Սելիմ I
Սելիմ I | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է՝ | մոտ. հոկտեմբերի 10, 1470 |
| Ծննդավայր | Ամասիա, Սևծովյան տարածաշրջան, Թուրքիա |
| Մահացել է՝ | սեպտեմբերի 22, 1520 (49 տարեկանում) բնական մահով |
| Վախճանի վայր | Չորլու, Tekirdağ Metropolitan Municipality, Թեքիրդաղ, Tekirdağ Subregion, West Marmara Region (statistical), Թուրքիա |
| Yavuz Selim Mosque | |
| Քաղաքացիություն |
 Օսմանյան կայսրություն |
| Տոհմ | Օսմանյան |
| կառավարիչ | |
| Հայր | Բայազիդ II |
| Մայր | Գյուլբահար Սուլթան |
| Երեխաներ | Սուլեյման I, Հատիջե Սուլթան, Սուլթան շահ, Բեյհան Սուլթան, Hafsa Sultan, Fatma Sultan և Şehzade Sultan |
| Կրոնական հավատքներ | իսլամ |
| Ստորագրություն |
 |
Սելիմ I Ահեղ (օսմ. سليم اول — Selîm-i evvel, թուրք.՝ Birinci Selim, Yavuz Sultan Selim, մոտ. հոկտեմբերի 10, 1470, Ամասիա, Սևծովյան տարածաշրջան, Թուրքիա - սեպտեմբերի 22, 1520, Չորլու, Tekirdağ Metropolitan Municipality, Թեքիրդաղ, Tekirdağ Subregion, West Marmara Region (statistical), Թուրքիա), Օսմանյան կայսրության սուլթան էր, որը ղեկավարում էր 1512 - 1520 թվականներին։
Բովանդակություն
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սելիմ I սուլթան Բայազիդ II որդին էր: Նա Բալկաններում դարձել էր օսմանյան սուլթանի կողմից նշանակված կառավարիչ: Երբ նրա հայրը, Բայազիդ II սկսեց հստակ նախապատվություն տալ իր երկրորդ որդու` Շխզադե Ահմետին, Սելիմը սկսեց լրջորեն վախենալ իր ապագայի համար: Նա ապստամբություն է բարձրացնում և ղեկավարում մի փոքրիկ բանակ, որը տեղափոխում Կոստանդնուպոլիս: Ամենայն հավանականությամբ, Սելիմը հույս ուներ, որ մայրաքաղաքում կստանա ապստամբների աջակցությունը, սակայն նրա հաշվարկը արդարացված չէր:
Ճակատամարտում Բայազիդը ով հսկայական բանակ էր ղեկավարում, հեշտությամբ հաղթում է Սելիմին, որը ստիպված փախչում է Ղրիմ , որտեղ սուլթանի համար դժվար կլիներ գտնել նրան: նա կանգ է առնում հյուսիսային Սեւծովյան ափին Ղրիմի թաթարների շրջանում, և որոշում սպասել նախքան կրկին պայքարի անցնելը Օսմանյան գահի համար: Ավելին, Սելիմը Մենգլի-Գիրիի աջակցությունը, որը այդ ժամանակ Ղրիմի գավառի ղեկավարն էր: 1512 թ, Սուլթան Բայազիդ IIը կամավոր հրաժարական է տալիս, որպեսզի փրկի իր կյանքը և ստիպված գահը հանձնում է Սելիմին: Ղրիմից Կոստանդնուպոլսի Սելիմի վերադարձը նման էր ռազմական հաղթանակի: Նոր սուլթան Սելիմի պատժում է հորը, որ հրամայել էր գլխատել բոլոր հարազատների արական գծով, ովքեր կարող էին հավակնել իր գահին: Դրա համար նա ձեռք է բերել - Յավուզ, որը թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է «չարիք, դաժան»: Այնուհոտև Սելիմը հրամայում է սպանել իր հորը:
Սելիմի օրոք թագավորությունում սկսվեց նվաճման մեծ ժամանակաշրջան,այն որոշ չափով կապված էր իր նախորդների գործունեությամբ:Արեւելյան Եվրոպայի ղեկավարները վախենում էին նրանից, թղթի վրա արեւմտյան թագավորները հաղթեցին նրան եւ բաժանեցին իր ունեցվածքը:Սակայն Սելիմը քրիստոնյաների դեմ գրեթե պատերազմներ չէր պատերազմում: Այդ ժամանակաշրջանում Իրանի, Իրաքի, Աֆղանստանի եւ Կենտրոնական Ասիայի գրաված պարսկական Շահումյան Իսմայիլի իշխանությունը շատ մեծ էր, բայց Սելիմը չէր հապաղելու դիմակայել նրան: 1513 թվականին Սելիմը Անատոլիայում կազմակերպում է դաժան կոտորած:
1514 մայիսին Սելիմի բանակը երթով շարժվում է դեպի արևելք և հասնում Սեբաստիա, Էրզրում և ներխուժում Իսմայիլ տիրապետության շրջանները. Ղզլբաշները նահանջում են երկրի խորքերը հուսալով սպառել թշնամու բանակը:Ճանապարհին նրանք ոչնչացնում եմ ամենը,ինչը որ կարող էր օգտակար լինել թուրքերին:1514 թվականի օգոստոս 23-ին սուլթանը հաղթում է շահին: Երկու շաբաթ անց Սելիմը մտավ Սեբաստիայի մայրաքաղաք Թավրիզ:Նա մի քանի օր մնաց այստեղ, բայց ջենիսսները, որոնք վախենում էին սոված ձմեռանից, պահանջեցին նրան վերադառնալ: Սելիմը վերադարձի ճանապարհին անցնում է Երեւանով, Կարսով, Էրզրումով, Սիվասով եւ Ամասիաով, գարնանը վերադառնում է Ստամբուլ: Չալդիվանից հետո թուրքերը իրենց ենթարկեցին Դիարբեքիրը, Բիթլիսը, Միաֆարկինը, Նեչին: Սելիմի հեռանալուց հետո, Իսմայիլը գրավեց Հարավ-Արեւելյան Անատոլիայի մեծ մասը:
1515 թ.-ին Սելիմը ոչնչացրեց Զու-լ-Գադիրովի դինաստին, որը ղեկավարում էր բուֆերային պետությունում Էլբիստան (Աբուլուստեյինը), գլխատեց է Սուլթան Ալան Ադդինին եւ սկսեց քարոզարշավ Եգիպտոսի դեմ և ազատագրեցին Դիարբեքիրը պաշարմից : Քուրդ Իդրիսը, որը սուլթանին ծառայելու համար Քրդստանի նվաճելու իրավունքը վաստակեց,երբ երկար պաշարումից հետո գրավեց Մարդին, Դիարբեքիրը, Սինջարը, նվաճեց ողջ Մեսոպոտամիան: Իսմայիլը, մինչեւ նրա մահը, չփորձեց վրեժ լուծել թուրքերից:
Մամլուկ Սուլթան Քանթուխ Գուրին փորձեց կանխել Քրդստանի նվաճումը. Սելիմը երկար ժամանակ չէր կորցնում հակամարտության խաղաղ կարգավորման հույսը: Սակայն որոշ հանգամանքներից ելնելով օգոստոսի 5-ին թուրքերը ներխուժեցին Մամելուկի տարածքները:
1516 թ. Օգոստոսի 24-ին թուրքերի եւ Մամլուքների միջեւ տեղի ունեցավ ճակատամարտ Հալեպից ոչ հեռու Մարջե Դաբիկի դաշտում: Ճակատամարտի արդյունքը կրկին որոշվեց է թուրքական հրետանին, այդ ժամանակ աշխարհում լավագույնը: Մամլուքները արհամարհել էին հրետանու փաստը այդ իսկ պատճառով Մամլուքները պարտություն կրեցին: Սուլթան Գուրին մահացավ պատերազմում, նրա իրավահաջորդը եղել է Աշրաֆ Թուման-բեյը, ով շարունակեց պատերազմը:
1516 թվականի օգոստոսի 29-ին, Սելիմը ստացավ «Սուրբ քաղաքների ծառայողը», այսինքն `Մեքքա եւ Մեդինա: Սեպտեմբերին թուրքերը առանց պատերազմի գրավեցին Սիրիան, հոկտեմբերի 9-ին Դամասկոսը իսկ նոյեմբերի վերջին թուրքերը ավարտեցին Պաղեստինի նվաճումը և հարձկվեցին Գազայի վրա: 1516 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Թուման-բեյը հավաքեց նոր բանակ, որը Պաղեստինի Բեյսան քաղաքում պարտություն է կրում: Մամլուքները սպանեցին Սելիմի դեսպաններին, որոնք էլ վրեժխնդրր եղան:
Սելիմը 1517 թվականին մտավ Եգիպտոս և ամրապնդվեց Կահիրեում իսկ Թուման բեյը ստիպվախծ եղավ փախչել քաղաքից: Սակայն, մի քանի օր անց, Թուման-բեյը փոքրիկ ջոկատով գիշերը ներխուժում է քաղաք և սկսում կատաղի սպանդ, ընդհանուրառմամբ սպանվում է մոտ 50 հազար Կահիրեի բնակիչներ:նա ևս երկու ամիս պայքարում է թուրքերի դեմ,սակայն պարտություն է կրում:
1517 թ. Ապրիլին Սելիմին ուղարկեցին Մեդինա եւ Մեքքա քաղաքների բանալիները, ամբողջ Հիազը դարձավ Օսմանյան ունեցվածք: Վենետիկը սկսեց տուրք վճարել թուրքերին Կիպրոսի համար, որոնք ավելի վաղ վճարվում էին Եգիպտոսնին, նույնիսկ Մամլուքները, որոնք կարճ ժամանակ առաջ նվաճել էին Եմենը, ներկայացան Սուլթանին: Այսպիսով, չորս տարի անց Սելիմը կրկնապատկեց Օսմանյան կայսրության տարածքները:
1518-ին սուլթանը խաղաղություն է հաստատում Հունգարիայի հետ, իսկ 1519 թ.-ին Խաիր-Ադ-Դին Բարբարոսան,ով պարզապես նվաճել էր Ալժիր քաղաքը (չնայած մեկ տարի անց նա Ալժիրից կորցրեց եւ մի քանի տարի պայքարեց քաղաքի համար եւ երկրի գերակայությունը)ճանաչեց Սելիմի իշխանությունը:
Մերձավոր Արեւելքում ոչ ոք չխանգարեց Սելիմիին, բացառությամբ Սիրիայի եւ Անատոլիայի 1518-1519 թվականների կրոնական անկարգություններին, որոնց սուլթանական զորքերը հեշտությամբ հաղթեցին:
Սելիմը մահանում է 40 տարեկան հասակում (ըստ պաշտոնական վարկածի,նա մահացել է սիբիրյան խոցից չնայած որոշ պատմաբաններ ենթադրում են, որ նա մահացել է քաղցկեղից[1], իսկ ոմանք պնդում են, որ Սելիմը մահացել է թունավորումից)[1][2], նա չի կարող իրականացնել շատերը իրենց ծրագրերի մասին: Նրա գործը շարունակում է նրա որդին: Հայր թողել էր նրան հզոր երկիր և ուժեղ բանակ: Չնայած նրան, որ պատմաբանները պնդում են, որ Սելիմին սպանել է հենց իր որդին:
Ընտանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կանայք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Այշե-խաթուն-Ղրիմի Խան Մենգլլի Գերայի դուստրը: Սելիմի հետ ամուսնությունը կնքվել է 1511 թվականին `առանց Սուլթան Բայազիդի համաձայնության. նախկինում եղել է Բեյազիդի II որդի `Շահզադե Մեհմեդի կինը, որը մահացել է 1507 թվականին[3]:
- Խավսա-սուլթան-Աբդումինիլայի աղյիկը[4]:
- Թաջլու-խաթուն-Խալիֆի դուստրը: Քաղդիրանի ճակատամարտից հետո եղել է որոշ ժամանակ Շահ-իսմայի կինը: Նա Սելիմի հարեմում մնացել է կարճ ժամանակ[5]:
Որդիներ [4][խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աբուլա (գլխատել են 1514 թվականի նոյեմբերի 20-ին) Մահմուդ (գլխատել են 1514 թվականի նոյեմբերի 20-ին) Մուրադ (գլխատել են 1514 թվականի նոյեմբերի 20-ին) Սուլեյման (ծնվել է 1494 թվականի նոյեմբերի6-ին — մահացել է 1566 թվականի սեպտեմբեր 7-ին,մայրը-Խավսա-սուլթան [6]) ՈՒվեյս (մահացել է 1546թվականին,մոր անունը անհայտ է)
Դուստրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ֆաթմա Սուլթան (մահացել է 1553-ից հետո) - ամուսնացել է Քարա Ահմեդ Փաշայի հետ 1555 թ. Սեպտեմբերի 28-ին և Խադիմ Իբրահիմ Ագանի հեր մահացել է 1563[4]: Ուուչայը Ֆաթմա Սանջակբեյա Հակաքյա Մուստաֆա փաշային կոչում է առաջին ամուսնուն[7]:
- Խադիջե Սուլթան (մահացել է 1536-ից հետո [8][9])
- Հաֆիզ Սուլթան (մահացել է հուլիսի 10-ին, 1538 թ.) - 1511 թվականից ամուսնացել է Դուկագինզադե Ահմեդ Փաշայի հետ : 1522 թ.-ին ամուսնացած է եղել Բոշնաք Մուստաֆա փաշայի հետ (մահացել է ապրիլի 15-ին, 1529 թ.), Իզքեն-Փաշայի որդին: Երկրորդ ամուսնուց Հաֆիզը որդի է ունեցել, Օսման Փաշան [4] (մահացել է 1568)
- Բեյհան-սուլթան (մահացել է մինչեւ 1559 թվականը, մայրը` Խաֆսա-սուլթանը[10]): 1525-ից հետո նա ամուսնացել է Մեհմեդ Փաշային, որի դուստրը` Իսիկխան Խանիմ-սուլթանը ծնվել է (նա կենդանի էր մինչև 1559 թվականը[11]):
- Շահ (Խուբան)-սուլթան (մահացել է մոտ 1572-ին, մայրը` Այիշա-Քաթուն[12]), ամուսնացած է եղել Լութֆի Փաշայի հետ (1564 թ. Մարտի 28-ը մահացել է[13]): Լութֆիից Շահն ունեցել է դուստր Էսմեհանին[14]:
- Դուստր-ամուսնացած է եղել Իսկենդրոմ-փաշայի հետ (գլխհատվել է 1525 թ.)[4]
- Դուստր-1509 թվականից ամուսնացած է եղել Շխիտ Մեհմեդ Փաշայի հետ, ումից ծնում է որդուն Օսմանին [15]
- Դուստր-ամուսնացած է եղել Մուստաֆա-փաշայի հետ [4]
- Դուստր-ամուսնացած է եղել Ղրիմի Քան Սաադետ Հերեյի հետ, որից նա ծնում է որդուն Ահմեդին [4]
- Դուստր-ունեցել է դուստր (մահացել է հունիսին, 1597 թ.), որը հետագայում ամուսնացել է Քաջա Սինան փաշայի եւ Գյուժելջա Մահմուդ Փաշայի հետ [4]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 A Century of Giants. A.D. 1500 to 1600: In an age of spiritual genius, western Christendom shatters / Ted Byfield, ed.. — The Society to Explore and Record Christian History, 2010. — P. 9. — 345 p. — ISBN 978-0-9689873-9-1
- ↑ Селим I — Монархи. Мусульманский Восток XV—XX, — М.: Вече, 2004. — 544 с.
- ↑ Alderson, 1956, table XXVIII, table XXIX (прим. 1)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Alderson, 1956, table XXIX
- ↑ Alderson, 1956, table XXIX (прим. 2)
- ↑ Alderson, 1956, table XXX
- ↑ Uluçay, 1980, էջ 31
- ↑ Osmanlılar ansiklopedisi. — Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999. — С. 513. — ISBN 9750800710, 9789750800719
- ↑ Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. — Kültür Bakanlığı, 1994. — С. 500. — 568 с. — ISBN 9757306061, 9789757306061
- ↑ Öztuna, 2006, էջ 233
- ↑ Süreyya, 2 cild, 1996, էջ 517
- ↑ Sakaoğlu, 2008, s. 149
- ↑ Alderson, 1956, table XXIX (прим. 8)
- ↑ Sakaoğlu, 2008, s. 154
- ↑ Alderson, 1956, table XXIX (прим. 10)
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Alderson, Anthony Dolphin The Structure of the Ottoman Dynasty. — Oxford: Clarendon Press, 1956.
- Sakaoğlu, Necdet Bu mülkün kadın sultanları. — İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2008. — 574 p.
- Öztuna, Yılmaz Yavuz Sultan Selim / ed. Ömer Kul. — Istanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2006. — С. 233. — 260 с. — ISBN 9750098110, 9789750098116
- Süreyya Mehmed Bey Sicill-i Osmani / ed. Nuri Akbayar. — Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayınlar, 1996. — Т. 1. — P. 469. — ISBN 975-333-049-5, 975-333-038-3
- Süreyya, Mehmet Bey Sicill-i Osmani / ed. Nuri Akbayar. — Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayınlar, 1996. — Т. 2. — С. 518.
- Uluçay, M. Çağatay Türk Tarih Kurumu yayınları. — Türk Tarih Kurumu Basımevı, 1980.
| ||||||
| ||||||||||
