Սելիմ I

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Jump to navigation Jump to search
Սելիմ I
Yavuz Sultan Gazi Selim Han - السلطان الغازي ياووز سليم خان.jpg
Ծնվել է՝մոտ. 1470
ԾննդավայրԱմասիա, Թուրքիա
Մահացել է՝սեպտեմբերի 22, 1520 բնական մահով
Վախճանի վայրՉորլու
Yavuz Selim Mosque
ՏոհմՕսմանյան
բանաստեղծ
ՀայրԲայազիդ II
ՄայրԳյուլբահար Սուլթան
ԵրեխաներՍուլեյման I, Հատիջե Սուլթան, Սուլթան շահ, Բեյհան Սուլթան, Hafsa Sultan?, Fatma Sultan? և Şehzade Sultan?
Հավատքիսլամ
ՍտորագրությունSultan Selim I Tugra.svg

Սելիմ I Ահեղ (օսմ. سليم اول‎ — Selîm-i evvel, թուրք.՝ Birinci Selim, Yavuz Sultan Selim, մոտ. 1470, Ամասիա, Թուրքիա - սեպտեմբերի 22, 1520, Չորլու), Օսմանյան կայսրության սուլթան էր, որը ղեկավարում էր 1512 - 1520 թվականներին։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սելիմ I սուլթան Բայազիդ II որդին էր։ Նա Բալկաններում դարձել էր օսմանյան սուլթանի կողմից նշանակված կառավարիչ։ Երբ նրա հայրը, Բայազիդ II սկսեց հստակ նախապատվություն տալ իր երկրորդ որդու՝ Շխզադե Ահմետին, Սելիմը սկսեց լրջորեն վախենալ իր ապագայի համար։ Նա ապստամբություն է բարձրացնում և ղեկավարում մի փոքրիկ բանակ, որը տեղափոխում Կոստանդնուպոլիս։ Ամենայն հավանականությամբ, Սելիմը հույս ուներ, որ մայրաքաղաքում կստանա ապստամբների աջակցությունը, սակայն նրա հաշվարկը արդարացված չէր։

Ճակատամարտում Բայազիդը ով հսկայական բանակ էր ղեկավարում, հեշտությամբ հաղթում է Սելիմին, որը ստիպված փախչում է Ղրիմ , որտեղ սուլթանի համար դժվար կլիներ գտնել նրան։ նա կանգ է առնում հյուսիսային Սևծովյան ափին Ղրիմի թաթարների շրջանում, և որոշում սպասել նախքան կրկին պայքարի անցնելը Օսմանյան գահի համար։ Ավելին, Սելիմը Մենգլի-Գիրիի աջակցությունը, որը այդ ժամանակ Ղրիմի գավառի ղեկավարն էր։ 1512 թ, Սուլթան Բայազիդ IIը կամավոր հրաժարական է տալիս, որպեսզի փրկի իր կյանքը և ստիպված գահը հանձնում է Սելիմին։ Ղրիմից Կոստանդնուպոլսի Սելիմի վերադարձը նման էր ռազմական հաղթանակի։ Նոր սուլթան Սելիմի պատժում է հորը, որ հրամայել էր գլխատել բոլոր հարազատների արական գծով, ովքեր կարող էին հավակնել իր գահին։ Դրա համար նա ձեռք է բերել - Յավուզ, որը թուրքերենից թարգմանաբար նշանակում է «չարիք, դաժան»։ Այնուհոտև Սելիմը հրամայում է սպանել իր հորը։

Սելիմի օրոք թագավորությունում սկսվեց նվաճման մեծ ժամանակաշրջան, այն որոշ չափով կապված էր իր նախորդների գործունեությամբ։ Արևելյան Եվրոպայի ղեկավարները վախենում էին նրանից, թղթի վրա արեւմտյան թագավորները հաղթեցին նրան և բաժանեցին իր ունեցվածքը։ Սակայն Սելիմը քրիստոնյաների դեմ գրեթե պատերազմներ չէր պատերազմում։ Այդ ժամանակաշրջանում Իրանի, Իրաքի, Աֆղանստանի և Կենտրոնական Ասիայի գրաված պարսկական Շահումյան Իսմայիլի իշխանությունը շատ մեծ էր, բայց Սելիմը չէր հապաղելու դիմակայել նրան։ 1513 թվականին Սելիմը Անատոլիայում կազմակերպում է դաժան կոտորած։

1514 մայիսին Սելիմի բանակը երթով շարժվում է դեպի արևելք և հասնում Սեբաստիա, Էրզրում և ներխուժում Իսմայիլ տիրապետության շրջանները. Ղզլբաշները նահանջում են երկրի խորքերը հուսալով սպառել թշնամու բանակը:Ճանապարհին նրանք ոչնչացնում եմ ամենը, ինչը որ կարող էր օգտակար լինել թուրքերին։ 1514 թվականի օգոստոս 23-ին սուլթանը հաղթում է շահին։ Երկու շաբաթ անց Սելիմը մտավ Սեբաստիայի մայրաքաղաք Թավրիզ։ Նա մի քանի օր մնաց այստեղ, բայց ջենիսսները, որոնք վախենում էին սոված ձմեռանից, պահանջեցին նրան վերադառնալ։ Սելիմը վերադարձի ճանապարհին անցնում է Երևանով, Կարսով, Էրզրումով, Սիվասով և Ամասիաով, գարնանը վերադառնում է Ստամբուլ։ Չալդիվանից հետո թուրքերը իրենց ենթարկեցին Դիարբեքիրը, Բիթլիսը, Միաֆարկինը, Նեչին։ Սելիմի հեռանալուց հետո, Իսմայիլը գրավեց Հարավ-Արևելյան Անատոլիայի մեծ մասը։

1515 թ.-ին Սելիմը ոչնչացրեց Զու-լ-Գադիրովի դինաստին, որը ղեկավարում էր բուֆերային պետությունում Էլբիստան (Աբուլուստեյինը), գլխատեց է Սուլթան Ալան Ադդինին և սկսեց քարոզարշավ Եգիպտոսի դեմ և ազատագրեցին Դիարբեքիրը պաշարմից։ Քուրդ Իդրիսը, որը սուլթանին ծառայելու համար Քրդստանի նվաճելու իրավունքը վաստակեց, երբ երկար պաշարումից հետո գրավեց Մարդին, Դիարբեքիրը, Սինջարը, նվաճեց ողջ Մեսոպոտամիան։ Իսմայիլը, մինչև նրա մահը, չփորձեց վրեժ լուծել թուրքերից։

Մամլուկ Սուլթան Քանթուխ Գուրին փորձեց կանխել Քրդստանի նվաճումը. Սելիմը երկար ժամանակ չէր կորցնում հակամարտության խաղաղ կարգավորման հույսը։ Սակայն որոշ հանգամանքներից ելնելով օգոստոսի 5-ին թուրքերը ներխուժեցին Մամելուկի տարածքները։

1516 թ. Օգոստոսի 24-ին թուրքերի և Մամլուքների միջև տեղի ունեցավ ճակատամարտ Հալեպից ոչ հեռու Մարջե Դաբիկի դաշտում։ Ճակատամարտի արդյունքը կրկին որոշվեց է թուրքական հրետանին, այդ ժամանակ աշխարհում լավագույնը։ Մամլուքները արհամարհել էին հրետանու փաստը այդ իսկ պատճառով Մամլուքները պարտություն կրեցին։ Սուլթան Գուրին մահացավ պատերազմում, նրա իրավահաջորդը եղել է Աշրաֆ Թուման-բեյը, ով շարունակեց պատերազմը։

1516 թվականի օգոստոսի 29-ին, Սելիմը ստացավ «Սուրբ քաղաքների ծառայողը», այսինքն՝ Մեքքա և Մեդինա։ Սեպտեմբերին թուրքերը առանց պատերազմի գրավեցին Սիրիան, հոկտեմբերի 9-ին Դամասկոսը իսկ նոյեմբերի վերջին թուրքերը ավարտեցին Պաղեստինի նվաճումը և հարձկվեցին Գազայի վրա։ 1516 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Թուման-բեյը հավաքեց նոր բանակ, որը Պաղեստինի Բեյսան քաղաքում պարտություն է կրում։ Մամլուքները սպանեցին Սելիմի դեսպաններին, որոնք էլ վրեժխնդրր եղան։

Սելիմը 1517 թվականին մտավ Եգիպտոս և ամրապնդվեց Կահիրեում իսկ Թուման բեյը ստիպվախծ եղավ փախչել քաղաքից։ Սակայն, մի քանի օր անց, Թուման-բեյը փոքրիկ ջոկատով գիշերը ներխուժում է քաղաք և սկսում կատաղի սպանդ, ընդհանուրառմամբ սպանվում է մոտ 50 հազար Կահիրեի բնակիչներ։ նա ևս երկու ամիս պայքարում է թուրքերի դեմ, սակայն պարտություն է կրում։

Османская империя в последний год царствования Селима I.

1517 թ. Ապրիլին Սելիմին ուղարկեցին Մեդինա և Մեքքա քաղաքների բանալիները, ամբողջ Հիազը դարձավ Օսմանյան ունեցվածք։ Վենետիկը սկսեց տուրք վճարել թուրքերին Կիպրոսի համար, որոնք ավելի վաղ վճարվում էին Եգիպտոսնին, նույնիսկ Մամլուքները, որոնք կարճ ժամանակ առաջ նվաճել էին Եմենը, ներկայացան Սուլթանին։ Այսպիսով, չորս տարի անց Սելիմը կրկնապատկեց Օսմանյան կայսրության տարածքները։

1518-ին սուլթանը խաղաղություն է հաստատում Հունգարիայի հետ, իսկ 1519 թ.-ին Խաիր-Ադ-Դին Բարբարոսան, ով պարզապես նվաճել էր Ալժիր քաղաքը (չնայած մեկ տարի անց նա Ալժիրից կորցրեց և մի քանի տարի պայքարեց քաղաքի համար և երկրի գերակայությունը) ճանաչեց Սելիմի իշխանությունը։

Մերձավոր Արևելքում ոչ ոք չխանգարեց Սելիմիին, բացառությամբ Սիրիայի և Անատոլիայի 1518-1519 թվականների կրոնական անկարգություններին, որոնց սուլթանական զորքերը հեշտությամբ հաղթեցին։

Սելիմը մահանում է 40 տարեկան հասակում (ըստ պաշտոնական վարկածի,նա մահացել է սիբիրյան խոցից չնայած որոշ պատմաբաններ ենթադրում են, որ նա մահացել է քաղցկեղից[1], իսկ ոմանք պնդում են, որ Սելիմը մահացել է թունավորումից)[1], նա չի կարող իրականացնել շատերը իրենց ծրագրերի մասին։ Նրա գործը շարունակում է նրա որդին։ Հայր թողել էր նրան հզոր երկիր և ուժեղ բանակ։ Չնայած նրան, որ պատմաբանները պնդում են, որ Սելիմին սպանել է հենց իր որդին։

Ընտանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանայք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Այշե-խաթուն-Ղրիմի Խան Մենգլլի Գերայի դուստրը։ Սելիմի հետ ամուսնությունը կնքվել է 1511 թվականին `առանց Սուլթան Բայազիդի համաձայնության. նախկինում եղել է Բեյազիդի II որդի `Շահզադե Մեհմեդի կինը, որը մահացել է 1507 թվականին[2]։
  • Խավսա-սուլթան-Աբդումինիլայի աղյիկը[3]։
  • Թաջլու-խաթուն-Խալիֆի դուստրը։ Քաղդիրանի ճակատամարտից հետո եղել է որոշ ժամանակ Շահ-իսմայի կինը։ Նա Սելիմի հարեմում մնացել է կարճ ժամանակ[4]։

Որդիներ [3][խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբուլա (գլխատել են 1514 թվականի նոյեմբերի 20-ին) Մահմուդ (գլխատել են 1514 թվականի նոյեմբերի 20-ին) Մուրադ (գլխատել են 1514 թվականի նոյեմբերի 20-ին) Սուլեյման (ծնվել է 1494 թվականի նոյեմբերի6-ին — մահացել է 1566 թվականի սեպտեմբեր 7-ին,մայրը-Խավսա-սուլթան [5]) ՈՒվեյս (մահացել է 1546թվականին,մոր անունը անհայտ է)

Դուստրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ֆաթմա Սուլթան (մահացել է 1553-ից հետո) - ամուսնացել է Քարա Ահմեդ Փաշայի հետ 1555 թ. Սեպտեմբերի 28-ին և Խադիմ Իբրահիմ Ագանի հեր մահացել է 1563[3]։ Ուուչայը Ֆաթմա Սանջակբեյա Հակաքյա Մուստաֆա փաշային կոչում է առաջին ամուսնուն[6]։
  • Խադիջե Սուլթան (մահացել է 1536-ից հետո [7][8])
  • Հաֆիզ Սուլթան (մահացել է հուլիսի 10-ին, 1538 թ.) - 1511 թվականից ամուսնացել է Դուկագինզադե Ահմեդ Փաշայի հետ ։ 1522 թ.-ին ամուսնացած է եղել Բոշնաք Մուստաֆա փաշայի հետ (մահացել է ապրիլի 15-ին, 1529 թ.), Իզքեն-Փաշայի որդին։ Երկրորդ ամուսնուց Հաֆիզը որդի է ունեցել, Օսման Փաշան [3] (մահացել է 1568)
  • Բեյհան-սուլթան (մահացել է մինչեւ 1559 թվականը, մայրը` Խաֆսա-սուլթանը[9]): 1525-ից հետո նա ամուսնացել է Մեհմեդ Փաշային, որի դուստրը` Իսիկխան Խանիմ-սուլթանը ծնվել է (նա կենդանի էր մինչև 1559 թվականը[10]):
  • Շահ (Խուբան)-սուլթան (մահացել է մոտ 1572-ին, մայրը` Այիշա-Քաթուն[11]), ամուսնացած է եղել Լութֆի Փաշայի հետ (1564 թ. Մարտի 28-ը մահացել է[12]): Լութֆիից Շահն ունեցել է դուստր Էսմեհանին[13]։
  • Դուստր-ամուսնացած է եղել Իսկենդրոմ-փաշայի հետ (գլխհատվել է 1525 թ.)[3]
  • Դուստր-1509 թվականից ամուսնացած է եղել Շխիտ Մեհմեդ Փաշայի հետ, ումից ծնում է որդուն Օսմանին [14]
  • Դուստր-ամուսնացած է եղել Մուստաֆա-փաշայի հետ [3]
  • Դուստր-ամուսնացած է եղել Ղրիմի Քան Սաադետ Հերեյի հետ, որից նա ծնում է որդուն Ահմեդին [3]
  • Դուստր-ունեցել է դուստր (մահացել է հունիսին, 1597 թ.), որը հետագայում ամուսնացել է Քաջա Սինան փաշայի եւ Գյուժելջա Մահմուդ Փաշայի հետ [3]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 A Century of Giants. A.D. 1500 to 1600: In an age of spiritual genius, western Christendom shatters / Ted Byfield, ed.. — The Society to Explore and Record Christian History, 2010. — P. 9. — 345 p. — ISBN 978-0-9689873-9-1
  2. ↑ Alderson, 1956, table XXVIII, table XXIX (прим. 1)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Alderson, 1956, table XXIX
  4. ↑ Alderson, 1956, table XXIX (прим. 2)
  5. ↑ Alderson, 1956, table XXX
  6. ↑ Uluçay, 1980, էջ 31
  7. ↑ Osmanlılar ansiklopedisi. — Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999. — С. 513. — ISBN 9750800710, 9789750800719
  8. ↑ Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. — Kültür Bakanlığı, 1994. — С. 500. — 568 с. — ISBN 9757306061, 9789757306061
  9. ↑ Öztuna, 2006, էջ 233
  10. ↑ Süreyya, 2 cild, 1996, էջ 517
  11. ↑ Sakaoğlu, 2008, s. 149
  12. ↑ Alderson, 1956, table XXIX (прим. 8)
  13. ↑ Sakaoğlu, 2008, s. 154
  14. ↑ Alderson, 1956, table XXIX (прим. 10)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսման I • Օրհան I • Մուրադ I • Բայազիդ I • Օսմանյան միջթագավորություն • Մեհմեդ I • Մուրադ II • Մեհմեդ II • Բայազիդ II • Սելիմ I • Սուլեյման I • Սելիմ II • Մուրադ III • Մեհմեդ III • Ահմեդ I • Մուստաֆա I • Օսման II • Մուրադ IV • Իբրահիմ I • Մեհմեդ IV • Սուլեյման II • Ահմեդ II • Մուստաֆա II • Ահմեդ III • Մահմուդ I • Օսման III • Մուստաֆա III • Աբդուլ Համիդ I • Սելիմ III • Մուստաֆա IV • Մահմուդ II • Աբդուլ Մեջիդ • Աբդուլ Ազիզ • Մուրադ V • Աբդուլ Համիդ II • Մեհմեդ V • Մուհամմեդ VI
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սելիմ_I&oldid=7855652» էջից