Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակ

Մ. թ. ա. V հազարամյակ — Մ. թ. ա. IV հազարամյակ —
Մ. թ. ա. III հազարամյակ — Մ. թ. ա. II հազարամյակ — Մ. թ. ա. I հազարամյակ

Մ.թ.ա. 30֊րդ դար	Մ.թ.ա. 29֊րդ դար	Մ.թ.ա. 28֊րդ դար	Մ.թ.ա. 27֊րդ դար	Մ.թ.ա. 26֊րդ դար
Մ.թ.ա. 25֊րդ դար	Մ.թ.ա. 24֊րդ դար	Մ.թ.ա. 23֊րդ դար	Մ.թ.ա. 22֊րդ դար	Մ.թ.ա. 21֊րդ դար

Ժամանակագրական աղյուսակ

Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակ, մ.թ.ա. 3000 թվականի հունվարի 1-ից մինչև մ.թ.ա. 2001 թվականի դեկտեմբերի 31-ն ընկած ժամանակամիջոցը։ Այս ժամանակաշրջանում ավարտվում է Նոր քարի դարը (Նեոլիթ) և սկսվում է Բրոնզի դարը։

Կլիմա

Մեր թվարկությունից մոտ 2900 տարի առաջ ավարտվում է սաստիկ ցրտահարությունը՝ Պիորայի տատանումը։
Մ.թ.ա. 2500-ից 2100-ն ընկած ժամանակահատվածում^[1], կամ մ.թ.ա. շուրջ 2700 թվականին^[2], Սահարայի չորացումը հասնում է առավելագույնի։
Մ.թ.ա. 2200 թվականի երաշտ, մշակութային հեղափոխության վրա ազդեցության տեսանկյունից՝ Հոլոցենի կլիմայական ամենահին իրադարձություններից մեկը։

Մշակույթ

Մերձավոր Արևելք

Մ.թ.ա. մոտ 2900–2350 թվականներ. Վաղ դինաստիական շրջան (Միջագետք)։
Մ.թ.ա. մոտ 2334–2154 թվականներ. Աքքադ։
Մ.թ.ա. 3100–2686 թվականներ. Վաղ դինաստիական շրջան (Եգիպտոս)։
Մ.թ.ա. մոտ 2700–1600 թվականներ. Հին էլամերենի շրջան։
Մ.թ.ա. 2686–2181 թվականներ. Եգիպտոսի հին թագավորություն։
Մ.թ.ա. 2181–2055 թվականներ. Եգիպտոսի առաջին անցումային շրջան։
Մ.թ.ա. մոտ 3000 թվական. Ավարտվում է նուբիական Ա խմբի մշակույթը։
Մ.թ.ա. մոտ 2300 թվական. Նուբիական Գ խմբի մշակույթ։

Եվրոպա

Մ.թ.ա. մոտ 3200. Կիկլադյան քաղաքակրթությունը տարածվում է Եգեյան ծովի Կիկլադներ կղզեխմբում։ Ի հայտ են գալիս քաղաքային տիպի առաջին բնակավայրերը։
Մ.թ.ա. մոտ 3200–3100. Հունական քաղաքակրթությունը մայրցամաքային Հունաստանում^[3]։
Մ.թ.ա. մոտ 3200–2800 թվականներ. Օցերիի մշակույթ։

Կարևոր իրադարձություններ

Հայկական լեռնաշխարհ

Կուր-Արաքսյան մշակույթ
Մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներ, հիմանդրվում է «Բերդաղ» ամրոցը և ևս երկու բնակատեղի (ներկայիս՝ Եղեգնուտ գյուղի տարածք, Լոռու մարզ)^[4]։
Ըստ Հունահայկական հիպոթեզի՝ հայերենի և հունարենի ենթադրյալ նախահունահայկական շրջանը^[5]։
Մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակներ` Բրոնզի դարը Հայկական լեռնաշխարհում։
Մ.թ.ա. 2494 - մ.թ.ա 2493 թվականներ, կառուցվում է Հայկաշենը (Հարք գավառ, Տուրուբերան)։
Մ.թ.ա. 2492 թվականին, հայերի նախահայր, Հայկ նահապետը ջախջախում է Բելի զորքը^[6]^[7].:
Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջերին և մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի սկզբներին, ըստ «Զգուշավոր հայասյան հիպոթեզ»-ի Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արևմուտք՝ Ճորոխ գետի հովիտ (հետագայում՝ Հայասա) են ներթափանացում նախահայերը, իսկ հետագայում տարածվում ողջ լեռնաշխարհով մեկ^[8]^[9]։
Հիմնադրվում է «Արքունի» ամրոցը (ներկայիս՝ Լճկաձոր գյուղի հյուսիս-արևմտյան մասում, Տավուշի մարզ)^[10]։
Հազարամյակի վերջ, ձևավորվում են ցեղերն ու ցեղային միությունները։
Մ․թ․ա․ 3-2-րդ հազարամյակներ, ներկայիս Բալահովիտ (Կոտայքի մարզ) գյուղի տարածքում հիմանդրվում է քաղաքատեղի^[11]։
Մ․թ․ա․ 3-2-րդ հազարամյակներ, ներկայիս Արտաշավան (Արագածոտնի մարզ) գյուղի տարածքում հիմնադրվում է ամրոց (8կմ հյուսիս), իսկ մ․թ․ա․ 3-1-ին հազարամյակներում՝ «Գազանոց» ամրոցը (2կմ հյուսիս-արևելք)^[12]։
Մ․թ․ա․ 3-1-ին հազարամյակներ, ներկայիս Շիրակամուտ (Լոռու մարզ) գյուղի տարածքում հիմանդրվում է «Դպրոցի բլուր» բնակատեղին (գյուղի եզրին), իսկ գյուղի մեջ առկա է նույն թվագրությամբ դամբարանադաշտ^[4]։

Բալկաններ

Եգեյան մշակույթի տարածումը Եգեյան ծովի կղզիներում։
Մ.թ.ա. 22-րդ դար, նախահունական ցեղերը ներխուժում են Բալկաններ։

Կրետե

Մ.թ.ա. մոտ 2500 թվական, Մինոս թագավորի կառավարումը։

Մերձավոր Արևելք

Մ.թ.ա. 4-3-րդ հազարամյակներ, սեմիտները, ըստ լեզվական տարբերությունների, բաժանվում են երկու խոշոր խմբի՝ արևելյան (Հյուսիսային Միջագետք) և արևմտյան (Քանան, Ասորիք)։ Արևմտյան խումբը իր հերթին բաժանվում է երկու ենթախմբի՝ հյուսիս-արևմտյան և հարավային։ Հյուսիս-արևմտյան ենթախմբի առաջին հայտնի ներկայացուցիչները ամովրհացիներն են^[13]։

Քանան

Մ․թ․ա․ 2750 թվական, հիմնադրվում է Տյուրոս քաղաքը^[14]։

Միջագետք

Հիմնադրվում է Հառան քաղաքը^[15]։
Մ.թ.ա. 2675 թվականին, Գիլգամեշ արքան հասնում է Ուրուկ քաղաքի անկախությանը։
Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի առաջին կեսեր, ստեղծվում են Գիլգամեշի մասին առաջին երգերը^[16]։
Մ.թ.ա. մոտ 25-րդ դար, Աշուր քաղաք-պետության հիման վրա ստեղծվում է Ասորեստանը^[17]։
Մ.թ.ա. 24-րդ դար, հիմնադրվում է Աքքադը^[18]։

Բաբելոն

Մ.թ.ա. մոտ 2047 թվականին հիմնադրվում է Ուրի 3-րդ հարստությունը։ Կառուցվում է Ուրի զիկկուրատը։

Եգիպտոս

Մ.թ.ա. 2609 թվական, Ջոսեր փարավոնի կառավարման սկիզբը Եգիպտոսում։ Քարե աստիճանաձև Բուգերի ստեղծումը։
Մ.թ.ա. 2590 թվականին մահացել է Եգիպտոսի տիրակալ Ջոսեր փարավոնը։
Մ.թ.ա. մոտ 2551 թվականին իշխանության է գալիս Քեոփսը։
Մ.թ.ա. մոտ 2160 թվականին ավարտվում է Հին թագավորության դարաշրջանը։
Մ.թ.ա. 2040 թվականին հիմնադրվում է Միջին թագավորություն։

Չինաստան

Մ.թ.ա. մոտ 2600 թվականին, առասպելական Հուանգ-դին իրեն է ենթարկում առանձին ցեղերի առաջնորդներին և ստեղծում առաջին առասպելական չինական պետությունը։
Մ.թ.ա. 2137 թվականի հոկտեմբերի 22-ին տեղի է ունենում արևի խավարում։ Ըստ Շու Ցզինգի՝ մահապատժի են ենթարկվել Հի և Հո աստղագետները, ովքեր «զբաղվելով հարբեցողությամբ», չեն հասցրել նախազգուշացնել այդ մասին։

Ծանոթագրություններ

↑ Holocene non-orbital climatic events in present-day arid areas of northern Africa and China, 2000.(անգլ.)
↑ Shift From Savannah to Sahara Was Gradual, Research Suggests, 2008.(անգլ.)
↑ «The Bronze Age on the Greek Mainland: Early Bronze Age – Early Helladic I». Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
↑ ^4,0 ^4,1 Հայաստանի կառավարության որոշում N 49, 29 հունվարի 2004 թ․
↑ Hamp 1976, էջ. 91.
↑ Razmik Panossian. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. — Columbia University Press, 2006. — С. 106. — 442 с. — ISBN 0231139268(անգլ.)
↑ Մովսես Խորենացի. «История Армении».
↑ Garstang J. The geography of the Hittite Empire. — London: British Institute of Archaeology at Ankara, 1959. — 133 с.
↑ Lang D.M. Armenia: cradle of civilization. — London: Allen and Unwin, 1970. — С. 76. — 320 с. — ISBN 0-04-956007-7
↑ Հայաստանի կառավարության որոշում N 1929-Ն, 30 դեկտեմբերի 2004 թ․
↑ Հայաստանի կառավարության որոշում N 1793, 24 դեկտեմբերի 2003 թ․
↑ Հայաստանի կառավարության որոշում N 628, 29 մայիսի 2002 թ․
↑ Սովետական մեծ հանրագիտարան.(ռուս.)
↑ Jidejian, Nina (2018). TYRE Through The Ages (3rd ed.). Beirut: Librairie Orientale. էջեր 13–17. ISBN 9789953171050.
↑ Holloway, Steven W. Aššur is King! Aššur is King! Religion in the Exercise of Power in the Neo-Assyrian Empire, BRILL, 2002, 90-04-12328-8, p.391
↑ Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 91—92.
↑ Roux 1964, էջ. 187
↑ Канева, 2006, էջ 8

[1] Holocene non-orbital climatic events in present-day arid areas of northern Africa and China, 2000.(անգլ.)

[2] Shift From Savannah to Sahara Was Gradual, Research Suggests, 2008.(անգլ.)

[3] «The Bronze Age on the Greek Mainland: Early Bronze Age – Early Helladic I». Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.

[arlis.am-4] 4,0 ^4,1 Հայաստանի կառավարության որոշում N 49, 29 հունվարի 2004 թ․

[5] Hamp 1976, էջ. 91.

[6] Razmik Panossian. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. — Columbia University Press, 2006. — С. 106. — 442 с. — ISBN 0231139268(անգլ.)

[Мовсес_Хоренаци_«История_Армении»-7] Մովսես Խորենացի. «История Армении».

[8] Garstang J. The geography of the Hittite Empire. — London: British Institute of Archaeology at Ankara, 1959. — 133 с.

[9] Lang D.M. Armenia: cradle of civilization. — London: Allen and Unwin, 1970. — С. 76. — 320 с. — ISBN 0-04-956007-7

[10] Հայաստանի կառավարության որոշում N 1929-Ն, 30 դեկտեմբերի 2004 թ․

[11] Հայաստանի կառավարության որոշում N 1793, 24 դեկտեմբերի 2003 թ․

[12] Հայաստանի կառավարության որոշում N 628, 29 մայիսի 2002 թ․

[13] Սովետական մեծ հանրագիտարան.(ռուս.)

[:29-14] Jidejian, Nina (2018). TYRE Through The Ages (3rd ed.). Beirut: Librairie Orientale. էջեր 13–17. ISBN 9789953171050.

[15] Holloway, Steven W. Aššur is King! Aššur is King! Religion in the Exercise of Power in the Neo-Assyrian Empire, BRILL, 2002, 90-04-12328-8, p.391

[16] Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 91—92.

[17] Roux 1964, էջ. 187

[Канева—2006——8-18] Канева, 2006, էջ 8

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]