Jump to content

Մոլդովացիներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մոլդովացիներ
Ընդհանուր քանակ

3,35 միլիոն բնակչություն

Բնակեցում
Մոլդովա Մոլդովա 2 741 849 [1]
Ուկրաինա Ուկրաինա 258 619 [2]
Մերձդնեստր Մերձդնեստր 177 382 [3]
Ռուսաստան Ռուսաստան 156 400 [4]
Իտալիա Իտալիա 68 591 [5]
Պորտուգալիա Պորտուգալիա 21 147 [6]
Ղազախստան Ղազախստան 19 458 [7]
Ռումինիա Ռումինիա 15 000 (2009) [8]
Հունաստան Հունաստան 9 920 (2006) [9]
Կանադա Կանադա 8 050 [10]
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ 7 859 [11]
Բելառուս Բելառուս 4 300 [12]
Իսպանիա Իսպանիա 3 449 [13]
Միացյալ Թագավորություն Միացյալ Թագավորություն 3 417 [14]
Լատվիա Լատվիա 1 900 [15]
Ավստրալիա Ավստրալիա 1 210 [16]
Ղրղզստան Ղրղզստան 778 [17]
Լիտվա Լիտվա 704 [18]
Էստոնիա Էստոնիա 645 [19]
Տաջիկստան Տաջիկստան 300 [20]
Շվեդիա Շվեդիա 186 [21]
Դանիա Դանիա 92 [22]
Լեզու(ներ)
Ռումիներեն
Հավատք(ներ)
քրիստոնեություն (ուղղափառություն)

Մոլդովացիներ (մոլդ.՝ և ռումիներեն՝ moldoveni, մոլդ.՝ Կյուրեղագիր молдовень) — ռոմանական ժողովուրդ Հարավարևելյան Եվրոպայում։ Որպես ազգություն մոլդովացիները ձևավորվել են XIV—XVI դարերում, միջնադարյան Մոլդովական իշխանության կազմում՝ ընդգրկելով ժամանակակից անկախ Մոլդովայի և ռումինական արևմտյան Մոլդովայի տարածքները։ 1859 թվականից հետո Մոլդովայի իշխանության արևմտյան հատվածում ապրող մոլդովացիները ռումինական ազգի մաս կազմեցին։ Ներկայումս մոլդովացիները կազմում են Մոլդովայի բնակչության մեծ մասը (2,7 միլիոն մարդ՝ 76,1 %) ՄՄՀ զգալի մասը։ Նրանք նաև բնակվում են Ուկրաինայում (258,6 հազար մարդ), այդ թվում՝ կոմպակտ երկու մարզերում Չեռնովիցի և Օդեսայի։ Դիսպերս բնակություն են հաստատել Ռուսաստանում (172,3 հազար մարդ), Իտալիայում (68,591 հազար մարդ), Ռումինիայում և այլ երկներում։ Ընդհանուր թիվը կազմում է մոտ 3,35 միլիոն մարդ։ Խոսում են մոլդովերեն։ Մոլդովայի ներկա հանրապետության տարածքում (հատկապես Մերձդնեստրում) բնակվող բնակչության մի մասի համար մայրենի լեզուն հանդիսանում է ռուսերենը, ավելի հազվադեպ` ուկրաիներենը։ Ժամանակակից Մոլդովայում գրական լեզուն ոչնչով չի տարբերվում ռումիներենից, այնուամենայնիվ, մոլդովական խոսակցական լեզվին բնորոշ է ռուսիզմի լայն օգտագործումը։ Մերձդնեստրում բնակվող մոլդովացիները (հանրապետության բնակչության 32%-ը) օգտագործում են մոլդովական լեզուն՝ կյուրեղագրի հիման վրա։ Մոլդովացիները իրենց ռուսերենի գերազանց տիրապետմամբ տարբերվում են ռումինացիների մեծամասնությունից[23] համենայն դեպս դրա հետ ծանոթանալու ցանկությամբ[24]։ Մոլդովացիների մեծ մասը դավանում է ուղղափառություն[25]։

Ձևավորվել են բալկան-ռոմանական (Վլաշսկի) և արևելասլավոնական բնակչությունների խառնման արդյունքում։

Մոլդովացիների էթնոգենեզը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

յան ավազաններ, որոնք 6-րդ դարում բնակեցված էին սլավոնա-տիվերցիների կողմից և որոնք կախված էին Կիևան Ռուսիայից մինչև 13-րդ դարում մոնղոլ-թաթարների ներխուժումը:]] Մոլդովացիների Էթնոգենեզում առանձնանում են երկու փուլ՝ արեւելյան ռոմանական ժողովուրդների ընդհանուր նախնիների՝ վլախների էթնիկ համայնքի ձևավորում և մոլդովական ազգության ձևավորում։ Վլախները ձևավորվել են՝ Բալկանյան թերակղզու հյուսիսը և Կարպատյան լեռների հյուսիսը ընդգրկող տարածքում՝ Թրակյան ցեղերի մի խմբի հիման վրա, որոնք մեր դարաշրջանի առաջին դարերում անցել են ռոմանիզացիա, իսկ VI դարից հետո, շփումներ են հաստատել այս շրջանում հաստատված սլավոնների հետ[26]։ Մոլդովացիների ազգությունը ձևավորվել է արևելան Կարպատների նախալեռնային շրջաններում XII դարից՝ XI դարում Տրանսիլվանիայից այնտեղ տեղափոխված վոլոխների միջև էթնիկական փոխգործունեության արդյունքում՝ VI - VIII դարերում, Սլավոնական գաղթի ժամանակ, և այստեղ տեղակայված հունգարական ցեղերի և արևելյան սլավոնների (Ռուսինների) ճնշմամբ։ Ավելի ուշ՝ Վլադիմիր Մոնոմախի կողմից այս հողերի ենթակայության տակ[26][27]։ Իր հերթին, այն տարածքում, որտեղ ձևավորվել է ռումինական էթնոսը, որոշիչ գործոն էր հարավային սլավոնական (բուլղարական և սերբական) ազդեցությունը` « հիմքը »[28]։ Առավել ցայտուն փաստը Արևելյան Սլավոնական համայնքի արագացված մոլդովականացումը Պրուտի և Դնեստերի ինտերֆլյուզի հյուսիսային մասում[29], որը շարունակվեց նույնիսկ 1812 թվականից հետո՝ Ռուսաստանի Բեսարաբիայի ներսում[30][31], ինչպես վկայում են նախահեղափոխական ռուս ազգագրագետներ Ա. Արտեմեևի, Մ. Դրագանովի, Վ.Բուտովիչի և այլոց գրությունները։

Մոլդովական իշխանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Մոլդովական իշխանություն
Մոլդովական իշխանությունը մեծագույն ընդարձակման շրջանում՝ ժամանակակից պետությունների սահմանների ֆոնին:

Անկասկած, մոլդովական էթնիկ (և ապա լեզվական) ինքնության ձևավորման որոշիչ պահը մոլդովական իշխանության գոյության ժամանակաշրջանն էր, որի ընթացքում մոլդովական էթնոնիմը արմատավորվեց որպես քաղաքական անուն՝ անկախ էթնիկ ծագումից (հռոմեական կամ սլավոնական)։ Մոլդովայի հնագույն լեգենդը պատմում է հունգարների կողմից գերեվարված մարամուրներից հովիվ-վալաների մասին, որոնք բիզոնի որս են որսում, հանդիպել են ներկայիս Սեչավա քաղաքի տարածքում գտնվող Ռուսյե-մեղվաբույծ Յացկոյի (Ецко) տարածքում։ Այնուհետև երկու կողմերը բերեցին իրենց հավատակիցներին՝ թաթարների ավերած այս հողերը բնակեցնելու համար[27]։ Իշխանության գյուղական բնակչության էթնիկական կազմը տարասեռ էր։ Մեծամասնությունը վլախներն ու ռուսիններն էին։ Արևելա-ռոմանական բնակչությունն ի սկզբանե մեծամասնության չէին։ Օգտագործելով գյուղական օկոնիմիայի տվյալները՝ Լ.Լ. Պոլեվոյը XV դարի կեսին որոշեց ռուսինների բաժինը մոլդովական իշխանությունում 39,5% -ով, իսկ ռոմանական բնակչության մասնաբաժինը 48,7%-ով[32]։ Մոլդովայի ջրավազանի մոտ գտնվող Վառնիցա-Իասի գծի երկայնքով պայմանական սահման կար սլավոնական (Tsara de Sus) և ռոմանական (Tsara de Jos) լեզվական համայնքների միջև՝ իշխանության ներսում։ Պրուտ Դնեստրյան միջգետային շրջաններում նույն սահմանն անցել է Բենդեր -Ունգենի գծի երկայնքով (Շորնիկով, 2005)։ Միևնույն պետության մեջ տարբեր ծագում ունեցող երկու ժողովուրդների գոյության դարավոր պատմության ընթացքում նրանց միջև ոչ մի էթնիկ հակամարտություն չի գրանցվել, չնայած տեղի է ունեցել դասային տարաձայնություններ։ Ազնվականները հիմնականում վլախներ են եղել։

Չնայած գրավոր սլավոնական խոսքի հսկայական հեղինակությանը, ռութենյան ինքնությունը պարզվեց, որ շատ է տրորվել սերբական, բուլղարական, հին ռուսական և լեհական հաջորդական ազդեցությունների արդյունքում:Արդյունքում, զրկված լինելով ուժեղ էթնիկ ինքնորոշումից, տնտեսության մակարդակում, ռուսների զգալի մասը ներգրավված էր մոլդովացիների կողմից ձուլման գործընթացում[29]։ 1700 թվականին ռուսինների մասնաբաժինն իշխանությունում իջավ մինչև 30%, իսկ մինչև 1800 թվականը Յաշ-Վառնիցա սահմանը տեղափոխվել էր շատ դեպի հյուսիս դեպի Շչեպինեցյան սահմանները։ Մոլդովականացման համար առավել ենթակա էին ոչ միայն ավտոկտոն ռուսինները, այլ փախստականները լեհական հողերից[33]։ Սկզբունքայնորեն լեզվական երկակիությունը նույնպես ասիմետրիկ էր ոչ բոլորովին պարզ պատճառներով։ Միայն բարձրաստիճան մոլդովացիները (ներառյալ Ստեֆան Մեծը) տիրապետում էին սլավոնական (ռուս) խոսքին. հասարակ մարդկանց շրջանում հիմնականում ռուսիններ երկլեզու էին, ինչը կանխորոշում էր նրանց լեզվական խոցելիությունը։ Ա.Աֆանասեև-Չուժբինսկին ենթադրում էր, որ նախքան վլախների գալը, Ռուսինները բնակեցրել են նաև Կենտրոնական Բեսարաբիան, բայց ժամանակի ընթացքում նրանք ձուլվել են՝ թողնելով միայնտեղանուններ[33]։ Մյուս կողմից, արևելա-ռոմանանական լեզվական միջավայրում ընկղմվելը կանխորոշեց ռուսինական լեզվի ավելի մեծ մոտիկությունը ռուսերենին (հնացած Մեծ ռուսերենին) ի տարբերություն ուկրաինական (հնացած. փոքր ռուս), պոլոնիզմները, գերմանիզմները և լատինիզմները գրեթե չէին ներթափանցել դրա մեջ։

Բեսարաբիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1812 թվականին Արևելյան Ռոմանական համայնքներից հենց մոլդովացիներն էին, ովքեր ունեին առավել կայացած էթնիկական և լեզվական ինքնորոշում, որն էլ ավելի ամրապնդվեց Մեծ Ռուսաստանի էթնիկ խմբի հետ փոխազդեցության արդյունքում, և դա հեռու էր միշտ հօգուտ վերջինիս՝ չնայած կղերական ռուսացման փորձերին։ Համեմատության համար նշենք, որ հարևան ռումինական հողերում մինչև 1860-ական թվականները գոյություն ունեին տարածաշրջաններ, ինչպիսիք էին մունտյանները[30]։ 1907 թվականինին մոլդավացիները գրավեցին Ռուսինների մեծ մասը կենտրոնական և նույնիսկ հյուսիսային Բեսարաբիայում։ Այս երևույթի էությունը փոխանցում է այդ դարաշրջանի մոլդովական ասացվածքը. «татэл рус, мама русэ, нумай Иван — молдовян», այսինքն՝ «հայրը - ռուս, մայրը - ռուս, Իվանը՝ մոլդավացի»։ Այս թվացյալ փոքր ազգի արտասովոր էթնիկ և լեզվական ճկունությունը նկարագրեցին այդ ժամանակաշրջանի ազգագրական շատ գիտնականներ։ Այսպիսով, Լ. Ս. Բերգը գրել է, որ մոլդովացիների հետ շփման ժամանակ ռուսնացիները (ռուսները) մոռանում են իրենց մայրենի լեզուն և 2-3 սերունդ հետո ամբողջ գյուղերում երիտասարդ սերունդը խոսում է մոլդովերեն՝ ընդհանրապես չհասկանալով մայրենի լեզուն[33]։ Վ.Ն. Բուտովիչը հաստատեց մոլդովացիների կողմից ռութենյանների ձուլման շարունակական գործընթացը. նույնիսկ XX դարի սկզբին։ Դիտարկմանը նախորդած 45 տարվա ընթացքում, Ռութենյան 13 գյուղերից միայն 6-ը մնացին Բալթյան Ույեզդում, 26-ից` Սորոկսկիում։ Նույնիսկ առավել սլավոնական Խոտինի շրջանում, Ռութենյան 90 գյուղերից 90-ն էլ դարձել են մոլդովական։ Բեսարաբիայի շրջակա միջավայրի արտառոց էթնոլինգիստական ճկունությունը, մանավանդ նման մոտիկ, բայց այդքան հիանալի Նովոռոսիայյի հետ համեմատելով, զարմացնում է այդ դարաշրջանի շատ ռուս ճանապարհորդների։ Ես Աքսակովը նշում է, որ հողատերատեր Բերրեևը, չնայած իր «ռուս» ազգանվան, դարձել է «նախնադարյան» մոլդովացի։ 1848 թվականին, այսինքն, տասնամյակներ հետո, երբ տարածաշրջանը Ռուսաստանին ներառվեց, գրեթե բոլոր չինովնիկները (սովորաբար ռուսներից) և ամբողջ ոստիկանությունը խոսում էին հիմնականում «մոլդովերեն», և միայն «պաշտոնական գրություններ»-ն էին ռուսերեն։ Ըստ 1897 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Բեսարաբիայում բնակվում էր 920.919 մարդ՝ իրենց մայրենի մոլդովական լեզվով (բնակչության 47,58%)։ Մյուս կողմից, Բեսարաբիայի հարավային երրորդում մոլդովացիների արմատացում չկար։ Այստեղ բնակչության մեծ մասը բաղկացած էր բալկանյան շրջանից, ռուսներից և գերմանացիներից՝ խառը գաղթականներով։ Եվ ահա, որպես ամբողջություն, Բեսարաբիան, նույնիսկ XX դարի սկզբին, շարունակում էր զարմացնել այստեղ ուղարկված ռուս պաշտոնյաներին` այստեղ տիրող լեզվական Բաբելոնի մասշտաբով, որը տիրում էր մնացած Ռուսաստանին։ Այստեղ այցելուների հետ փոխշփումը 10 լեզուների շրջանակներում է։ 1859 թվականից հետո Արևմտյան Մոլդովայի մոլդովացիները ռումինական ազգի մաս կազմեցին։ Իհարկե, դուք պետք է սովորեք մի քանի մոլդովական բառեր»[30]։

Միևնույն ժամանակ, չնայած Պրուտից արևելք գտնվող մոլդովացիների ներքին էթնոլինգիստական ճկունությանը, նույնիսկ այն տարիներին, երբ մոլդովական դպրոցը արգելված էր, ռուսաց լեզուն և ծանոթությունը ռուսական մշակույթին հետք թողեցին Բեսարիաբիայի մոլդովական մշակույթի վրա, ինչպես նաև Պրուտի, արևմուտքում ձևավորված ռումինական ինքնության, մոլդովացիների յուրահատուկ ընկալման վրա։ Մինչ 1878 թվականը, ռուսական Բեսարաբիան մոլդովացիների աչքում էր՝ ավելի ինքնագլուխ ուղղափառ եվրոպական տերության գրավիչ մաս, մինչդեռ մյուս վալախիական հողերը գտնվում էին Օսմանյան կայսրության մուսուլմանների կամ Ավստրիա-Հունգարիայի կաթողիկոսների և բողոքականների (Բուկովինա) տիրապետության տակ[30]։ Այդ պատճառով մոլդավացիների և ռութենյանների զուտ տեղափոխումը Բեսարիաբիա շարունակվեց Պրուտի վրա՝ սկսած մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը։ 1940 թվականին Բեսարաբիան վերադարձվեց ԽՍՀՄ-ին, և ստեղծվեց Մոլդովական ԽՍՀ-ն։ Խորհրդային իշխանության տարիներին մոլդովացիները մեծ հաջողությունների հասան քաղաքական, տնտեսական և մշակութային զարգացման բնագավառներում։ Սոցիալիստական շինարարության ընթացքում մոլդովացիները ձևավորվեցին որպես սոցիալիստական ազգ։

Բեսարաբիայում բնակչության թիվը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • 1860: 600.000 (գնահատական)
  • 1871: 692.000 (գնահատական)
  • 1897: 920.919 (մարդահամար)
  • 1930: 1.620.000 (մարդահամար)

Լեզուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Մոլդավերեն

«Մոլդովական լեզու» գրոտտոնիայի պատմությունը սերտորեն կապված է «Մոլդովացիներ» էթնոնիմի հետ և այն տարածաշրջանի քաղաքական կարգավիճակի հետ, որտեղ բնակվում են բնիկ խոսնակները։ «Մոլդովական լեզվին» վերաբերող տեղեկությունները գտնում են մոլդովացի ժամանակագիր Գրիգոր Ուրեկեն «Մոլդովական Իշխանության տարեգրության» մեջ (գրված է 1642–1647), այն պարզաբանմամբ, որ մոլդովացիները, վալլացիները և տրանսիլվացիները խոսում են այս լեզվով։ Մոլդովայի իշխանության տարեգիր Միրոն Կոստինը «De neamul moldovenilor…» գրքում (հոկտեմբեր 1687), գրել է. «Ինչպես տեսնում եք, չնայած մենք մեզ անվանում ենք մոլդովացիներ, մենք չենք հարցնում « գիտե՞ք արդյոք մոլդովերեն, փոխարենը հարցնում ենք՝ գգիտե՞ք արդյոք ռոմանական լեզուն», այսինքն՝ հռոմեականը»[34]։ Հիշատակման համար Lingua Moldavorum (որը նշանակում է «մոլդովական լեզու») կարելի է գտնել Յոհան Ալստեդի «Ժամանակագրության գանձեր» գրքում, որը լույս է տեսել 1628 թվականին (Երկրների 24 մասերի լեզուների աղյուսակ և բարբառներ)[35]։

Մոլդովական լեզվով Կյուրեղագրով հուշարձաններ հայտնի են Մոլդովական իշխանությունում XVII դարից սկսած (մինչ այդ, Մոլդովական իշխանությունում և Վալախիայում կառավարման, եկեղեցական և գրականության լեզուն՝ եկեղեցական սլավոնական լեզու էր, իսկ նշվածից նկատելի է, որ գրագիրների համար հարազատ չէր։ Այս լեզվի քերականությունը զգալիորեն տարբերվում էր ժամանակակիցից[36]։ XVII դարի կեսերին,մետրոպոլիտ Վարլամի ջանքերով Յաշում ստեղծվեց Մոլդովայում առաջին տպարանը, որի համար մետրոպոլիտ Դոսոֆթին (Դոսիֆեյը) դուրս գրեց անհրաժեշտ պարագաները Մոսկվայից[37]։

Մոլդովական գրական լեզուն սկսեց ձևավորվել XVI-XVII դարերից, բայց այն վերջապես ձևավորվեց XIX դարի 2-րդ կեսին[38]։ Ռումիներենի և մոլդովական լեզուների միջև լեզվական տարբերությունները սկսեցին ծագել XIX դարում, երբ Ռումինիայում սկսվեց ռումիներեն լեզվի ուղղման ժամանակաշրջանը. 1859 թվականին, որից սլավոնական նշաններն ակտիվորեն հանվեցին[39]:.

Մոլդովայի տարածքում կա մոլդովացի շարժում, որը հավատում է, որ չնայած ռումիներենի՝ մոլդովական լեզվի լեզվական նույնականցմանը, «մոլդովական լեզու» անվանումը պետք է օգտագործվի Մոլդովայի պաշտոնական լեզվի համար, մասնավորապես այն պատճառով, որ այն (lingua Moldavorum) ավելի հին է (1628), քան «Ռումիներեն լեզվաբանությունը։ 2012 թվականին անցկացված հարցման համաձայն՝ քաղաքացիների 65%-ը կողմ է այդ կարծիքին[40]։ Ժամանակակից մոլդովացիները տարբերվում են ժամանակակից ռումինացիների մեծամասնությունից` իրենց ռուսերենի (սովորաբար լավ) տիրապեմամբ և հաճախակի օգտագործմամբ[23] կամ գոնե նրանց ծանոթության հետ։ Ժամանակակից մոլդովացիների խոսքում ռուսաց լեզվի օգտագործումը հաճաախ ընդունում է կոդերի միացման բնույթ[24]։

Ավանդույթներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոլդովացիների աշխարհագրական բաշխումը: Դեղին գույնով նշված են այն երկրները, որտեղ ռումինական և մոլդովական լեզուները ունեն պաշտոնական կարգավիճակ:

Ավանդական սննդի մեջ զգալի տեղ էին գրավում եգիպտացորենի ալյուրից պատրաստված ուտեստները, կաթնամթերքը և բանջարեղենը։ Եգիպտացորենից պատրաստված մամալիգան, որը լրացնում էր հացին, ամեն օր եփում էին։ Ամենամեծ քանակությամբ ուտեստները Մոլդովացիները պատրաստում էին բանջարեղենից՝ դրանք օգտագործում էին թարմ վիճակում, եփում, տապակում, թխում, լցոնում, շոգեխաշում, աղ դնում։ Բնորոշ ուտեստներն են՝ բանջարեղենի ապուրը (բորբոս. Ciorbă, chorba), մսային ապուրը (բորբոս. Zamă, zame, zama), շիլա խմորով,ֆետա պանրով (բորբոս. սարմալ), կարտոֆիլի պյուրեով, մանրացված սխտորով (բորբոս. լոբի fekeluyte) և այլն[41][42].

Բանավոր ժողովրդական արվեստը ներկայացված է օրացույցային և ընտանեկան արարողակարգային պոեզիաներով, հեքիաթներով, հերոսական էպոսներով, պատմական, քնարական և այլ երգերով,առածներով ու ասացվածքներով։ Լիր-էպիկական ժողովրդական պոեզիայի ամենամեծ հուշարձանը` «Միորիցա» բալլադն է[43]։ Ժողովրդական երգերը հիմնականում մենաձայն են, որոշ հատվածներում (հիմնականում Ուկրաինայի հետ սահմանին)՝ երկձայն։ Ամենատարածված երաժշտական գործիքներն են. կոբզա (ուկրաինական լարավոր գործիք), նայ (փողային տեսակի Պան Ֆլեյտայի), չիմպա (վալինկա) և ջութակ[44]։ Ավանդական պարեր՝ [[խոռա (պար)|խոռա]], ժոկ, մոլդովական, որոնք սովորաբար պարում են նվագախմբի ուղեկցությամբ։

Նայ

Հին արհեստներից մեկը խեցեգործությունն է։ Կավե ամանները, սափորները, ափսեները և բաժակները լայնորեն օգտագործվում էին առօրյա կյանքում։ Բարձրորակ կերամիկական արտադրանքները կարող էին լինել ամենատարբեր ձևերից, որոնք զարդարված էին գունագեղ նախշերով։

Լայն տարածված էր նաև գորգագործությունը։ Ըստ հին ավանդույթի՝ հարսնացուն պետք է բաժինք բերեր իր ձեռքերով հյուսված գորգը։ Մոլդովայի գորգերը հարթ են, առանց խավ, ասես հյուսված լինեն վուշից։

Կացարան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից «հյուրասենյակ»

XV - XVII դարերում մոլդովական բնակավայրերը հիմնականում տեղակայված էին գետի հովիտներում, կտուրներին, բլուրների վրա։ Մոլդովայի բնակավայրի դասավորության ամենահին տիպը գետամերձ կամ գծավորն է։ Ժամանակի ընթացքում հայտնվեցին այլ բնակավայրերի տեսակներ՝ կուտակային, կամ բույն, փողոց-թաղամասեր։

Գյուղացիական ագարակը բաղկացած էր բնակելի տնից և մի քանի տարատեսակ տնտեսական շինություններից (անասունների համար նախատեսված տարածք, հացահատիկի և գործիքներ պահելու համար տարածք, նկուղ, ամառային խոհանոց) և այլն։ Ագարակի մի մասը զբաղեցնում էր պարտեզը, բանջարանոցը և խաղողի այգին։ Ագարակը շրջապատված էր փայտե կամ քարե ցանկապատով, իսկ դարպասները զարդարված էին զարդապատկերներով։

Մոլդովական ավանդական գորգ

Եթե XIV - XV դարերում գերիշխում էին մեկ սենյակից բաղկացած գետնահյուղերը կամ կիսագետնահյուղերը (հյուղակ), ապա XVI դարի վերջում և XVII դարի սկզբին արդեն հայտնվել էին վերերկրյա տներ, որոնք XVII և XVIII դարերում տարածվում էին Մոլդովայի ամբողջ տարածքով։ XIX դարում հայտնվեց մոլդովական երեք սենյականոց տունը, որը բաղկացած էր նախասենյակից (տինդե), սենյակից և հյուրասենյակից։ Ներկայումս գյուղացիները կառուցում են բազմասենյականոց տներ` քաղաքային հարմարություններին մոտեցված՝ պահպանելով ավանդական սենյակները։

Բնակելի տների ձևավորման մեջ նշանակալի տեղ է գրավում գեղարվեստականորեն մշակված փայտը և քարը։ Մոլդովայի ազգային բնակարանները տարբեր տարածաշրջաններում տարբեր են։ Հյուսիսային շրջաններում բնակելի տները ավելի շատ են զարդարված զարդանկարներով, քան հարավայինները։ Հյուսիսում տները հաճախ զարդարված են գունագեղ նկարներով և զարդանախշերով թիթեղից։ Պարտադիր տարրը ապակե վերանդան է։ Շենքերի կենտրոնական և հարավային տարածքներում պահպանվում են արգելափակոց և պատկերասրահ, փայտե բևեռներ կամ քարե սյուները։ Հարավային մասում փողոցի երկայնքով ձքվում են երկարաձիք տները, որոնք սովորաբար ունենում են դարպասավոր տանիք և փայտե բևեռներ կամ քարե սյուներ։ Ներքին տարածքը զարդարված է ձեռագործ աշխատանքներով։

Տարազ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մոլդովացի, 1889 թվական

Ավանդական մոլդովացի կանանց հագուստը բաղկացած է սպիտակ զարդարված վերնաշապիկից, բազմաշերտ քաթրինցե (մոլդ.՝ catrinţă) կիսաշրջազգեստից, որը չի կարվել, այլ փաթաթվել է իրանի շուրջը, քաթանե գոգնոցով և շարֆով, որը փոխարինել է մետաքսե շարֆաձև շալով, որը շարունակում էին կրել ռումինացիները։ Հարուստ գյուղացի կանայք նորաձևության մեջ էին թանկարժեք վզնոցներով (մարգարիտներ), ինչպես նաև մետաքսե գուլպաներով և կարմիր սեֆյանե կոշիկներով[45]։

Տղամարդկանց հագուստը ներառում էր սպիտակ վերնաշապիկ, տաբատ, կտորի բաճկոն կամ մորթյա անթև բաճկոն, քուշա (մոլդ.՝ cujmă, մոլդ.՝ cușmă, ռումիներեն՝ căciulă) - կոնաձև գառան գլխարկ (ռումինացիներինը գլանաձև) և օպինչներ՝ տանը կարված կաշվե կոշիկ, որը նմանեցված էր ռուսական տրեխներին, ուկրաինական ոտնամաններին, բուլղարական ցերվուլամի և սերբական opanki: Կոստյումների անբաժանելի մասը կարմիր, կանաչ կամ կապույտ գույնի հյուսված բրդյա գոտին է, մինչև 3 մետր երկարությամբ։ Բացի հյուսված գոտուց, վերնաշապիկների վրա կրում էին կաշվե գոտիներ (մոլդ.՝ chimir) մեծ թվով մետաղական մասերով և գրպաններով, այդպիսի գոտիները մաշվում էին հիմնականում մեծահարուստ գյուղացիների և հովիվների կողմից[46]։

Մինչ օրս պահպանվել են ժողովրդական հագուստի որոշ դետալներ՝ մորթուց և կտորից անթև բաճկոններ, գառան գլխարկներ[46][47]։

Ռումինիայի էթնիկ խմբի հետ հարաբերության խնդիրը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1991 թվականից հետո, Մոլդովայի և Ռումինիայի մի շարք մշակութային գործիչներ և պաշտոնյաներ, նախարարների կարգով, բազմիցս հայտարարեցին, որ մոլդովացիները պատկանում են ռումինական էթնիկ խմբին («մենք ռումինացիներ ենք, և վերջ»)[48][49]։ Այս գաղափարախոսությունն ապացուցվեց հատկապես այն բանից հետո, երբ Մոլդովան անկախություն ձեռք բերեց և մոլդովական լեզվի համար պաշտոնապես ընդունվեց ռումինական քերականությունը և լատինական այբուբենը։ Այսպիսով, Մոլդովայի Նախագահ Նիկոլաե Տիմոֆտին (պաշտոնում 2012-2016թթ.), իր ռումինացի գործընկեր Տրայան Բասեսկուի հետ հանդիպմանը համաձայնեց, որ մոլդովացի ժողովուրդ գոյություն չունի. «Մենք խոսեցինք և պայմանավորվեցինք, որ Ռումինիան և Մոլդովայի Հանրապետությունը երկու անկախ և ինքնիշխան պետություններ են, բայց որտեղ հիմնականում ապրում են ռումինացիներ։ Մենք միավորված ենք այն լեզվով, ավանդույթներով, ուրախություններով և նեղություններով, որոնց միջով անցել են ռումինացիները վերջին դարերում », - ասաց Ռումինիայի նախագահը[50][51]։ Միևնույն ժամանակ, Մոլդովայի նախկին նախագահ Վլադիմիր Վորոնինը (պետության ղեկավարը 2001-2009թթ.) հայտարարել է սրա հետ կապված իր կատեգորիկ տարաձայնությունը և շեշտել, որ, ըստ 2004 թվականի մարդահամարի, «Մոլդովայի բնիկ բնակչության 94%-ը իրենց համարում են մոլդովացիներ, այլ ոչ թե՝ ռումինացիներ»։

Տարածված անուններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղաների անուններ: Ադրիան, Ալեքսանդրու/Սանդու (Ալեքսանդր), Աուրել, Բոգդան, Գենադիե (Գենադիյ), Գեորգե/Ջորջե (Գեորգի), Դան/Դանուց, Դորել, Դորին, Դրագոշ, Դումիտրու (Դմիտրի), Էուջենիու (Եվգենի), Էմիլ (Եմելյան), Իոն/Իոնել (Իվան),Լիվիու, Լիլիան, Լուչիան, Կոստել (Կոնստատին), Մարչել, Միրչա, Միխայ (Միխայիլ),Յուլիան, Յուրիե (Յուրիյ), Նիկոլայե/Նիկու (Նիկոլայ), Շտեֆան (Ստեփան),Պետրու (Պյոտր), Ռադու, Սիլվիու, Սերջիու (Սերգեյ), Վալերիու(Վալերիյ), Վասիլե(Վասիլի), Վիորել, Վլադ/Վլադուց, Տուդոր (Ֆյոդր), ։

Աղջիկների անուններ: Ալինա, Անա (Աննա), Անաստասիա, Անդրեա, Անժելա, Աուրիկա,Գաբրիելա/Գաբի, Գալինա, Դանիելա, Դիանա, Դոյնա, Դորա/Դորինա, Եկատերինա, Էուջենիա (Եվգենյա),Իլյանա/Լյանա/Լենուցա (Ելենա), Իոանա (Ժաննա, Լումինիցա (Սվետլանա), Լուչիա, Մարիանա, Մարիա/Մարիոարա/Մարիչիկա, Միխաելա,Ռադա, Ռոդիկա, Սիլվիա, Սնեժանա, Սպերանցա (Նադեժդա անուն), Ստելա, Վալենտինա, Վերոնիկա, Վիկտորիա, Վիելետա (Վիոլետտա), Վիորիկա, Տատյանա, Քրիստինա։

Փակագծերում տրված են անունների ռուսական համարժեքները։

Մոլդովական սփյուռք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոլդովայի սահմաններից դուրս մոլդովական սփյուռքը բաղկացած է մոլդովացիներից, որոնք մշտապես բնակվում են այլ երկրներում, ինչպես նաև աշխատանքային միգրանտներից, ովքեր ժամանակավորապես մեկնում են Մոլդովայից` արտասահմանում աշխատելու համար։ Մոլդովացիներն ապրում են հիմնականում ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններում, ինչպես նաև՝ Իտալիայում, Իսպանիայում, Պորտուգալիայում, Բրազիլիայում։ Ըստ պաշտոնական տվյալների, մոլդովացիների թիվը, ովքեր աշխատում են իրենց երկրից դուրս, կազմում է 200-300 հազար մարդ, և ոչ պաշտոնական թվերի համաձայն այն կազմում է՝ մինչև 1 միլիոն։ Ըստ մասնագետների, մոտ 400-600 հազար մոլդովացիներ գտնվում են երկրի սահմաններից դուրս[52]։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Молдаване // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3Արխիվացված է Նոյեմբեր 29, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:
  • Молдаване // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
  • Народы России: живописный альбом,— Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, — ст. 217
  • Зеленчук В. С. Очерки молдавской народной обрядности (ХІХ – начало ХХ вв.). — Кишинев, 1959. — 96 с.
  • Курочкин А. В. Календарные праздники на украинско‑молдавском пограничье и их современные судьбы // Советская этнография. — 1987. – № 1. — С. 24–35.
  • Попович Ю. В. Матеріали про молдавське весілля у періодичній пресі ХІХ ст. // Народна творчість та етнографія. — 1977. — № 4. — С. 37–45.
  • Молдавский национальный костюм / В. С. Зеленчук. — Кишинёв, 1985. — 143 с.
  • Постолаки Е. А. Молдавское народное ткачество (ХІХ – начало ХХ вв.) : автореф. дис. ... канд. ист. наук. — М., 1985. — 17 с.
  • Станчу Е. С. Традиционные крестьянские промыслы Молдавии в ХІХ – начале ХХ вв. — Кишинёв, 1978. — 99 с.
  • Этнография и искусство Молдавии : сб. статей / В. С. Зеленчук. — Кишинев, 1972. — 231 с.

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Перепись 2004 года Արխիվացված 2007-11-24 Wayback Machine
  2. ↑ Перепись 2001 года
  3. ↑ Перепись 2004 года Արխիվացված 2012-11-05 Wayback Machine
  4. ↑ «Перепись 2004 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 18-ին.
  5. ↑ Отчёт Бюро статистики Италии на 31 декабря 2007 Արխիվացված 2013-08-01 Wayback Machine (граждане Республики Молдова)(իտալ.)
  6. ↑ Portugal acolheu 440 277 imigrantes legais // Destak. — 13.07.2009. (граждане Республики Молдова)
  7. ↑ «アーカイブされたコピー» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2003 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2003 թ․ ապրիլի 16-ին.
  8. ↑ 15.000 de cetateni moldoveni traiesc in Romania | Ziarul Financiar
  9. ↑ «Error» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  10. ↑ Statistics Canada. «2011 National Household Survey: Data tables». Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 11-ին.
  11. ↑ 2000 Census
  12. ↑ Перепись 1999 года
  13. ↑ Отчёты Института статистики Испании Արխիվացված 2009-12-14 Wayback Machine (граждане Республики Молдова)(անգլ.)
  14. ↑ «Trends in International Migrant Stock: Migrants by Destination and Origin (United Nations database, POP/DB/MIG/Stock/Rev.2015)» (XLS). United Nations, Department of Economic and Social Affairs.
  15. ↑ Распределение населения Латвии по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010 Արխիվացված 2011-07-22 Wayback Machine(լատիշերեն)
  16. ↑ «Australian Bureau of Statistics, Country of birth». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 18-ին.
  17. ↑ Перепись 1999 года
  18. ↑ (անգլ.) Перепись 2001 года Արխիվացված 2007-09-29 Wayback Machine
  19. ↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հուլիսի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 18-ին.
  20. ↑ Перепись 2000 года
  21. ↑ Бюро статистики Швеции (граждане Республики Молдова)(շվեդ.)
  22. ↑ Бюро статистики Дании (граждане Республики Молдова)(դան.)
  23. ↑ 23,0 23,1 Attitudes Toward Bilingualism: A Case Study Of The Moldovan-Russian Bilinguals (Pdf Download Available)
  24. ↑ 24,0 24,1 Sindromul Stockholm — relația ură/iubire dintre ruși și moldoveni — ACUM.TV
  25. ↑ International Religious Freedom Report 2007 Արխիվացված 2008-09-10 Wayback Machine, by the US Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor
  26. ↑ 26,0 26,1 Молдавская Русь — тема научной статьи по истории и историческим наукам, читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка
  27. ↑ 27,0 27,1 Полиэтничная Молдавия
  28. ↑ СЛАВЯНО-МОЛДАВСКИЙ ЭТНО-КУЛЬТУРНЫЙ СИНТЕЗ. XIV—XVII BB. — тема научной статьи по истории и историческим наукам, читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в элект…
  29. ↑ 29,0 29,1 Бессарабия
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 ПАПА РУС, МАМА РУС, А ИВАН МОЛДАВАН — тема научной статьи по языкознанию, читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка
  31. ↑ «Страна / Молдавия». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 18-ին.
  32. ↑ Языковой дуализм в Молдавском княжестве XIV—XVII вв. — тема научной статьи по истории и историческим наукам, читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электрон…
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 http://journals.tsu.ru/uploads/import/1118/files/2.pdf
  34. ↑ Miron Costin, De neamul moldovénilor, din ce țară au ieșit strămoșii lor. Оригинал цитаты: «Cum vedem că, măcară că ne răspundem acum moldovéni, iară nu întrebăm: știi moldovenéște?, ce știi românéște? adecă râmlenéște»
  35. ↑ Johannis Henrici Alstedii Thesaurus chronologiæ — Publisher: Herbornae Nassoviorum, 1628, p. 249
  36. ↑ Славяно-молдавские летописи XV—XVI вв. Сост. Ф. А. Грекул; Отв. ред. В. А. Буганов. — М.: Наука, 1976.
  37. ↑ История Молдавской ССР. В двух томах Т. I. Изд. 2-е. Отв. ред. Л. В. Черепнин. С. 272.
  38. ↑ Корлэтяну Н. Г. Молдавский язык Արխիվացված 2014-08-08 Wayback Machine(չաշխատող հղում) // БСЭ. — 1969—1978
  39. ↑ Бурега, Владимир «Бессарабское православие» между Румынией и Россией. Часть первая, 21 июля 2010
  40. ↑ Гурская, Зинаида (2012 թ․ նոյեմբերի 20). «Молдаване не хотят переименовывать молдавский язык в румынский - опрос». Укринформ. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  41. ↑ Еронина Е. К., Аваева М. И. Молдавская кухня: Традиционные и современные национальные блюда. — Кишинёв: Тимпул, 1990. — ISBN 5-7790-0030-1
  42. ↑ Похлёбкин В. В. Национальные кухни наших народов. — Центрполиграф, 1978.
  43. ↑ Среди историков распространено мнение, что баллада «Миорица» датируется XII—XIII веками и является одним из старейших источников, удостоверяющих появление этнонима «молдаванин». Կաղապար:Книга:Стати В.: История Молдовы
  44. ↑ Беров Л. Молдавские музыкальные народные инструменты. — Кишинёв, 1964. — С. 56—65.
  45. ↑ «Молдаване, Болгарин, Волох, Царане, Цыгане.Народность». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 31-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 Мужской национальный костюм — moldovenii.md
  47. ↑ Конгресс национальных общин Украины: Молдаване Արխիվացված 2011-05-31 Wayback Machine
  48. ↑ «Moldova Azi». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  49. ↑ «アーカイブされたコピー». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2005 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  50. ↑ ««Молдавской нации не существует»: президенты Молдавии и Румынии «поставили точку» в этом вопросе». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 20-ին.
  51. ↑ http://news.point.md/politika/trayan-besesku-nikolayu-timofti-moldavskoj-nacii-ne-suschestvuet/2/(չաշխատող հղում) \
  52. ↑ Боцан И. Голосование молдаван за рубежом // e-democracy.md. — 23.02.2009.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մոլդովացիներ» հոդվածին։
LCCN: sh92003644 · NKC: ph718211
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 683)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մոլդովացիներ&oldid=9950472» էջից