Դյորդ Լիգետի

Դյորդ Լիգետի
Բնօրինակ անուն	հունգ.՝ Ligeti György
Ի ծնե անուն	հունգ.՝ Ligeti György Sándor
Ծնվել է	մայիսի 28, 1923(1923-05-28)[…] Târnăveni, Մուրեշ, Ռումինիա
Երկիր	Հունգարիա և  Ավստրիա
Մահացել է	հունիսի 12, 2006(2006-06-12)[…] (83 տարեկան) Վիեննա, Ավստրիա
Գերեզման	Վիենայի կենտրոնական գերեզմանատուն
Ժանրեր	օպերա
Մասնագիտություն	կոմպոզիտոր, երաժշտության ուսուցիչ, համալսարանի դասախոս, դաշնակահար, երաժիշտ, լիբրետիստ և նկարազարդող
Գործիքներ	դաշնամուր
Աշխատավայր	Hochschule für Musik und Theater Hamburg?
Լեյբլ	Գերմանական գրամոֆոն
Կրթություն	Ֆերենց Լիստի երաժշտական ակադեմիա (1951)
Անդամակցություն	Եվրոպական գիտությունների և արվեստների ակադեմիա, Ռումինական ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա և Բավարիայի գեղարվեստի ակադեմիա
Ամուսին	Vera Ligeti?
Պարգևներ	Կոշութի մրցանակ Վիեն քաղաքի պատվո մատանի Բախի անվան Համբուգի մրցանակ Թեոդոր Ադորնոյի պարգև Բալցանի մրցանակ Կայսերական մրցանակ Լեոնի Սոնինգի մրցանակ Rolf Schock Prize in Musical Arts? Թագավորական ֆիլհարմոնիկ ակադեմիայի ոսկե մեդալ Բեռլինյան գեղարվեստական մրցանակ Գրավմաերի անվան մրցանակ Սիբելիուսի մրցանակ City of Vienna Prize for Music? Կիոտո մրցանակ արվեստի և փիլիսոփայության բնագավառում Էռնստ ֆոն Սիմենսի մրցանակ Գրոմեյերի մրցանակ երաժշտական կոմպոզիցիայի համար Ֆրանկֆուրտի երաժշտական ​​մրցանակ Medaille für Kunst und Wissenschaft (Hamburg)? Medaille für Kunst und Wissenschaft (Hamburg)? Բուդապեշտի պատվավոր քաղաքացի Royal Philharmonic Society Music Awards? և Honorary Member of the International Society for Contemporary Music?
Կայք	gyoergy-ligeti.de
György Ligeti Վիքիպահեստում

Դյորդ Շանդոր Լիգետի (հունգ.՝ Ligeti György Sándor, մայիսի 28, 1923(1923-05-28)^[…], Târnăveni, Մուրեշ, Ռումինիա - հունիսի 12, 2006(2006-06-12)^[…], Վիեննա, Ավստրիա), հունգարացի և ավստրիացի կոմպոզիտոր-ավանգարդիստ, երաժշտական մանկավարժ։ Հանրությանը հայտնի դարձավ Սթենլի Կուբրիկի «2001․ տիեզերքի ոդիսականը» ֆիլմում հնչած իր երաժշտության շնորհիվ։

Կենսագրություն

Վաղ տարիներ

Դյորդ Լիգետին ծնվել է Դիչեսենտմարտոն քաղաքում (այժմ՝ Տիրնևենի)՝ հրեայի ընտանիքում։ Նրա հոր հորեղբայրը՝ բանկային ծառայող Շանդոոր Լիգետին (և պապիկի եղբայրը՝ նկարիչ Սոմ Աուերը), ջութակի հայտնի ուսուցիչ Լեոպոլդ Աուերն է (կոմպոզիտորի հայրը Աուեր ազգանունը (գերմ.՝ Aue «մարգագետին» բառից) փոխել է Լիգետի (հունգարերեն «մարգագետին»)։ Ապագա կոմպոզիտորի մայրը՝ Իլոնա Լիգետին, բժշկուհի էր։ Դյորդի մայրենի լեզուն հունգարերենն է։ Վաղ տարիքում ծանոթացել է ռումինական և հունգարական ժողովրդական երաժշտությանը, որը հետագայում, Բելա Բարտոկի աշխատանքների հետ միասին, մեծ ազդեցություն է ունեցել իր ստեղծագործությունների վրա։ Երբ Դյորդը 6 տարեկան էր, ընտանիքը տեղափոխվել է Կլուժ-Նապոկա, որտեղ նա ստացել է երաժշտական տարրական կրթություն։

1941 թվականին կոմպոզիտորը մեկնել է Բուդապեշտ։ Լիգետիի երաժշտական առաջին հրապարակված ստեղծագործությունը բանաստեղծուհի Ռախել Բլուվշտեյնի բանաստեղծության (այն եբրայերենից թարգմանել է Լիգետին) հիման վրա գրված «Կիներետ» երգն էր (1942)։ 1943 թվականին հրեական ծագման պատճառով նրան ձերբակալել են և տարել հարկադիր աշխատանքի։ Միևնույն ժամանակ նրա ամբողջ ընտանիքն ընկել է Օսվենցիմ համակենտրոնացման ճամբար, որտեղից միայն մայրն է դուրս եկել (փոքր եղբայրն ու հայրը մահացել են Մաութհաուզեն համակենտրոնացման ճամբարում)։ 1949 թվականին, Բուխարեստի բանահյուսության ինստիտուտում ձայնագրություններ ուսումնասիրելով՝ Լիգետին վերադարձել է ռումինական բանահյուսությանը, որից ոգեշնչված 1951 թվականին գրել է իր «Ռումինական կոնցերտը» (ռումիներեն՝ Concert românesc)։ Սակայն սոցռեալիցմի շրջանակները խոչընդոտում էին կոմպոզիտորին, և նրա նվագախմբային աշխատանքներից շատերը (օրինակ՝ «Խավար և լույս» (հունգ.՝ Sötét és világos), «Իշտարի ճանապարհորդությունը դժոխքում» (հունգ.՝ Istar pokoljárása օրատորիան) այդպես էլ մնացել են անավարտ։ Երկաթե վարագույրները Լիգետիին զրկել էին արևմտյան կոմպոզիտորների հետ շփվելու հնարավորությունից, և նրա համար պրոգրեսիվ երաժշտության միակ աղբյուրը ռադիոհաղորդումներն էին։

Փախուստ Ավստրիայից

1956 թվականին Լիգետին կնոջ հետ Ավստրիայից գաղթել է Հունգարիա, որտեղ էլ հիմնականում ապրել է հետագա տարիներին (1968 թվականին ստացել է Ավստրայի քաղաքացիություն)։ 1957 թվականին Քյոլնում ծանոթացել է կոմպոզիտոր-փորձարարներ Կառլհայնց Շտոքհաուզենի և Գոթֆրիդ Քյոնիգի հետ, որոնց հետ աշխատել է ակադեմիական էլեկտրոնային երաժշտության բնագավառում։ Սակայն 3 տարի անց, կորցնելով հետաքրքրությունը էլեկտրոնիկայի նկատմամբ, աշխատանքը շարունակել է «ակուստիկ» գործիքային երաժշտության բնագավառում։

1960-ականներ

1961 թվականին Լիգետին արևմտաեվրոպական ավանգարդի շրջանակներում համբավ և ճանաչում է ձեռք բերել այնպիսի ստեղծագործությունների շնորհիվ, ինչպիսիք են «Տեսիլք» (ֆր.՝ Apparitions, 1959) և «Մթնոլորտ» (ֆր.՝ Atmosphères, 1961)։ Այդ ժամանակաշրջանի մյուս ուշագրավ ստեղծագործություններից են՝ «Սիմֆոնիկ պոեմ 100 մետրոնոմի համար» (1962), աբսուրդային «Արկածները» (ֆր.՝ Aventures, 1962) և «Նոր արկածներ» (ֆր.՝ Nouvelles Aventures, 1965)։

1963-1965 թվականներին Լիգետին ստեղծել է 20-րդ դարի շրջադարձային աշխատանքներից մեկը՝ «Ռեքվիեմ»։ 1966 թվականին գրել է երգչախմբային «Lux Aeterna», 1967 թվականին՝ «Հեռացում» (իտալ.՝ Lontano) պիեսը, 1969 թվականին՝ «Ճյուղավորում» (անգլ.՝ Ramifications).

Հատուկ հիշատակման է արժանի Լիգետիի կոնֆլիկտը Սթենլի Կուբրիկի և MGM ընկերության հետ՝ կապված «2001․ տիեզերական ոդիսական» կինոֆիլմում Լիգետիի երաժշտությունն օգտագործելու հետ։ Ֆիլմի թողարկումից հետո՝ 1968 թվականին, պարզվեց, որ Լիգետի ստեղծագործությունը Կուբրիկն օգտագործել է առանց կոմպոզիտորի համաձայնության, ինչը և երկարատև քննարկման առիթ հանդիսացավ։

Հետագա աշխատանքներ

1975-1977 թվականներին Լիգետին Միշել Գելդերոդի դրամայի հիման վրա գրում է «Մեծ Մերտվիարխ» (ֆր.՝ Le Grand Macabre օպերան, որը, հետևելով «Արկածներին», զարգացնում է աբսուրդային թատրոնի գաղափարները։ 1980-ական թվականներին կոմպոզիտորն օգտագործում է յուրօրինակ ռիթմիկ համակարգ, նրա պոետիկայի համար բեկումնային էր Ջութակի, վալտոռնի և դաշնամուրի համար գրված տրիոն (1982)։ Առավել հայտնի և մեծարվեստ ստեղծագործություններից են դաշնամուրային էտյուդները․ դրանց առաջին հավաքածուն 1986 թվականին ԱՄՆ-ում արժանացել է Գրավեմայերի մրցանակի։ Լիգետիի վերջին ստեղծագործություններից են «Համբուրգյան կոնցերտ» (գերմ.՝ Hamburgisches Konzert), որը նվիրված է գերմանացի վալտոռնահար Մարիա Լուիզա Նոյնեկերին, որի հետ Լիգետին իր կյանքի վերջին տարիներին ակտիվորեն համագործակցել է։

Դյորդ Լիգետին մահացել է 2006 թվականի հունիսի 12-ին Վիեննայում՝ առողջական երկարատև խնդիրներից հետո։

Կինը հոգեբույժ և հոգեվերլուծաբան Վերա Լիգետին է։ Որդին՝ ավստրիացի, հիմա՝ ամերիկացի կոմպոզիտոր և թմբկահար Լուկաս Լիգետին (անգլ.՝ Lukas Ligeti, ծնվ. 1965), հայտնի է Ջոն Զորնի «Ռադիկալ հրեական մշակույթ» նախագծի հետ ունեցած համագործակցությունով։

Ստեղծագործություններ

Օպերա

• Մեծ Մերտվիարխ (1975-77, երկրորդ խմբագրում՝ 1996)

Նվագախմբային երաժշտություն

• «Ռումինական կոնցերտ» (ռումիներեն՝ Concert românesc, 1951)
• Apparitions (1958-1959)
• Մթնոլորտ (1961)
• Lontano (1967)
• Ramifications լարային նվագախմբի կամ անհատական 12 լարայինների համար (1968-1969)
• Chamber Concerto, for 13 instrumentalists (1969-70)
• Melodien (1971)
• San Francisco Polyphony (1973-74)

Կոնցերտահին ստեղծագործություններ

• Կոնցերտ թավջութակի և նվագախմբի համար (1966)
• Կոնցերտ ֆլեյտայի, հոբոյի եւ նվագախմբի համար (1972)
• Կոնցերտ դաշնամուրի և նվագախմբի համար (1985-88)
• Կոնցերտ ջութակի և նվագախմբի համար (1992, նվիրված է Սաշկո Գավրիլոֆին)
• Համբուրգյան կոնցերտ վալտոռնի և կամերային նվագախմբի համար (1998-1999, խմբագրում՝2003)

Վոկալ և երչախմբային ստեղծագործություններ

• Idegen földön, Betlehemi királyok, Bujdosó, Húsvét, Magány, Magos kősziklának, (1946)
• Three Weöres Songs ձայնի և դաշնամուրի համար (1946-1947)
• Arany Songs ձայնի և դաշնամուրի համար (1950)
• Lakodalmas (1950)
• Hortobágy (1951)
• Haj, ifjuság (1952)
• Five Arany Songs ձայնի և դաշնամուրի համար (1952)
• Inaktelki nóták, Pápainé (1953)
• Mátraszentimrei dalok, Éjszaka (Night), Reggel (Morning) (1955)
• Aventures (1962)
• Nouvelles Aventures (1962-1965)
• Requiem սոպրանոյի և մեցցո-սոպրանո սոլոյի, խառը երգչախմբի և նվագախմբի համար (1963-1965)
• Lux Aeterna 16 անհատական ձայների համար (1966)
• Clocks and Clouds կանանց 12 ձայնի համար (1973)
• Nonsense madrigals տղամարդկանց 6 ձայնի համար (1988—1993)
• Síppal, dobbal, nádihegedűvel (With Pipes, Drums, Fiddles) (2000)

Գործիքա-կամերային ստեղծագործություններ

• Սոնատ մենակատար թավջութակի համար (1948/1953)
• Andante and Allegro լարային քառյակի համար (1950)
• «Բալլադ և պար» (ռումիներեն՝ Baladă şi joc) 2 ջութակի համար (1950)
• Վեց բագատել 5 փողայինների համար (1953)
• Լարային քառյակ № 1 Métamorphoses nocturnes (1953-54)
• Լարային քառյակ № 2 (1968)
• 10 պիես 5 փողայինների համար (1968)
• Տրիո ջութակի, վալտոռնի և դաշնամուրի համար (1982)
• Hommage à Hilding Rosenberg ջութակի և թավջութակի համար (1982)
• Սոնատ ալտ մենակատարի համար (1991-1994)

Դաշնամուրային ստեղծագործություններ

• Induló (Марш)4 ձեռքի համար (1942)
• Polifón etüd (Բազմաձայն էտյուդ) 4 ձեռքով (1943)
• Allegro 4 ձեռքով (1943)
• Capriccio № 1 и № 2 (1947)
• Invention (1948)
• Három lakodalmi tánc (Հարսանեկան 3 պար) 4 ձեռքով (1950)
  • (I. A kapuban a szeker, II. Hopp ide tisztan, III. Csango forgos)
• Sonatina4 ձեռքով (1950)
• Musica ricercata (1951-1953)
• Trois Bagatelles (1961)
• Three Pieces for Two Pianos (1976)
  • (I. Monument, II. Selbstportrait mit Reich und Riley (und Chopin ist auch dabei), III. In zart fliessender Bewegung)
• Études pour piano, Book 1, 6 էտյուդ (1985)
• Études pour piano, Book 2, 8 էտյուդ (1988-94)
• Études pour piano, Book 3, 4 էտյուդ (1995-2001)

Երգեհոնային ստեղծագործություններ

• Ricercare - Omaggio a Girolamo Frescobaldi (1951)
• Volumina (1961-62, revised 1966)
• Two Studies for Organ (Coulée, Harmonies, 1967, 1969)

Ստեղծագործություններ կլավեսինի համար

• Continuum (1968)
• Passacaglia ungherese (1978)
• Hungarian Rock (Chaconne) (1978)

Էլեկտրոնային երաժշտություն

• Glissandi, electronic music (1957)
• Artikulation, electronic music (1958)

Երաժշտություն մետրոնոմի համար

• Սիմֆոնիկ պոեմ 100 մետրոնոմի համար (1962)

Գրականություն

• Дьёрдь Лигети. Личность и творчество: Сб. статей. — М., 1993.
• Лобанова, Марина: Дьердь Лигети и музыкальный авангард. // Музыка. — М., 1976. — С. 43—48.
• Лобанова, Марина: Дьердь Лигети—эстетические взгдяжы и творческая практика 60-70-х годов. // Теория и практика современной буржуазной культуры: проблемы критики. Сборник трудов ГМПИ им. Гнесиных, вып. 94. — М., 1987. — C. 140—172.
• Лобанова, Марина: Логика и композиция «новой музыкальной драмы»: «Приключения» Дьердя Лигети // Московский музыковед, вып. 1. — М., 1990. — C. 152—177.
• Dibelius, Ulrich. György Ligeti. Eine Monographie in Essays. — Mainz: Schott Musik International, 1994. — 299 S. — ISBN 3-7957-0241-0 (ED 8096).
• Englbrecht, Bernd. Die späte Chormusik von György Ligeti. — Frankfurt am Main: Peter Lang, 2001. — 233 S. — ISBN 3-631-37228-0.
• Floros, Constantin. György Ligeti: jenseits von Avantgarde und Postmoderne. — W.: Lafite, 1996. — 246 S.
• Für György Ligeti. Die Referate des Ligeti-Kongresses. — Hamburg 1988. / Hrsg. von P. Petersen. Laaber 1991. — 363 S.
• György Ligeti. Personalstil — Avantgardismus — Popularität, hrsg. von O. Kolleritsch. — W.: Universal Edition, 1987. — 237 S. — ISBN 3-7024-0188-1.
• '«Ich sehe keinen Widerspruch zwischen Tradition und Modernität!» György Ligeti im Gespräch mit Marina Lobanova'. // Das Orchester, 1996. — Jg. 44, Nr. 12. — S. 10—16.
• '«Ich will eine schmutzige Musik, eine irisierende Musik…» György Ligeti im Gespräch mit Marina Lobanova'. // «Neue Zeitschrift für Musik», 2003, Jg. 164, Heft 3, S. 12—17; spanisch in: «Música d’ara» 6/2003, pp. 73–80.
• Le Grand Macabre — zwischen Peking-Oper und jüngstem Gericht. György Ligeti im Gespräch mit Eckhard Roelcke, in: «Österreichische Musikzeitschrift 1997», Jg. 52, Heft 8. — S. 25—31.
• Lobanova, Marina: Technika és stilus problematikája a 60-as-80-as évek zenejeben. Párhuzamok Ligeti György és az íy szovget zene törenkvései kösött. // Magyar Zene 3/1985, 255—270.
• Lobanova, Marina. «György Ligeti. Style. Ideas. Poetics». — B.: Verlag Ernst Kuhn, 2002. — 449 S. — ISBN 3-928864-90-4.
• Nordwall, Ove. György Ligeti — Eine Monographie. — Mainz: Schott, 1971.
• Salmenhaara, Erkki. Das musikalische Material und seine Behandlung in den Werken Apparitions, Atmosphères, Aventures und Requiem von György Ligeti. — Regensburg: Bosse, 1969. — 203 S.
• Steinitz, Richard. György Ligeti. Music of the Imagination. — L.: Faber and Faber, 2003. — 429 p. — ISBN 0-571-17631-3.
• Toop, Richard. György Ligeti. — L.: Phaidon Press, 1999. — ISBN 0-7148-3795-4.
• '«Träumen Sie in Farbe?» György Ligeti im Gespräch mit Eckhard Roelcke'. — W.: Zsolnay, 2003. — 237 S. — ISBN 3-552-05228-3.
• Willmann, Roland. Gebannte Zeit. Studien zum Klavierkonzert György Ligetis. — Salzburg: Mueller-Speiser, Anif, 2006. — 110 S. — ISBN 3-85145-098-1.

Արտաքին հղումներ

• Պաշտոնական կայք(գերմ.)
• Aventures: Ode to the discrepancy between word and deed(անգլ.)
• Ակնարկ ստեղծագործություններին Composition Today կայքում(անգլ.)
• Glissando 2.0: Դյորդ Լիգետի Արխիվացված 2007-05-04 Wayback Machine
• Ֆ․ Կարաև։ Տեմբրիկա։ «Atmosphéres».
• Դյորդ Շանդոր Լիգետի Արխիվացված 2016-06-05 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դյորդ Լիգետի» հոդվածին։