustivement non seulement tel texte français donné, mais aussi tous les textes français existant, et non seulement ceux-ci mais encore tous les textes français possibles et concevables»
  20. ↑ Hjelmslev, Louis (1971) [1943]. Prolégomènes à une théorie du langage. Paris: Les éditions de minuit. էջ 27. ISBN 2707301345. «Grâce aux connaissances linguistiques ainsi acquises, nous pourrons construire, pour une même langue, tous les textes concevables ou théoriquement possibles.»
  21. ↑ Chomsky, Noam (1957). Syntactic Structures. The Hague: Mouton. ISBN 9027933855.
  22. ↑ Wells, Rulon S. (1947). «Immediate constituents». Language. 23 (2): 81–117. doi:10.2307/410382. JSTOR 410382.
  23. ↑ Berwick, Robert C.; Chomsky, Noam (2015). Why Only Us: Language and Evolution. MIT Press. ISBN 9780262034241.
  24. ↑ Barsky 1997, էջ. 48
  25. ↑ Barsky 1997, էջեր. 49–50
  26. ↑ Chomsky 1975, էջ. 33 և Thomas 2012, էջ. 250
  27. ↑ Quine 1951
  28. ↑ Carnap 1934
  29. ↑ Graffi 2001, էջ. 331
  30. ↑ McGilvray 2005, էջ. 117
  31. ↑ Chomsky 1953
  32. ↑ Barsky 1997, էջ. 83
  33. ↑ Barsky 1997, էջ. 86
  34. ↑ 34,0 34,1 Sampson 2001, էջ. 152
  35. ↑ Sklar 1968, էջ. 216
  36. ↑ Barsky 1997, էջեր. 81–82
  37. ↑ 37,0 37,1 Hamans 2014
  38. ↑ Hinrichs 2001, էջ. 5
  39. ↑ Jakobson & Halle 1956
  40. ↑ Chomsky, Halle & Lukoff 1956
  41. ↑ Hinrichs 2001, էջ. 2
  42. ↑ Lees 1957
  43. ↑ Koerner 2002
  44. ↑ Kibbee 2010
  45. ↑ Newmeyer 1986
  46. ↑ Newmeyer 1996
  47. ↑ Searle 2002
  48. ↑ Chomsky 1975
  49. ↑ Hinrichs 2001, էջ. 153
  50. ↑ Chomsky 1962
  51. ↑ Chomsky 1963
  52. ↑ Chomsky 1969
  53. ↑ 53,0 53,1 Chomsky 1973 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1973 (help)
  54. ↑ 54,0 54,1 Chomsky 1966 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1966 (help)
  55. ↑ Chomsky 1974
  56. ↑ Chomsky 1970
  57. ↑ Bugarski 1972
  58. ↑ Chomsky 1957, Preface harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  59. ↑ Chomsky 1957, էջեր. 5–6 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  60. ↑ Chomsky 1957, էջ. 16 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  61. ↑ Tomalin 2002
  62. ↑ Rebuschi 2001, էջ. 2014
  63. ↑ Carnap 1934, էջ. 2
  64. ↑ Chomsky 1957, էջ. 18 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  65. ↑ Chomsky 1957, էջեր. 19–21 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  66. ↑ Chomsky 1957, էջեր. 26–33 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  67. ↑ 67,0 67,1 Chomsky 1957, էջ. 45 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  68. ↑ 68,0 68,1 Chomsky 1957, էջ. 46 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  69. ↑ Chomsky 1957, էջեր. 38–40 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  70. ↑ Collins 2008, էջեր. 66–67
  71. ↑ Post 1943, Post 1944 and Pullum & Scholz 2001
  72. ↑ Pullum & Scholz 2001
  73. ↑ Chomsky 1957, էջեր. 49–56 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  74. ↑ Chomsky 1957, էջեր. 85–87 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  75. ↑ Chomsky 1957, էջ. 91 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  76. ↑ Chomsky 1957, էջ. 93 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  77. ↑ Chomsky 1957, էջ. 101 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  78. ↑ 78,0 78,1 Chomsky 1957, էջեր. 96–97 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  79. ↑ Harris 1993, Chapter 3
  80. ↑ Harris 1989
  81. ↑ Newmeyer 1987, էջ. 24
  82. ↑ Brown 2010, էջ. 186
  83. ↑ Aronoff 2014
  84. ↑ Oenbring 2009
  85. ↑ Voegelin 1958
  86. ↑ Joos 1961
  87. ↑ Postal 1964
  88. ↑ Levin 1965, էջ. 92
  89. ↑ Bach 1965, էջեր. 111–12
  90. ↑ Thorne 1965, էջ. 74
  91. ↑ Lyons 1966
  92. ↑ Robins 1967, էջ. 226
  93. ↑ Newmeyer 1996, էջեր. 24–26
  94. ↑ Norbert Hornstein (2017 թ․ հունվարի 27). «On Syntactic Structures». Faculty of Language. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 18-ին.
  95. ↑ 95,0 95,1 Chomsky 1959
  96. ↑ Skinner 1957
  97. ↑ Searle 1972
  98. ↑ Quine 1969
  99. ↑ Pallier, Devauchelle & Dehaene 2011, էջեր. 2522–2527
  100. ↑ «Chomsky Was Right, NYU Researchers Find: We Do Have a "Grammar" in Our Head». New York University. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  101. ↑ Hockett 1965, էջ. 185
  102. ↑ Hockett 1966, էջ. 156
  103. ↑ Hockett 1968, էջեր. 67–71
  104. ↑ Sampson 1980, էջ. 134
  105. ↑ Sampson 2001, էջ. 5, Sampson 2001, էջ. 10 and Sampson 2001, էջ. 13
  106. ↑ Pullum & Gazdar 1982
  107. ↑ Seymour-Smith 1998

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ From Chomsky 1957, էջ. 103 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help):"...այնպիսի իմաստային հասկացությունները, ինչպիսիք են հղումը, նշանակությունը և հոմանիշությունը, ոչ մի դեր չեն ունեցել քննարկման ընթացքում."
  2. ↑ 2,0 2,1 Չոմսկին մեջբերում է՝ Riemsdijk & Huybregts 1982, էջ. 63 ասելով. «Այն «Շարահյուսական կառույցները» դասընթացների գրառումներ էր MIT-ի բակալավրիատի դասընթացի համար։ Van Schooneveld-ը (հոլանդացի լեզվաբան, որը կապված էր Մուտոնի հետ) մեկ անգամ հայտնվեց այստեղ և նայեց իմ դասընթացի որոշ գրառումների, որոնք ես դասավանդում էի և ասաց, որ պետք է հրապարակեմ»։ (Dillinger & Palácio 1997, էջեր. 162–163), Չոմսկին պատմում է. «Այն ժամանակ Մութոնը գրեթե ցանկացած բան էր տպագրում, ուստի նրանք որոշեցին, որ այն կտպագրեն նաև լույս տեսնող հազար այլ անպիտան բաների հետ միասին։ Սա «Շարահյուսական կառույցների» պատմությունն է։ «Շարահյուսական կառույցների» հրատարակությունը քննարկվում է նաև Noordegraaf 2001 և van Schooneveld 2001.
  3. ↑ From Chomsky 1957, էջ. 102 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help): "«§§3-7-ում մենք նշեցինք լեզվական որոշ հիմնարար հասկացությունների զարգացումը զուտ ֆորմալ տերմիններով:"
  4. ↑ Այստեղ «առաջացնել» նշանակում է տալ յուրաքանչյուր նախադասության հստակ կառուցվածքային նկարագրություն։ Chomsky 1965, էջ. 9-ում Չոմսկին գրում է, «Երբ մենք խոսում ենք քերականության մասին, որպես որոշակի կառուցվածքային նկարագրությամբ նախադասություն առաջացնող երևույթի, մենք նկատի ունենք պարզապես, որ քերականությունը այս կառուցվածքային նկարագիրը հատկացնում է նախադասությանը:"
  5. ↑ 5,0 5,1 ԸստSteinberg, Hiroshi & Aline 2013, էջ. 371՝ Չոմսկու կանոնների գեներատիվ համակարգն ավելի հզոր էր, քան այն, ինչ մինչ այժմ հոգելեզվաբաններն ունեին իրենց տրամադրության տակ։ Դա առանձնահատուկ հետաքրքիր էր այս տեսաբանների համար։ Շատ հոգեբաններ շտապում էին վերարտադրողական համակարգերը վերագրել բանախոսների մտքին և շուտով հրաժարվեցին ... բիհեյվիորիզմից »։
  6. ↑ Pullum 2011 գրում է. "Չոմսկին այդ ժամանակ անհայտ 28-ամյա մի երիտասարդ էր, ով դասավանդում էր ՄԻՏ-ում լեզվի դասընթացներ"
  7. ↑ Տե՛ս «ընդունելություն» բաժինը սույն հոդվածի։
  8. ↑ See «Քննադատություններ» բաժինը սույն հոդվածի։
  9. ↑ Մասնավորապես, Չոմսկին կարդաց «Դեյվիդ Քիմիի եբրայերեն քերականությունը (Միխլոլ)» (1952)՝ 13-րդ դարի եբրայերեն քերականության ուսումնասիրություն։ Այն գրել է իր հայրը՝ Ուիլյամ Չոմսկին, որը ժամանակի եբրայերենի առաջատար գիտնականներից էր։ Տե՛ս Barsky 1997, էջ. 10
  10. ↑ Եբրայերենի հետ նմանության համար։ Տե՛ս Barsky 1997, էջ. 47 և «Noam Chomsky interviewed by David Samuels». Chomsky.info. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  11. ↑ 1947 թվականի ներածության մեջ Զ. Հարիսը գրում է, որ «Ն. Չոմսկին անհրաժեշտ օգնություն է ցույց տվել ձեռագրին»։
  12. ↑ Չոմսկին 1975 թվականի գրքի ներածության մեջ գրում է. «Իմ ներդրումը լեզվաբանության ասպարեզում 1947 թվականին էր, երբ Զ. Հարիսը ինձ տվեց իր «Կառուցվածքային լեզվաբանության մեթոդների» ապացույցները»։
  13. ↑ Հատկապես Գուդմանի աշխատանքում՝ կառուցողական համակարգի և ինդուկտիվ մոտեցումների անբավարարության վերաբերյալ, Տե՛ս Chomsky 1975, էջ. 33: Goldsmith & Huck 1995, էջ. 24 գրված է. «Չոմսկին ասել է, որ Գուդմանի մոտ ուսուցանելու օրերից համոզված է, որ ինդուկտիվ ուսուցում չկա»։
  14. ↑ Chomsky 1975, էջ. 33 գրում է. «Քուինի կողմից տրամաբանական էմպիրիզմի քննադատությունները նաև որոշակի հիմք տվեցին ենթադրելու, որ լեզվաբանական տեսության ոչ կարգայնացված մոտեցումը կարող է իրատեսական լինել»
  15. ↑ Otero 1994 նշում է, որ ոչ ամերիկացի փիլիսոփաների մեջ միայն Ռուդոլֆ Կարնապն է, ում Չոմսկին կարդացել է ուսանող ժամանակ(էջ 3)
  16. ↑ Tomalin 2003 գրում է. «Հայտնի է, որ Կարնապի «Աուֆբաու»-ի հետընտրական աշխատանքը (հատկապես «Logische Syntax der Sprache») որոշակիորեն ազդել է Չոմսկու վրա»
  17. ↑ Joseph, Love & Taylor 2001, էջ. 125 նշվում է. «Ամենակարևոր բացթողումը Հարիսի «Մեթոդներ» և Չոմսկու «Շարահյուսական կառույցներ» գրքերի միջև Չոմսկու կողմից Հարիսի վերլուծական աշխատանքի շրջումն է»։
  18. ↑ Tomalin 2006, էջ. 116 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFTomalin2006 (help) գրում է. «Արձագանքելով Գուդմանի պարզամտության փաստարկները, ... ստեղծելու խնդիրը, ... պարզության չափումը հենց այն է, ինչ Չոմսկին պարզաբանում է «Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածք» (LSLT) գրքի 4-րդ գլխում»
  19. ↑ Chomsky 1951, էջ. 5ասում է. «Մենք ուզում ենք տարրերի և պնդումների թվի իջեցում, ցանկացած ընդհանրացումներ, որպեսզի քերականությունը ավելի պարզ լինի»
  20. ↑ Մինչ Չոմսկին, իսրայելացի մաթեմատիկոս և լեզվաբան Եհոշուա Բար-Հիլելը արդեն ցույց էր տվելBar-Hillel 1953ում, որ խորհրդանշական տրամաբանության մեջ օգտագործվող ձևական լեզուները և մեթոդները կարող են հարմարեցվել այնպես, որ վերլուծեն մարդկային լեզուները
  21. ↑ Չոմսկին գրում է.Chomsky 1979, էջեր. 131–132 «Ինչ վերաբերում է «Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքը» գրքի (LSLT-ի) ընդունվելուն, ասելիք շատ չկա։ Ես արդեն ասել եմ ձեզ՝ լեզվաբանների արձագանքը այնքան էլ զարմանալի չէր։ Ես LSLT-ն առաջարկեցի MIT-Press-ին, որը հրաժարվեց դրանից։ Շատ արդարացիորեն, կարծում եմ, քանի որ այն ժամանակ տվյալ թեմայի վերաբերյալ իրավիճակը անբարենպաստ էր ընդհանուր գրքի համար, հատկապես անհայտ հեղինակի։ Ես նաև ներկայացրի հոդված Word ամսագրին, Ռոման Յակոբսոնի առաջարկով, բայց այն մերժվեց պատասխան նամակով։ Ուստի ես շատ հույս չունեի տեսնել այս աշխատանքներից որևէ մեկը հրապարակված, թեկուզ լեզվական ամսագրում»
  22. ↑ Մասնավորապես, Չոմսկին 1956 թ.-ին գրել է «Լեզվի նկարագրության երեք մոդել» վերնագրով գիտական աշխատություն, որը տպագրվել է «IRE գործարքներ տեղեկատվության տեսության վերաբերյալ»(Chomsky 1956)տեխնոլոգիական ամսագրում։ Այն նախանշում է «Շարահյուսական կառույցներում» ներկայացված շատ հասկացություններ։
  23. ↑ Շարքի խմբագիր վան Շունեվելդը մեջբերում է Hinrichs 2001, էջեր. 5–6. «Ես ի սկզբանե պատկերացնում էի «Յանուան» (Janua) որպես մեծ հոդվածի չափի փոքր մենագրությունների շարք։
  24. ↑ ՀամաձայնHinrichs 2001, էջ. 7՝ Պիտեր դե Ռիդերը՝ Mouton-ի գործադիր տնօրենը, գրել է վան Շունվելդին, որ «շարքի նոր վերնագրերը չպետք է գերազանցեն մոտ 120 էջը»։
  25. ↑ Չոմսկու 1956 թ. օգոստոսի 5-ին թվագրված նամակի հետազոտությունը Mouton-ի խմբագիր Կոռնելիս վան Շունելվելդին կարելի է գտնել այստեղHamans 2014: Այս նամակը ուղեկցում էր ձեռագրի վերջնական տարբերակը։
  26. ↑ Hinrichs 2001, էջ. 7 նշված է, որ Դե Ռիդերը գրել է վան Շունելվեդին. «Համոզված եմ, որ գիրքը լավ կվաճառվի այս վերնագրով»։
  27. ↑ Oenbring 2009նշված է, որ Լիսի ակնարկը «հիպերբոլիկ» էր, նրա լեզուն՝ «բեռնված», և Harris 1993 վերաբերում է Լիեսին որպես "Chomsky's Huxley"՝ նկատի ունենալով "bulldog" դերը, որը խաղացել է Թոմաս Հենրի Հաքսլին՝ ի պաշտպանություն Չարլզ Դարվին էվոլյուցիայի վերաբերյալ տեսությունների։ Voegelin 1958 Լիսին համարում է «Չոմսկու բացատրողը»։ Չոմսկին ինքը Լիսի ակնարկը համարում է «սադրիչ»:(Chomsky 1975, էջ. 3)
  28. ↑ Thorne 1965 նշել է, որ «վերջերս Կյունի նկարագրած հեղափոխությունը տեղի է ունեցել լեզվաբանության մեջ. դա սկսվում է 1957 թ.-ին Չոմսկու «Շարահյուսական կառույցների» տպագրությունից»։ Sklar 1968նշված է. «Այն, ինչ տեղի է ունեցել լեզվաբանության մեջ, երբ Չոմսկին հայտնվել է ասպարեզում, գրեթե լիովին համապատասխանում է Կյունի նկարագրությանը, թե ինչպես է գործում գիտական հեղափոխությունը»։ Searle 1972 գրում է, որ «Չոմսկու հեղափոխությունը հետևեց ընդհանուր օրինակին, որը նկարագրված է Թոմաս Կունի «Գիտական հեղափոխությունների կառուցվածք» գրքում։
  29. ↑ Heitner 2005 գրված է. «Կարնապի նախադասությունը իրականում կատարում է կրկնակի պարտականություն՝ շարահյուսական և հնչյունաբանական կառուցվածքի «ինքնավարությունը» ցույց տալու համար, ինչը ցույց է տալիս, որ նախադասությունները ոչ միայն կարող են ճանաչվել շարահյուսականորեն լավ ձևավորված, այլև առանձին բառեր կարող են ճանաչվել որպես հնչյունաբանորեն լավ ձևավորված, իմաստաբանությունից անկախ»։
  30. ↑ Հատկապես այստեղ առաջարկված մոդելըShannon & Weaver 1949
  31. ↑ Chomsky 1959 Չոմսկին գրում է, որ ինքը հետևում էր "generate" («առաջացնել») հասկացության ծանոթ տեխնիկական գործածությանը, տե՛ս Post 1944": Chomsky 1965, էջ. 9 Չոմսկին արդարացնում է "generate" տերմինի ընտրությունը՝ գրելով, որ "generate" տերմինը նախատեսված է տրամաբանության մեջ, մասնավորապես՝ Փոստի կոմբինացիոն համակարգերի տեսության մեջ։ Ավելին, "generate" տերմինը, կարծես, ամենահարմար թարգմանությունն է թվում Հումբոլդտի «erzeugen» տերմինի համար, որը նա հաճախ է օգտագործում, ըստ էության, այստեղ նախատեսված իմաստով։ Քանի որ "generate" հասկացության այս օգտագործումը լավ հաստատված է ինչպես տրամաբանության, այնպես էլ լեզվաբանական տեսության մեջ։
  32. ↑ Chomsky 1965, էջ. 8Չոմսկին գրում է, որ «գեներացնող քերականություն ասելով ես նկատի ունեմ պարզապես կանոնների համակարգ, որը ինչ-որ հստակ և լավ ձևակերպված նախադասություններին տալիս է կառուցվածքային նկարագրություններ»։
  33. ↑ Chomsky 1957, էջ. 55 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help) գրված է. «Մեր հիմնական նպատակն այն է, որ լեզվաբանական տեսությունը չպետք է նույնացվի օգտակար ընթացակարգերի ձեռնարկի հետ, և ոչ էլ պետք է ակնկալել, որ կտրամադրի քերականության հայտնաբերման մեխանիկական ընթացակարգեր:"
  34. ↑ Sampson 1980, էջեր. 76 նշում է, որ «հայտնաբերման ընթացակարգի» լիարժեք և ամենահետաքրքիր արտահայտությունը «Մեթոդները կառուցվածքային լեզվաբանության մեջ» գիրքն է(Harris 1951)՝ գրված Զ. Հարիսի՝ Չոմսկու ուսուցչի կողմից։
  35. ↑ Տե՛ս Chomsky 1978, էջեր. 9–10: Չոմսկին այս մոտեցումը բնութագրեց որպես «Գալիլեական ոճ» հետազոտություն, որն արդի բնական գիտություններում կիրառվել էր «մեծ հաջողությամբ» 17-րդ դարից ի վեր։
  36. ↑ Chomsky 1957, էջ. 68 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help) նշվում է. «Անգլերենում ակնհայտորեն հստակ երևույթների բազմազանությունը ընկալվում են շատ պարզ և բնական ձևով, երբ մենք ընդունում ենք տրանսֆորմացիոն վերլուծության տեսակետը, և հետևաբար, անգլերենի քերականությունը դառնում է շատ ավելի պարզ և կարգին»։
  37. ↑ Քանի որ դա «կբացահայտեր» նախադասության կառուցվածքների վերաբերյալ որոշակի պատկերացումներ։ Տե՛ս Chomsky 1957, էջ. 103 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)
  38. ↑ Newmeyer 1987, էջ. 24 գրել է, որ արտահայտությունների պլանի քերականության թերությունների Չոմսկիի օրինակները ցույց են տվել, որ ավելի հզոր տրանսֆորմացիոն կանոններ պարունակող քերականությունները կարող են նրբագեղ և բացահայտ կերպով կարգավորել նույն երևույթները։
  39. ↑ ԸստBrown 2010, էջ. 188՝ «այս ակնհայտ հետաքրքրասեր վերլուծությունը բավականին հնարամիտ է» և «փոխակերպումների հետ կապված կառուցվածքի տարբեր մակարդակների հզոր գործիքը հատկապես խաբուսիկ էր, քանի որ փոխակերպումները կարծես թե առաջարկում էին նախադասությունների ձևերի և դրանց ըմբռնման բարդ փոխհարաբերությունները բացատրելու միջոց»։
  40. ↑ «Շարահյուսական կառույցներ» գրքի ներածության մեջ (Chomsky 1957, էջ. ix harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFChomsky1957 (help)) Ամերիկացի լեզվաբան Դեյվիդ Լայթֆուտը գրել է, որ «այս հնարամիտ փոխակերպումը խուսափեց անհեթեթ արտահայտությունների պլանի կառուցվածքային կանոններից և բերեց էլեգանտ պատմություն...
  41. ↑ Stokhof 2012, էջ. 548 գրում է. «Այն, որ բնական լեզուներն իրոք այնքան համակարգված չեն, որ ձևական մոտեցումը թույլ տա, բողոք է, որը դարեր շարունակ փիլիսոփաներն ուղղել են բնական լեզուներին։ Չոմսկու աշխատանքը գեներատիվ լեզվաբանության մեջ, ըստ ամենայնի, շատ ավելի մեծ վստահություն է ներշնչել փիլիսոփաներին և տրամաբաններին՝ պնդելու, որ գուցե բնական լեզուները այնքան չհամակարգված և ապակողմնորոշիչ չէին, որքան նրանց փիլիսոփայական նախորդները ստիպել էին լինել, որից հետո 1960-ականների վերջին ձևական իմաստաբանությունը սկսեց ծաղկել »։
  42. ↑ Davidson 1967 գրում է՝ «Չոմսկու և մյուսների վերջին աշխատանքը շատ բան է անում բնական լեզուների բարդությունները լուրջ իմաստային տեսության շրջանակներում մտցնելու համար»։
  43. ↑ Knuth 2003Ներածական մասից՝ «Լեզվաբանության հետազոտողները սկսում էին ձևակերպել քերականության կանոններ, որոնք զգալիորեն ավելի մաթեմատիկական էին, քան նախկինում։ Եվ մարդիկ սկսեցին գիտակցել, որ նման մեթոդները շատ կարևոր են արհեստական լեզուների համար, որոնք հայտնի էին դառնում համակարգչային ծրագրավորման համար, չնայած որ անգլերենի նման բնական լեզուները շարունակում էին մնալ անլուծելի։ Քերականության մաթեմատիկական մոտեցումը ես այնքան գրավիչ համարեցի, որ, փաստորեն, պետք է խոստովանեմ՝ իմ մեղրամիսին 1961 թ.-ին վերցրի Նոամ Չոմսկու «Շարահյուսական կառույցներ» գրքի կրկնօրինակը։ Եվ Ատլանտյան օվկիանոսն անցնելիս ու Եվրոպայում ճամբարելիս ես բավականին մանրակրկիտ կարդացի այդ գիրքը և փորձեցի պատասխանել տեսական որոշ հիմնական հարցերի:Ահա մի զարմանալի բան. լեզվի մաթեմատիկական տեսություն, որով ես կարող էի հասկանալ համակարգչային ծրագրավորողի ինտուիցիան։ Իմ կյանքի մաթեմատիկական, լեզվաբանական և ալգորիթմական մասերը նախկինում բոլորովին առանձնացված էին։ Հետագա տարիներին այդ երեք ասպեկտները կայունորեն փոխկապակցվեցին։ Եվ 1960-ականների վերջին ես դարձա Սթենֆորդի համալսարանի համակարգչային գիտությունների պրոֆեսոր այն աշխատանքի համար, որը ես կատարել էի համակարգչային ծրագրավորման լեզուների վերաբերյալ»։
  44. ↑ Boden 2006, էջ. 648 գրված է՝ «Երեք մոդելի» նման աշխատությունները հսկայական, տևական ազդեցություն ունեցան համակարգչային գիտության վրա», և դրանք մեջբերվում են «կազմողի նախագծման գործնականում յուրաքանչյուր ներածության մեջ»:Hopcroft & Ullman 1979, էջ. 9 նշում է, որ «Չոմսկու գաղափարը՝ առանց համատեքստային քերականության, անչափ օգնել է ծրագրավորման լեզուների հստակեցմանը»։
  45. ↑ Մյուս երեքը Սըր Ուիլյամ Ջոնսի ուղերձն է Asiatic Society-ին 1786 թվականին, Կառլ Վերների «Eine Ausnahme der ersten Lautverschiebung»-ը 1875 թվականին և Ֆերդինանդ դե Սոսյուրի «Course in General Linguistics | Cours de Linguistique Générale» 1916 թվականին։
  46. ↑ Hockett 1968, էջ. 83 նշվում է՝ «Մենք չպետք է նպաստենք լեզվի մեր քիչ թե շատ ստանդարտացված բնութագրմանը մոնոլիտ իդեալի կարգավիճակին, և ոչ էլ եզրակացնենք, որ կարող ենք հաստատուն բնութագրման հասնել, այդպիսի մի մոնոլիտ իդեալ կա՝ Աստծո գրկում կամ յուրաքանչյուր անհատի ուղեղում»։
  47. ↑ Նման ոչ տրանսֆորմացիոն արտահայտության կառուցվածքի քերականության տարբերակներ ներառում են Generalized phrase structure grammar (GPSG), Head-driven phrase structure grammar (HPSG) և Lexical functional grammar (LFG).
  48. ↑ Տե՛ս 20-րդ դարից սկսած ճանաչողական գիտության 100 ամենաազդեցիկ աշխատանքների ցուցակը առցանց այստեղ՝ https://web.archive.org/web/20040821111702/http://www.cogsci.umn.edu/OLD/calendar/past_events/millennium/final.html

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
BNF: 329503889 · GND: 1088026621 · LOC: 76490810 · VIAF: 310212063 · WorldCat VIAF: 310212063
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Շարահյուսական_կառույցներ&oldid=9507474» էջից