Ինդիրա Գանդի
| Ինդիրա Գանդի հինդի՝ इन्दिरा प्रियदर्शिनी गान्धी | |
.jpg)
| |
| Քաղաքացիություն՝ |  Հնդկաստան և  Բրիտանական Հնդկաստան
|
|---|---|
| Կուսակցություն՝ | Հնդկական ազգային կոնգրես |
| Կրթություն՝ | Սոմերվիլ Քոլեջ, Վիսվա-Բհարատի համալսարան և Badminton School |
| Մասնագիտություն՝ | քաղաքական գործիչ |
| Ազգություն | Kashmiri Pandit |
| Դավանանք | հինդուիզմ |
| Ծննդյան օր | նոյեմբերի 19, 1917[1][2][3][4] |
| Ծննդավայր | Իլահաբադ |
| Վախճանի օր | հոկտեմբերի 31, 1984[1][2][3][4] (66 տարեկանում) |
| Վախճանի վայր | Նյու Դելի, Հնդկաստան |
| Թաղված | Ռաջ Գհատ |
| Ի ծնե անուն | հինդի՝ इन्दिरा नेहरू, անգլ.՝ Indira Nehru և անգլ.՝ Indira Priyadarshini Nehru |
| Հայր | Ջավահարլալ Ներու[5] |
| Մայր | Կամալա Ներու |
| Ամուսին | Ֆերոզ Գանդի |
| Զավակներ | Ռաջիվ Գանդի և Սանջայ Գանդի |
| Ինքնագիր | 
|
| Պարգևներ |
Ջավահարլալ Ներույի պարգև, Միջազգային Լենինի խաղաղության մրցանակ, Բհարատ Ռատնա և Խոսե Մարտի շքանշան |
Ինդիրա Գանդի (հինդի՝ इंदिरा प्रियदर्शिनी गांधी Indirā Priyadarśinī Gāndhī listen , Ինդիրա Պրիադարշինի Գանդին ծնվել է 1917 թվականի նոյեմբեր 19-ին, Ալլահաբադում, Ջավահառլալ Ներուի դուստրը, հնդիկ քաղաքական գործիչ, Հնդկաստանի երրորդ վարչապետը, ով ծառայել է երեք ժամկետ (1966–1977) և չորրորդ ժամկետը (1980-1984)։
Բովանդակություն
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավարտել է Ժողովրդական համալսարանը, ապա ուսումը շարունակել Շվեյցարիայում և Օքսֆորդում, որտեղ էլ ծանոթացել է ապագա ամուսնու հետ։ Ինդիրա Գանդին հոր մահից հետո, 1964 թվականին ընտրվում է խորհդարանի ստորին պալատի պատգամավոր, ապա աշխատում է Լալ Բախադուրա Շաստրիի գլխավորած կառավարությունում։ Շաստրիի մահվանից հետո նա դառնում է ՀԱԿ-ի առաջնորդ և Հնդկաստանի վարչապետ (աշխարհում երկրորդ կին-վարչապետը Սիրիմավո Բանդարանայիկից հետո)։ 1971 թվականին նա հաղթանակ է տանում խորհրդարանական ընտրություններում' «աղքատության դեմ պայքար» կոչի ներքո։ Ինդիրա Գանդին անցկացնում է բանկերի ազգայնացում, նրա կառավարման տարիներին երկրում արագ տեմպերով զարգանում էր արդյունաբերությունը, այդ թվում ծանր արդյունաբերությունը, գյուղատնտեսության բնագավառում կատարվում է «կանաչ հեղափոխություն», որի շնորհիվ Հնդկաստանը առաջին անգամ երկար տարիների ընթացքում արտադրանքի ներմուծման բնագավառում դառնում է անկախ։ Ինդիրան բազմիցս ընդգծել է իր կառավարության հավատարմությունը Ներուի քաղաքական սկզբունքներին։ Գանդին վարում էր ռազմական բլոկներին չմիանալու, խորհրդային միության և սոցիալիստական մյուս երկրների հետ բարեկամական հարաբերությունները զարգացնելու և ամրապնդելու քաղաքականություն։ Պաշտոնական այցով բազմիցս եղել է ԽՍՀՄ-ում, 1976 թվականի հունիսին այցելել է Հայաստան, այս տարօրինակ այցելության պատճառներից մեկը ենթադրաբար Սերգեյ Մերգելյանի հետ սիրային հարաբերություններն էին և հավանական ամուսնության առաջարկը [6] :
Սակայն ոչ բոլոր բարեփոխումներն են ժողովրդականություն վայելում, դրանց թվում բնակչության աճը կանգնեցնելու նպատակով իրականացված ստիպողական խիստ միջոցառումները և քաղաքական ազատությունների սահմանափակումները։ 1977 թվականին Գանդին պարտվում է խորհրդարանական ընտրություններում, իսկ 1980 թվականին նորից վերադառնում է իշխանության։ Նրա կառավարման երկրորդ էտապը բնորոշվում է Փենջաբ նահանգում ապրող սիկհերի հետ բախումներով։ Սիկհերի լիդերը սիկհերի համայնքը հայտարարում է անկախ ինքնակառավարվող մարմին։ Նրանք հարձակվում են ինդուիստների վրա և գրավում են սիկհերի ամենագլխավոր սրբատեղին՝ Ոսկե տաճարը։ Դրան ի պատասխան 1984 թվականին հնդկական կառավարությունն իրականացնում է պատերազմական գործողություն՝ «Երկնագույն աստղ» անունով, որի ընթացքում տաճարն ազատագրվում է, սակայն զոհվում են 500 մարդ։ Սիկհերի վրեժն երկար սպասեցնել չտվեց։ 1984 թվականի հոկտեմբերի 31-ին Ինդիրա Գանդին սպանվում է անձնական թիկնապահների կողմից։
Վաղ կյանք և կարիերան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինդիրա Գանդիի անունն ի ծնե եղել է Ինդիրա Ներու: Ծնվել է 1917 թվականի նոյեմբերի 19-ին Իլահաբադում: Հայրը՝ Ջավահառլալ Ներուն, կարևոր քաղաքական գործիչ էր Հնդկաստանը բրիտանական ազդեցությունից ազատելու հարցում: Ընտանիքի միակ զավակն է եղել: Նրան մեծացրել է մայրը՝ Կամալա Ներուն: Մանկությունն անցկացրել է միայնության և տխրության մեջ: Մայրը մահացել է տուբերկուլոզից[7], իսկ հոր հետ կապը եղել է միայն նամակագրական, որովհետև նա միշտ շրջագայում էր քաղաքական գործերով[8]:
Ինդիրան հիմնականում կրթություն էր ստանում տանը: Ընդմիջումներով դպրոց է հաճախել մինչև 1934 թվականը: Նա սովորել է Դելիի ժամանակակից դպրոցում, Սբ. Սեսիլիայի և Սբ. Մերիի քրիստոնեական եկեղեցիների դպրոցներում[9], Ժնևի միջազգային դպրոցում, Փանրայի և Բոմբեյի դպրոցում[10]: Երբ Ինդիրան եկել էր Եվրոպա իր հիվանդ մորը տեսնելու, ցանկություն էր առաջացել մնալու և իր կրթությունը շարունակելու Օքսֆորդի համալսարանում[11]: Նա 2 անգամ հանձնեց ընդունելության քննությունը, որովհետև առաջին քննության ժամանակ լատիներենի իմացությունը թույլ էր[12]: Օքսֆորդում նա լավ էր պատմությունից, քաղաքական գիտություններից, տնտեսագիտությունից[13][14]: Եվրոպայում բնակվելու ժամանակաշրջանում Ինդիրան հիվանդանում է և ստիպված լինում թողնել Օքսֆորդն ու մեկնել Շվեյցարիա բուժվելու: Հետագայում Օքսֆորդի համալսարանը նրան շնորհում է դիպլոմ: Մեծ Բրիտանիայում նա հանդիպում է իր ապագա ամուսնուն՝ Ֆերոզա Գանդիին (կապված չէ Մահաթմա Գանդիի հետ): Իլահաբադում ամուսնանալուց հետո զույգն ունենում է երկու որդի՝ Ռաջիվ Գանդի և Սանջայ Գանդի:
Առաջին ժամկետը որպես վարչապես (1966-ից 1977 թվականներ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինդիրայի կառավարման ժամանակաշրջանում Հնդկաստանը վերելք ապրեց։ Կոնգրեսականներն անգամ սիրում էին նշել, որ Հնդկաստանն Ինդիրան է, Ինդիան՝ Հնդկաստանը[15]։
Առաջին տարին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինդիրան կազմեց կառավարություն Մորարջի Դեսայի հետ, ով նշանակվեց փոխվարչապետ և ֆիանսների նախարար։ Իր կառավարման սկզբում նրա որոշումներն անընդհատ քննադատվում էին, նրան անգամ տվել էին «անպետք խաղալիք» մականունը[16][17]։
1967–ից 1971 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինդիրայի առաջին ընտրական թեստը տեղի ունեցավ 1967 թվականի Լոկ Սաբայի և պետական համագումարների ընդհանուր ընտրություններում: Ձայների մեծամասնությամբ Կոնգրեսական կուսակցությունը այս ընտրություններում հաղթեց։ Ընտրվող կուսակվությունը պարտավոր էր լուծել ապրանքների, գործազրկության, տնտեսական լճացման և սննդի ճգնաժամին վերաբերող բոլոր հարցերը։ Ինդիրան համաձայնվեց ռուպիի արժեզրկմանը, որը հնդիկ գործարարներին և սպառողներին դրեց ծանր դրության մեջ, իսկ ԱՄՆ-ից ցորենի ներկրումը նվազեց քաղաքական վեճերի պատճառով։
1971–ից 1977 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1971 թվականին ընտրվելուց հետո Գանդիի ամենամեծ ձեռքբերումը եղավ 1971 թվականի դեկտեմբերին հնդկական զորքերը հաղթանակն ընդդեմ Պակիստանի, ինչը հետագայում նպաստեց Բանգլադեշի անկախացմանը։ Այս հաղթանակից հետո ընդդիմությունը նրան տվեց աստվածուհի Դուրգա մականունը[18][19][20][21]: Պակիստանին հաղթելուց հետո անգամ այս ժամկետում Կոնգրեսական կուսակցությունը մի շարք խնդիրներ ունեցավ։ Դրանցից մի քանիսը կապված էին բարձր գնաճի հետ, որն իր հերթին պայմանավորված էր պատերազմի ժամանակ ծախսերով, երկրի որոշ մասերում երաշտով և 1973 թվականի նավթային ճգնաժամով:
Ընտրական բողոքարկման վերաբերյալ վճիռ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1975 թվականի հունիսի 12-ին Էլլահաբադի բարձր դատարանը բողոքարկեց Գանդիի թեկնածությունը Լոկ Սաբայի ընտրություններում։ Ինդիրան մեղադրվում էր պետական ռեսուրսների չարաշահման մեջ[22][23]։ Դատարանը որոշում կատարեց զրկել նրան 6 տարի որևէ ձեռնարկությունում աշխատելուց։ Գանդին իր կոլեգաներից մեկին՝ Աշոկ Կումար Սենին խնդրեց դառնալ իր փաստաբանը։ Դատի արդյունքում Ինդիրան ճանաչվեց մեղավոր, բայց շարունակվեց սիրվել ժողովրդի կողմից։
1980 թվականի ընտրությունն ու 3-րդ ժամկետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանդիի իշխանության ներքո 1980 թվականին Կոնգրեսական կուսակցությունը վերադարձավ կառավարման[24]: Գանդին միայն իր ընտանիքի անդամներին կարող էր վստահել պետության առաջնորդությունը, սակայն նրա որդիներից մեկը, ով պետք է ստանար այս պատասխանատվությունը, հունիսի 23-ին սպանվում է[25]: Մյուս որդին կտրականապես դեմ էր քաղաքական գործիչ դառնալուն:
Սպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իր մահից մեկ օր առաջ՝ 1984 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Ինդիրա Գանդին այցելեց Օրիսա, որտեղ վերջին անգամ ելույթ ունեցավ Օրիսայի քարտուղարության առջև: Այդ ելույթում նա զարմանալիորեն խոսեց իր արյան և «երկրի առողջության» մասին: Նա ասաց. « Ես այսօր ողջ եմ, բայց վաղը կարող եմ այստեղ չլինել: Ես պարտավոր եմ ծառայել իմ երկրին մինչև իմ վերջին շունչը: Երբ մահանամ, կարող եմ ասել, որ իմ արյան ամեն մի կաթիլը կբուժի և կհզորացնի Հնդկաստանը»[26][27]:
1984 թվականի հոկտեմբերի 31-ին Գանդիի երկու թիկնապահները` Սաթվանտ Սինգը և Բիանդ Սինգն իրենց ծառայողական զենքով վարչապետի նստավայրի այգում սպանեցին Գանդիին[28]: Նա պետք է հարցազրույց ունենար բրիտանացի լրագրողի հետ, բայց ճանապարհին իր երկու թիկնապահներն ավելի քան 30 կրակոց են հասցնում[29]: Թիկնապահներից մեկը տեղում սպանվում է, մյուսը՝ դատապարտվում մահապատժի:
Գանդիի հուղարկավորությունը տեղի ունեցավ նոյեմբերի 3-ին Ռաջ Գաթի մոտ[30]: Այն վայրը որտեղ նա թաղված է, այսօր հայտնի է որպես Շատտի Սթալ: Նրա հուղարկավորությունը հեռարձակվել է ներքին և միջազգային կայաններով, այդ թվում` BBC-ով: Նրա մահից հետո միլիոնավոր սինկհներ տեղահանվեցին և մոտ երեք հազար մարդ սպանվեց հակասիկհական խռովություններում[31]: Ռաջիվ Գանդին հեռուստատեսային շոուում խոսեց կոտորածի մասին. «Երբ մեծ ծառ է ընկնում, երկիրը ցնցվում է»[32][33]:
Արտաքին հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինդիրա Գանդին կարողացել է իր կառավարման շրջանում հարաբերություններ հաստատել մի շարք պետությունների հետ:
Հարավային Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1971 թվականին, երբ Պակիստանում սրվել էր պատերազմական իրավիճակը, մոտ 10 միլիոն փախստականներ գաղթեցին Հնդկաստան[34]: Շուտով՝ դեկտեմբեր ամսին, Ինդիրան հավաքում է զորք և ազատագրում է Արևելյան Պակիստանը[35]: Եթե Ինդիրան համաձայնագրով օգնություն էր ստանում ԽՍՀՄ-ից[36], ապա Պակիստանին էլ աջակցում էր ԱՄՆ-ն[37]: ԱՄՆ-ի նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը տանել չէր կարողանում Գանդիին: Իր հեռախոսազրույցի ժամանակ նա անգամ Գանդիին անվանել է «կախարդ, խորամանկ աղվես»[38][39]: Հարաբերություններն ԱՄՆ-ի հետ ավելի վատացան, երբ Ինդիրայի կառավարման ժամանակաշրջանում Հնդկաստանի քաղաքական, ռազմական և առևտրային գործերում ամենամերձ բարեկամը դարձավ ԽՍՀՄ-ը[40]:
Միջին Արևելք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինդիրան Արաբա-իսրայելական հակամարտության ժամանակ ցույց է տվել իր աջակցությունը Պաղեստինին[41]: Ինդիրան Հնդկաստանի և Իսրաելի բարեկամական հարաբերությունները հաստատեց համաձայնագրով, բայց երկու երկրների միջև կապը թուլացավ Պակիստանի հետ պատերազմի պատճառով[42]:
Ընտանիք, կյանք և հայացքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1942 թվականին՝ 25 տարեկանում գանդին ամուսնացել է ֆերոզ Գանդիի հետ: Ամուսնությունը տևել է 18 տարի, մինչև 1960 թվականը, երբ Ֆերոզը մահացավ սրտի կաթվածից: Նրանք ունեցել են երկու որդի՝ Ռաջիվ Գանդի (ծնված 1944 թվականին) և Սանջայ Գանդի (ծնված 1946 թվականին): Փոքր որդին՝ Սանջայը, պետք է ժառանգեր իր մոր դիրքը, բայց հանկարծակի մահը խլում է այդ հնարավորությունը: Գանդին համոզեց իր մյուս որդուն թողնել իր աշխատանքը որպես օդաչու և դառնալ քաղաքական գործիչ: 1984 թվականին՝ մոր մահից հետո, Ռաջիվ Գանդիին դառնում է վարչապետ՝ ծառայելով մինչև 1989 թվականը: 1989 թվականի մայիսի 21-ին նրան պայթուցիկով սպանում են: Գանդիի յոգայի ուսուցիչը՝ Դիրենդրան Բրամմաչարին, օգնել է նրան որոշումներ կայացնելիս, հատկապես 1975-ից 1977 թվականներին, երբ Գանդին «արտակարգ դրություն էր հայտարարել և կասկածի տակ էր դրել քաղաքացիական ազատությունները»[43][44]:
2017 թվականին մի կին Պրիյա Պոլ անունով հայտարարեց, որ ինքը Գանդիի թոռն է՝ որպես Սանջայ Գանդիի դուստր: Նա ասաց, որ իրեն տվել են որդեգրման, որովհետև Ինդիրան ցանկանում էր գաղտնի պահել երեխայի գոյությունը[45]:
Պարգևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1971 թվականին Պակիստանին պարտության մատնելուց հետո Գանդին պարգևատրվեց Հնդկաստանի ամենաբարձր շքանշանով՝ Բհարատ Ռատնաով[46][47][48]: 2011 թվականին նա հետմահու պարգևատրվել է Բանգլադեշի ամենաբարձր շքանշանով Բանգլադշի ազատագրման մեջ իր հսկայական ներդրման համար[49]:
Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
_1986,_MiNr_3056.jpg)
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 German National Library, Berlin State Library, Bavarian State Library et al. Record #118689436 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
- ↑ 2,0 2,1 data.bnf.fr: տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 3,0 3,1 SNAC — 2010.
- ↑ 4,0 4,1 Find A Grave — 1995. — ed. size: 165000000
- ↑ «ՍԵՐԳԵՅ ՄԵՐԳԵԼՅԱՆ ԿԱՄ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ` ՇԱՏ ՏԽՈՒՐ ՎԵՐՋԱԲԱՆՈՎ. 2-րդ մաս»
- ↑ Frank, 2010, էջ 32
- ↑ Frank, 2010, էջ 55
- ↑ Gupte Pranay (2011)։ Mother India : a political biography of Indira Gandhi / Pranay Gupte. (Rev. ed.)։ New York: Penguin Books։ էջեր 151–152։ ISBN 9780143068266։ Վերցված է 16 August 2016
- ↑ Frank, 2010, էջեր 29,75,83
- ↑ Gupte, 2012, էջ 181
- ↑ Frank, 2010, էջ 116
- ↑ Somervill, 2007, էջ 36
- ↑ Gupte, 2012, էջ 184
- ↑ Ghosh, P.S., 1999. Whither Indian Polity?. Economic and Political Weekly, pp.3340-3342.
- ↑ Derichs Claudia (editor), Thompson Mark R. (2013)։ Dynasties and female political leaders in Asia : gender, power and pedigree։ [S.l.: s.n.]։ էջեր 32, 50։ ISBN 978-3-643-90320-4
- ↑ Shankar Kalyani (2013)։ Pandora's daughters։ London: Bloomsbury Pub. India։ ISBN 9789382951049
- ↑ Hellmann-Rajanayagam D (2013)։ Dynasties and Female Political Leaders in Asia: Gender, Power and Pedigree։ Vienna, Zurich: LIT Verlag GMBH։ էջ 27։ ISBN 978-3-643-90320-4
- ↑ Puri Balraj (1993)։ «Indian Muslims since Partition»։ Economic and Political Weekly 28 (40): 2144։ JSTOR 4400229
- ↑ Sanghavi, Nagindas. "From Navnirman to the anti-Mandal riots: the political trajectory of Gujarat (1974–1985)." South Asian History and Culture 1.4 (2010): 480–493.
- ↑ Copeman, Jacob (Editor), Ikegame Aya (Editor), Jaffrelot , Christophe (2012)։ The Guru in South Asia: New Interdisciplinary Perspectives Chapter 4 The political guru.։ London, New York: Routledge։ էջ 85։ ISBN 978-0-415-51019-6։ Վերցված է 30 November 2015
- ↑ «BBC ON THIS DAY | 12 | 1975: Gandhi found guilty of corruption»։ news.bbc.co.uk։ Վերցված է 19 July 2017
- ↑ Priyadarshi, D., 1975. Case Study: Smt. Indira Nehru Gandhi vs. Shri Raj Narain and Anr. on 7 November 1975. Indira Nehru Gandhi vs. Shri Raj Narain and Anr. on, 7.
- ↑ «Indira Gandhi becomes Indian prime minister - Jan 19, 1966 - HISTORY.com»։ HISTORY.com։ Վերցված է 2017-12-05
- ↑ Auerbach Stuart (23 June 1980)։ «Sanjay Gandhi Killed in Plane Crash»։ The Washington Post (en-US)։ ISSN 0190-8286։ Վերցված է 19 July 2017
- ↑ «Last speech of Prime Minister Indira Gandhi prior to her assassination»։ India Study Channel։ 21 June 2011։ Վերցված է 9 March 2013
- ↑ «Remembering Indira Gandhi on her 29th death anniversary | Latest News & Updates at Daily News & Analysis»։ dna (en-US)։ 30 October 2013։ Վերցված է 5 June 2016
- ↑ Crossette Barbara, Times Special to the New York (1989)։ «India Hangs Two Sikhs Convicted In Assassination of Indira Gandhi»։ The New York Times (en-US)։ ISSN 0362-4331։ Վերցված է 2017-12-05
- ↑ «32 years of Indira Gandhi assassination, anti-Sikh riots: All you need to know»։ Վերցված է 2017-12-05
- ↑ Claiborne William, report Washington Post Foreign Service; Lena Sun of the Washington Post Foreign Service contributed to this (1984-11-04)։ «Indira Gandhi Cremated in Hindu Ritual»։ Washington Post (en-US)։ ISSN 0190-8286։ Վերցված է 2017-12-05
- ↑ «Indira Gandhi's death remembered»։ BBC News։ 1 November 2009
- ↑ «HS Phoolka releases video of Rajiv Gandhi's speech justifying 1984 riots»։ The Indian Express (en-US)։ 19 November 2015։ Վերցված է 19 July 2017
- ↑ «Watch: The shocking video where Rajiv Gandhi justified 1984 anti-Sikh riots | Latest News & Updates at Daily News & Analysis»։ dna (en-US)։ 20 November 2015։ Վերցված է 19 July 2017
- ↑ Reynolds David (2001)։ One world divisible : a global history since 1945։ New York: W.W. Norton։ էջեր 244–247։ ISBN 978-0393321081
- ↑ Kulke Hermann (2004)։ A History of India։ Routledge։ էջ 359։ ISBN 978-0415329194
- ↑ Reynolds David (2001)։ One world divisible : a global history since 1945։ New York: W.W. Norton։ էջ 246։ ISBN 978-0393321081
- ↑ Nixon's dislike of 'witch' Indira, BBC News, 29 June 2005. BBC News (29 June 2005). Retrieved on 18 June 2011.
- ↑ «BBC NEWS | South Asia | Nixon's dislike of 'witch' Indira»։ news.bbc.co.uk։ Վերցված է 19 July 2017
- ↑ «'This woman suckered us', said Nixon of Indira Gandhi»։ www.hindustantimes.com (անգլերեն)։ 2 March 2010։ Վերցված է 19 July 2017
- ↑ Racioppi Linda (1994)։ Soviet Policy towards South Asia since 1970։ Cambridge University Press։ էջ 65։ ISBN 978-0521414579
- ↑ Gupte, 2012, էջ 5
- ↑ Kaur Ranjit (1993)։ Islamic Co-Operation and Unity։ Deep and Deep Publications։ էջեր 168–170։ ISBN 978-8171005642
- ↑ Dhirendra Brahmachari, Yoga Master, 7, The New York Times, 10 June 1994
- ↑ Mrs G's String of Beaus, Outlook India, 26 March 2001
- ↑ «Priya Singh Paul claimed to be Daughter of Sanjay Gandhi»։ 10 January 2017։ Վերցված է 6 July 2017
- ↑ «Padma Awards Directory (1954–2007)»։ Ministry of Home affairs։ Արխիվացված օրիգինալից-ից 4 March 2009-ին։ Վերցված է 26 November 2010
- ↑ Shankar, A. (1987). Indira Priyadarshini. Children's Book Trust, page 95.
- ↑ «Awards earned, awards fixed?»։ The Hindu։ 19 January 2003։ Վերցված է 24 January 2015
- ↑ «Bangladesh honours Indira Gandhi with highest award»։ The Hindu (անգլերեն)։ Վերցված է 21 July 2017
| ||||||||||
