Մասնակից:Hasmik Mkrtchyan/Ավազարկղ2

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից


Լեզվի զարգացում կամ լեզվի պատմություն, ներառում է լեզվի զարգացում և բազմազանություն որոշ ժամանակահատվածում, քանի որ լեզվի տարաձայնությունը հիմնված է գլոտոխրոնոլոգիայի, համեմատական լեզվաբանության, գրառումների և այլ պատմական լեզվաբանական մեխանիզմների վրա։ Լեզվի ծագումնաբանությունը վիճելի թեմա է,քանի որ լեզուները գալիս են պալեոլիթից։ Հնագետները և գրառոմները կապում են լեզվի զարգացումը հնադարյան ժամանակների և նոր քարի դարի հետ։

Լեզուների բաշխումը փոխվել է ժամանակի ընթացքում։ Հիմնական տարածաշրջանային լեզուները, ինչպիսիք են՝ Էլամերենը, Սողդերենը, քոինի հունարենը կամ նուհատլին հին ժամանակներում, հետդասական և վաղ մոդեռն ժամանակներում դեր են խաղացել փոփոխվելով ուրիշների կողմից՝ ուժերի հարաբերակցությանը, կոնֆլիկտի և միգրացիայի հիման վրա։ Լեզվի հարաբերական կարգավիճակը նույնպես փոխվել է 20-րդ դարի վերջին ֆրանսերենի և գերմաներենի նշանավորության անգլերենի համեմատ անկում ապրելու պատճառով:

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին քարե դար (200,000–20,000 տարի առաջ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զանազան նիլոսահարական լեզուներում, 1963 թվականին առաջին անգամ առաջարկվել է Ժոզեֆ Գրինբեռգի կողմից ինչպես լեզվաընտանիք Վերին Պալեոլիթում[1]: Եռակողմ թվային համակարգը հաշվի առնելով ժամանակակից նիլոսահարյան լեզուներում, լեզվաբան Ն․Ա․ Բլենչը ենթադրել է գոյականների դասակարգիչը նախալեզուում, որը բաշխվել է Սահարայի ջրային հոսքերի հիման վրա նեոլիթյան ենթապլյուվիալի «խոնավ ժամանակաշրջանում» [2]:

Մեսոլիթիկ (20,000–8,000 տարի առաջ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրոասիայի տարածում

1990-ականների և 2000-ականների ժամանակաընթացքում գիտնականները կարողացան վերահսկել Պրոտաֆրոասիական լեզու, ենթադրելով, որ այն առաջացել է 18000 և 12000 տարի առաջ Լևանտում և այն ծագել է Նատուֆյան մշակույթից այնուհետ Աֆրիկա մինչև տարբեր լեզուներ հասնելը[3][4]:

Նեոլիթիկ (12,000–6500 տարի առաջ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000-ական թվականների բնակչության գենետիկայի հետազոտությունը ենթադրում է, որ Դրավիդյան լեզուների ամենավաղ նախնիները խոսել են հարավ-արևմտյան Իրանում 15000 և 10000 տարի առաջ մինչ Հնդկաստան տարածվելը[5]: Արևելյան Սուդանի նիլոսահարային լեզուները միախմբվել են շուրջ 5000 տարի առաջ[1]:

Արիոն Ռոդրիգեսը ենթադրում է առաջացումը Պրոտոտուպիան լեզուն Գուապորե և Արիպուանա գետերի միջև, Մադեյրա գետի ավազանում (համապատասխանում է ժամանակակից բրազիլական Ռոնդոնիա նահանգին) մոտ 5000 տարի առաջ[6]:

Վաղ պատմություն (3000 մ․թ․ա․–500 մ․թ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փյոնիկայն լեզուների տարածում
Վանդալները գաղթման ժամանակաընթացքում

Մեր թվարկությունից առաջ մոտ 11-րդ դարում Լեվանտում սկսված, փյոնիկիան դարձել էր վաղ փողանակման կենտրոն և գաղութարար իշխանություն, իրենց լեզուն Լիբյայում, Թունիսիայում, Ալջիրիայում, Մոռոկկոյում, ինչպես նաև հարավային Իսպանիայում, Բալեարյան կղզիներում, Սարդինիայի ափամերձ տարածքներում և Կորսիկայում, նաև Կիպրոսում: Փյունիկերենի այբուբենը ամենահինն է աբջադում(բաղաձայնային այբուբեն) և Լատինական այբուբենի նախահայրն է [7]:

Մոտ 3000 և 4000 տարի առաջ, Պրոտո-Բանտու, որը խոսվում է կենտրոնական և արևմտյան Աֆրիկայում Կամերունի մերձակայքում բաժանվել են այլ բանտոիդ լեզուներից Բանտուի ընդլայնման սկզբում[8]: Հաջող փաստագրված լեզուները հիմնականում պահպանվել են հյուսիսային Աֆրիկայում, որտեղ կազմվեցին ընդհանուր պետություններ և կապ հաստատեցին այլ Միջերկրական աշխարհի հետ։ Փյունիք, Փյունիկիայի ճյուղերից մեկը, որը դարձավ դոմինանտ լեզու մոտ 2 դար, 8-րդ դարից մինչև 6-րդ դար Կարթագենյան կայսրությունում[9]: Լեզուն պահպանեց իր երկարատև կապը փյունիքյան լեզվաճյուղի հետ մինչ Հռոմի կողմից կայսրոթյան անկում ապրելը 146 ք․ա․, բայց սկսեց ընթունել նոր բառեր և անվանումներ հարևան Բերբերական լեզուներից ժամանակի ընթացքում։ Հռոեացի զավթիչները իրենց հարգանքը հայտնեցին Կարթագենյան մոնումենտալ արձանագրությունների համար, թարգմանելով և նվիրելով Բերբերական գրադարանից։ Լեզվի կեռացուվածքը ժամանակակից գիտնականների կողմից անդրադարձած ինչպես լատինոփյունիկյան շարունակվել է դարերով նույն բառակազմությամբ և ֆոնետիկայով, բայց գրելը կատարվում է լատիներենով[10]:

Պրոտոբերբերական բնույթը և բերբերական լեզուների առաջացումը չպարզաբանված է և առացել է մոտ Մեզոլիթյան կապսիական մշակույթից[11]: Ռոջեր Բլենչը առաջարկում է պրոտոբերբերական խոսնակներին մեկնել հյուսիսային Աֆրիկա Նիլ գետից 4000-ից 5000 տարի առաջ բաժանվելով սեմա-քամյան լեզվաընտանիքից[12]: Այս մոդելում, բերբերները վերցրել են Քարտիգյան փյունիկից և լատիներենից։ Միայն Զենագա լեզվում պակասում է փյունիկյան փոխառնությունները։

Նուբիական քաղաքակրթությունը ծաղկում էր Նեղոս գետի հարավային հոսանքի երկայնքով՝ պահպանելով զգալի առևտուր և կապ նախ Եգիպտոսի, ապա՝ Հռոմի հետ։ 700 տարի Քուշի թագավորության մարդիկ խոսում էին մերոյական լեզվով՝ մ.թ.ա. 300-ից մինչև մ.թ. 400 թվականը։ Մերոյական այբուբենով կամ հիերոգլիֆով գրված լեզուն վատ է հասկացվում երկլեզու տեքստերի հազվադիպության պատճառով։ Արդյունքում, ժամանակակից լեզվաբանները շարունակաբար վիճում են՝ լեզուն նիլոսահարական է, թե սեմաքամյան[13]:

Գաղթի ժամանակաշրջանում, որը բերեց Հռոմեական կայսրության մասնատմանը, գերմանական խմբերը կարճ ժամանակով ընդլայնվեցին Եվրոպայից դեպի Հյուսիսային Աֆրիկա: Վատ հաստատված, բայց ենթադրաբար արևելագերմանական վանդալական լեզվի խոսողները վերահսկեցին Իսպանիայի և Պորտուգալիայի մեծ մասը, այնուհետև անցան Հյուսիսային Աֆրիկա 430-ական թվականներին՝ տարածք պահելով մինչև 6-րդ դարը, երբ նրանք անցան բյուզանդական տիրապետության տակ 536 թվականին ռազմական պարտությունից հետո:

Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալասկայի մայրենի լեզվի կենտրոնը պնդում է, որ որ ինուիտ լեզուների և ալեուտի ընդհանուր նախնիների լեզուն բաժանվել է ինուիտների և ալեուտների ճյուղերի առնվազն 4000 տարի առաջ[14][15]:

Մեսոամերիկայում Օտոմանգուեն լեզուներում գոյոթյուն ունեին 2000 մ․թ․ա․, որոնք առաջացել էին հազարավոր տարիներ առաջ Թեհուական մշակույթում, Թեհուական հովիտում։Չվերծանված Զապոտեկի գիրը ներկայացնում է մեսոամերիկյան գրության ամենահին կտորը[16]:

Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարտակառքերի և նախապատմական Եվրոպա և Ասիա:

Դեռ հին ժամանակներից, Ասիան վերապրել է երկարատև քաղաքականություն։ Համեմատական լեզվաբանությունը նշանակում է, որ դրավիդիան լեզուների ծագումնաբանությունը, որը հիմա խոսվում է հարավային Հնդկաստանում և Պակիստանի մի փոքր հատվածներում, շատ դժվար է հասկացվում։ Պրոտոդավիդյան ամենամեծ հավանականությամբ խոսվում է Հնդկաստանում, այնքան վաղ ինչքան 4-րդ հազարամյակից շուտ, մինչև հնդարիական լեզուների կողմից փոխարինվելը[17]: Ինդուսների հովտում տարածված է դավիդիան լեզուները։[18] Հնդարյան լեզուներով տիրապետողները սկսել են տարածել սանսկրիտը ք․ա․1500 թվականից հետո։

Բենո Լանդսբերգը և այլ ասորագետները առաջարկում են, որ հիպոտեթիկ չդասակարգված լեզուները, որոնք կոչվում են Պրոտ-Եփրատյան խոսվում են հարավային Իրաքում ուբեյդյան ժամանակաընթացքում մ․թ․ա 5300-ից 4700 թվականներից, սամարյան մշակույթին պատկանող մարդկանց կողմից[19]:

Գության ժողովուրդը, ովքեր գաղթել են Զագրոս սարերից, համախբել են Գուտյան դինաստյան և կառավարել են Սումերում։ Գուտյան լեզուները նշված են սումերյան նմուշներում, գության թագավորների հետ նշված։ Լեզվաբան Հեննինգը առաջարկել է հիմնված կապ տոքարյան լեզուների հետ, թագավորների անունների նմանության դեպքերի վրա հիմնված[20]: Բայց շատերը այս թեորիայի հետ համաձայն չեն[21]:

Այլ լեզուները, որոնք ունեն ավելի քիչ տարածում ներառում են Սեմական ամորերեն լեզու խոսվել է բրոնզե դարում։ Ավելի արևմտյան ուգարական բարբառները հայտնաբերվել են ուգարական տեքստերում ֆրանսիացի հնագետների կողմից Ուգարիտ, Սիրիայում 1929 թվականին: Ավելի քան 50 պոեմներ, ինչպես նաև գրականության գործեր ինչպիսին են բաալի ցիկլը (Գտնվող Լուվրում) ուգարական գրառության վրա մեծ դեր է ունեցել: Սումերական և Աքքդիան խոսնակները նույնպես կապ են ունեցել ք.ա 18-րդ և 4-րդ դարերում Քասիտեյի խոսնակների հետ, ովքեր ապրում էին Մեսոպոտամիայում և Զագրոսի սարերում, մինչ Էլամիտների կողմից վռնդվելը:

Էլամիտների կայսրության վերելքը բերեց էլամիտների լեզվի զարգացման և ստացավ իր նշանավորությունը մ.թ.ա մոտ 2600 և 330-րդ թվականներին: 130 գլիֆներ վերցվել են աքադիան սեպագրերից էլամիտների սեպագրերի համար: Ավելի վաղ մ.թ.ա. 3100-ից և 2900 թվականներին պրոտոէլամիտների գրությունները Իրանի առաջին գրություններն են: Չնայած որ, 20000 էլամիտների հուշատախտակներ են հայտնի, որպես այպպիսին լեզուն շատ բարդ է և դժվար է ընկալելու համար[22]:

Լինեար էլամիտ գրառում

Աշխարհի առաչնային լեզվաընտանիքներից մեկը Խուռիա-ուրարտական լեզուները խոսում էին Անատոլիայում և Մեսոպոտոմայում մինչ վերանալը: Խուռիերեն առաջացել է Հայաստում և տարածվել Միտանիի թագավորությունում հյուսիսային Մեսոպոտամիայում 2-րդ հազարամյակում:[23] 13-րդ դարում լեզուն զոհ դարձավ բրոնզեդարյան փլուզմանը ուգարիտերենի և խեթերենի հետ միասին:

Հիմնադրման սալ։.Աստծո հավատք Nergal Ատալշենի կողմից, Ուրուքների և Նավարների թագավոր, Հաբուր Բասսին ,մ․թ․ա 2000 թվականին։ Տեղադրված է Լուվրում։
"OՆերգալյան լորդ հավալում,Ատալ-շեն։Թողել Շամաշին և շտարին ավերել այն մարդու կյանքը ով կհանի այս սալը։."[24]

Կովկասում նախահայերենը առաջացել է մոտ մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում, փոխառությունների կուտակումով հնդկա-արիական միտաննիից, անատոլիական լեզուներից, ինչպիսիք են լուվիերենը և խեթերենը, սեմական լեզուները, ինչպիսիք են աքքադերենը և արամերենը, և հուրիո-ուրարտական ​​լեզուները: Մ.թ.ա. 2-րդ դարում Հայաստանը միալեզու երկիր էր[25]: Չնայած որ, գրառումները չեն հայտնվել մինչ Աստվածաշնչի հայտնվելը 5-րդ դարում[26]:

Հյուսիսային և արևմտյան Հայաստանում պրոտո-քարթվելյանը սկսեց բաժանվել, հին վրացերենը առաջացել է մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում, Իբերիայի թագավորությունում[27]: Արամեերենը մնաց կրոնայի և գրականության լեզու մինչև 4-րդ դարը, քրիստոնեության ընդունումը[28]:

Փոքր Ասիայում դեռ հին ժամանակներից մեծ տարածում ուներ լեզվաբանությունը: Գալատիայում, կենտրոնական Անատոլիայում խոսում էին մ․թ․ա․ 3-րդ դարից կելտական գարաթերեն մինչև 4-րդ դարում իր վերանալը կամ ուշ 6-րդ դարում[29]: Ֆրիգերենը հունարենին ամենամոտ լեզուն է, որը առաջացել է մ․թ․ա․ 8-րդ դարում և չի օգտագործվել 5-րդ դարում պալեո-փռյուգիական արձանագրություններով, որոնք գրված են փյունիկյան ծագում ունեցող գրերով, իսկ ավելի ուշ՝ հունարեն գրություններով[30]: Փոքր Ասիայում հատիաները խուսում էին ոչ թե հնդեվրոպական, հատիներենով շուրջ 3-րդ և 2-րդ հազարամյակներում[31]: Կասկիանները խոսում էին կասկիերեն, բնակվում էին սարերում , սև ծովի մոտ բրոնզե դարի մոտ շրջանում[32]:

Կիմերացիները հնդեվրոպական քոչվորներ են, ովքեր հարձակվել են Ուրարտուի վրա մ․թ․ա․ 714 թվականին[33]: Լեզվաբանները և հնեաբանները թուրքերի և թուրքական լեզուների ծագումնաբանության մասին շատ են վիճում։ Համաձայն Ռոբիթսի նախաթուրքական ժողովուրդը առաջացել են նախատրանսեվրասիական լեզվի կոմիտեից, ովքեր ապրել են արևմտյան Լիաո գետի մոտ մ․թ․ա․ 6000 թվականին և կարող է նմանացվել Սինլոուա մշակույթին[34]: Նրանք ապրել են գյուղատնտեսներ և ավելի ուշ քոչվորական ապրելակերպ որդեգրեցին և սկսեցին տեղափոխվել դեպի արևմուտք[34]: 2500 տարի առաջ նախաթրքական լեզուն խոսվել է նաև արևելյան ասիայում[35]:

Լեզվաբանները հերքում են տունգուսային լեզուների առաջացումը ասիայում․ առաջանում են նախատունգուսիկում, որը խոսվում էր Մանջուրիայում մոտ մ․թ․ա․ 50-ից 500-ականներին՝ Բայկալ լճի մոտ[36]: Որոշ նյութեր նկարագրում են դոնգու ժողովրդի հոդվածները մոտ 7-րդ և 2-րդ դարերին[37]: Արևմտյան տունգուսների լեզուն ներառում է բազում էսկիմո-ալեուտ բառեր, ավելի քան 2000 տարի առաջ է վերցրել, երբ երկու լեզուները կային արևելյան Սիբերիայում[38]:

Կենտրնական Ասիայում գրառումները,որոնք հին պարսկերենով ներառում են, որ սոգդիան լեզուները առաջացել են աքիմեդիան կայսրության ժամանակ , չնայած որ հին սոգդիան գրառումներ գոյություն չունեն։

Վերակառուցումները, գրառումները և հնեաբանների ապացույցները լուսաբանեցին արևելյան ասիական լեզուների ծագումնաբանության համար։ Համաձայն հնեաբանների և լեզվաբանական ապացույցների Ռոջեր Բլենչի կողմից հրապարակված 2014 թվականին Թայվանում բնակեցված էին ձկնորս Ֆուջյան Դափենկան մշակույթի ժողովուրդը, կորեկի մշակող Լոնգշան մշակույթը Շանդանում և հնարավոր է Գուանդունի ափամերձ տարածքներին[39]: Թայվանը նախաաստրանեսյան լեզուների հայրենիքն է, որոնք տարածվել են Խաղաղ օվկիանոսում, Հնդկական օվկիանոսում և Հարավարևելյան Ասիայում:

Նախաճապոներենը եկել է Ճապոնիա խաղաղ օվկիանոսյա կղզիներից կամ ասիայի մայրցամաքներից ք․ա 2-րդ դարում Յայոյի շրջանում, փոխարինելով Ջոմոնի բնակիչներին, ովքեր, ամենայն հավանականությամբ, եղել են պրոտո-Այնու մի խումբ[40]: Օրիգինալ նախաճապոներենը կամ հին ճապոներենը անհիմնված են լեզվաբանական տեսանկյունից։ Ճապոներենի առաջացումը կարող է կապ ունենալ կորեերենի հետ, ինչպես առանձնացված լեզու։ Նախակորեերենը խոսվել է Մանչուրիայում մինչև Կորեական թերակղզում գաղթումը։ Բացատրություններից մեկը պնդում է, որ լեզուն թոխարինում է ճապոներեն խոսնակներին, վախեցնելով Յայոիների արտահանումը, մինր այլ վարկած առաջարկում է, որ նախակորեական խոսողները առանձնացվեցին և փոխվեցին ճապոնական մումունի ֆերմերների[41][42]:

Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ էտեոկրետան գրառում

Հնդեվրոպական լեզուների նախահայր, գերմանական լեզուները (մ.թ.ա. 750- մ.թ.1) առաջացել են 6500-ից 4500 տարի առաջ, տարածվել է Եվրոպայով , փոխարինելով այդ ժամանակի լեզուները և լեզվաընտանիքները[43]: Կուրգանի վարկածի համաձայն նախահնդեվրոպական լեզուների բնօրինակ խոսնակները բնակվել են պոնտական-կասպյան տափաստաններում արևելյան Եվրոպայում: Նախահնդեվրոպական խոսնակները հիմնվել էին Յամնա մշակույթին, որտեղ եղել են քոչվոր հովիվներ՝ ձիերով և մեքենաներով:

Վաղ ժամանակներից, գրառումներ սկսեցին հայտնվել եվրոպայում, ներառելով բազում հնդեվրոպական գրառումներ. Օրինակ՝ կորսի ժողովուրդը Կորսիկայում թոողել են տեղանուններ պալեո-կորսիկյան լեզուից բրոնզե դարում և երկաթի դարում, որոնք հնարավոր է կապված են եղել լիգուրերենի կամ պիրեներենի հետ[44]: Միջերկրական ծովի այլ վայրերում՝ Կիպրոսում երկաթե դարում և կրետեն համապանասխանաբար խոսում էին նախահնդեվրոպական էտեոկիպրոսերեն և էտեոկրետերեն: Կրետական ​​հիերոգլիֆները պահպանում էին էտեոկրետերենի գրավոր ձևը։

Նորական լեզու, որը հայտնի էր ժամանակակից Ավստրիայի և Սլովենիայի գրառումների որոշ հատվածներից եղել է կա՛մ Կելտական լեզու, կա՛մ Գերմանական լեզու[45]: Նախագերմաներենը առաջացել է հարավային Սկանդինավիայում Հռոմեական երկաթյա դարում: Հնեաբանները կարծում են, որ մարտական կացնի մշակույթը հայտնվել է նախահնդեվրոպական լեզուներուն մոտ 4500 տարի առաջ 3-րդ հազարամյակի մեջտեղում։ Հնեաբանները և լեզվաբանները ֆունելբերդ և փոսային կերամիկայի մշակույթների հնդեվրոպական լինելու մասին։ Գերմանական սուբստրատի վարկածը ենթադրում է, որ վաղ գերմաներենը կրեոլ կամ կոնտակտային լեզու, քանի որ ներառում էր բազում անսովոր բառերից[46]: Շատ ու շատ կելտական փոխառություններ ենթադրում են, որ նախագերմանական և նախա կելատական լեզուները կապ են ունեցել Հռոմանական երկաթե դարում։

Իտալակելտական ճյուղը բաճանվում է հնդեվրոպական լեզումներից և բաժանվում է կենտրոնական և հարավային եվրոպայում բաժանվում է իտալական լեզուների (որի մեջ ներառում են լատիներենը և այլ ռոմանական լեզուներ) և կելտական լեզուները։ Ուրնֆիլդի մշակույթը, որը հայտնվել է մ․թ․ա․ 1300 թվականին համարվում է, որ եղել է առաջին նախակելտական մշակույթը, որից հետո եկել է հալստատ մշակույթը Ավստրիայում մ․թ․ 800 թվականին։[47] Կելտական լեզուները տարածվել են կենտրոնական եվրոպայում, կենտրոնական Անատոլիայում , արևմտյան Իբերիայում, Բրիտանական կղզիներում և Ֆրանսիայում, բաճանվում է նաև լեպոնական, գաուլուշ, գալաթիան, կելտիբերյան և գալաեթյան։

Երկու հնդեվրոպական լեզուներ որոնք մեծ տարածում գտան եվրոպայում ՝ հունարենն էր և լատիներենը։ Հունարենի առաջացումը սկսումը Հին Հունաստանից[48]: Լեզուն և գրականությունը և մշակույթը մեդիթերական շրջանում ուներ մեծ ազդեցություն, ներառելով շրջաններ՝ հարավային Իտալիա և Նեղոսի դելտան, ինչպես նաև այլ ափամերձ տարածքներ՝ Մեծ Հունաստանի գաղութների ստեղծմամբ:

Հին լատիներենը ի հայտ է եկել, որոշ տեքստային հատվածներից և մ․թ․քա․ 75 թվականի արձանագրություններից։Հռոմանական կայսրության ընդլայնման ժամանակ ժողովրդական լատիներենը դարձել է լինգվա ֆրանկա , մինչ դասական լատիներենը համրվում էր բարձր խավի լեզու, հունարենի հետ մեկ տեղ միասին[49]: Լատինական գրականությունը տևել է մ․թ․ա առաջին դարից և մ․թ․ 1-ին դարում, որին հաջորդել է «Արծաթե դարը»։ Լեզուն շարունակում է մեծ տարածում գտնել հետդասական ժամանակաշրջանում, չնայած հունարենը փոխարինում է լատիներենի արևելյան Հռոմեական կայսրությունում։ Որոշ դեպքերում լեզուները, հստակ չեն և միայն ենթադրություններ են կատարվում լեզվաբանների կողմից։ Որոշ Հռոմեական հաշիվներ առաջարկում են, որ հին բելգերենը խոսում էին բելգերը մինչև հռոմեական նվաճումը[50]:

Հռոմեական Բրիտանիայի ժամանակաշրջանում բնիկ բրիատանացիները խոսում էին բրիտաներեն, չնայած որ բրիտանական ժողովրդական լատիներենը, քչերի կողմից էր խոսվում։ Խոսակցական լատիներենը տարածված էր հռոմեական կայսրությամբ նվաճած հատվածներում։ Նախահռոմեական լեզուն առաջացել է լատիներենի տարբեր ճյուղերից Դակիա Տրանյա նահանգում կամ խոսվում էր ավելի հարավային մասերում և արտահանվել է դեպի լեզվի ժամանակակից տարածք[51]:

Միգրացիայի ժամանակը վերափոխեց գերմանական, սլավոնական և տափաստանային ժողովուրդների մոտ եվրոպա և մերձավոր արևելք։ Գրեթե ամբողջությամբ հունական լեզուն խոսվում էր ներխուժած հույների կողմից և օգտագործվում էր գոթերենի հետ միասին Պրիկուսի համաձայն[52]:

Ենթադրվող, բայց անհայտ եվրոպական լեզուները ընդգրկում են դարդերեն, փռյուգիերեն և պելազգիերեն: Անատոլիայից հայտնի են մի քանի չստուգված լեզուներ։ Տրոյական լեզուն, որը պոտենցիալ նույնն է, ինչ լուվիերենը, բացարձակապես հաստատված չէ[53]: 5-րդ դարի իսավրերեն լեզվով թաղման արձանագրություններ, միսերեն կամ հին կապադովկիերեն, որոնք հիմնականում փոխարինվել են կոինե հունարենով[54]:

Օվկիանիա և Խաղաղ օվկիանոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավստրալիայում, վաղ պամա-Նյունգան լեզուները սկսվել են օգտագործվել և տարածվել աշխարհամասերում: 2018 թվականին հաշվողական ֆիլոգենետի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ տարածվել է Ավստրալիայի հյուսիսարևելյան ծոցի հարթավայրերից[55]: Մ.թ. մոտ 300 թվականին սկսվել է մարկեզվենրի կողմից հարավային կղզիների բնակեցումը, որը սկիզբ դրեց արևելյան պոլիզերենի շեղմանը հավայան լեզվին[56]:

Հետդասական դարաշրջան (500–1500)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հյուսիսային Աֆրիկայում, երբ կառավարում էինհռոմեացինը լատիներենը տարածվում էր ինչպես լեզու մինչև 14-րդ դարը, նաև պահպանվել էր արաբ մուսուլմանական կառավարման ժամանակաշրջանը։ Բերբերական լեզուների հետ միասին ավելի տարածում գտան արաբերենը[57]:

11-րդ և 19-րդ դարերում Հյուսիսային Աֆրիկայի բնակիչբերը, ինչպես նաև Կիպրոսի և Հունաստանի բանակցում էին մեդիթերյան լինգու ֆրանկայով, որից և լինգու ֆրանկան տարածում է գտել։ Ուղիղ թարգմանությամբ լինգվա ֆրանկան նշանակում է ֆրանկների լեզու։ Սկզբում պիգդինը ազդեցություն է ունենում օկաթիո-հռոմեական լեզուների վրա և հյուսիսային իտալական լեզուների վրա, բայց ներառում են՝ պորտուգալերեն, իսպաներեն, թուրքերեն, ֆրանսերեն հունարեն և արաբերեն ժամանակի ընթացքում[58]:

Նգասա լեզվի տիրապետողները բաժանվեցին հյուսիս Կիլիմանջիրո սարեր 12-րդ դարում։ Բայց, բանթու լեզվին տիրապետողները 5 դարաշրջանի ընթացքում սկսեցին պակասել[59]:

Չնայած որ, կա լեզվաբանական փոքր ապացույց, Մալագասական պատմվածքները Մադագասկարում զեբու հովիվների կողմից, ովքեր աճեցնում էին բանան և կոճապղպեղ, ովքեր եղել են կղզու առաջին բնակիչները, ովքեր հավանաբար խոսում էին հիպոթետիկ վազիմբա լեզվով[60]:

Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միգին խեմեր լեզուն
Սոգդիան քրիստոնեական տեքստը գրված էստրանգելո լեզվով, բացահայտվել է 9-ից 11-րդ դարերում:
թոչարեան ձեռագիր

Բենգալյան ծոցի շրջակայքում բենգալերենի վաղ ձևերը սկսեցին զարգանալ սանսկրիտից և մագադհի պրակրիտից՝ շեղվելով Օդիայից և Բիհարիից մոտ 500 թվականին: Պրոտոբենգալերենը խոսվում էր Սենա դինաստիայի կողմից և Պալա կայսրությունում[61][62]: Բենգալիայի սուլթանությունում այն ​​դարձել է պալատական ​​լեզու՝ ձեռք բերելով փոխառություններ պարսկերենից և արաբերենից[63]:

Դասական չինական տառերը բուդդիզմի հետ մեկտեղ ներմուծվել են Ճապոնիա և կարող են ընթերցվել կանբունի մեթոդով: Շատ տեքստեր ցուցադրում են չինական ազդեցությունը ճապոնական քերականության վրա, օրինակ՝ առարկայից հետո տեղադրված բայերը։ Երբեմն վաղ տեքստերում չինական նիշերը հնչյունականորեն ներկայացնում են ճապոնական մասնիկներ։ Ամենահին տեքստը 8-րդ դարի Կոջիկին է։ Հին ճապոներենն օգտագործում էր մանյոգանա գրելու համակարգը, որն օգտագործում է կանջի իրենց հնչյունական, ինչպես նաև իմաստային արժեքների համար։ Հիմնվելով մանյոգանա համակարգի վրա՝ հին ճապոներենը կարող է վերակառուցվել որպես 88 տարբեր վանկ[64]: Հին ճապոներենի օգտագործումը ավարտվեց Նարա շրջանի ավարտով մոտ 794 թվականին: Վաղ միջին ճապոներենը հայտնվեց 700-ական և 1100-ական թվականներին՝ ավելացնելով լաբալիզացված և պալատալիզացված բաղաձայններ, նախքան ուշ միջին ճապոներենի անցումը մինչև 1600 թվականը:

Շատ մեկնաբանություններ կարծում են, որ վիետնամերենը առաջացել է Կարմիր գետի հովտում: Այնուամենայնիվ, 1998-ին հրապարակված այլընտրանքային մեկնաբանությունը պնդում է, որ վիետնամերենը ծագել է ավելի հարավ՝ կենտրոնական Վիետնամում և տարածվել է միայն Կարմիր գետի տարածաշրջանում 7-րդ և 9-րդ դարերի միջև՝ տեղահան անելով թայլանդերեն խոսողներին[65]:

Հատկանշական հնչերանգային տատանումներ ի հայտ եկան վիետնամերենի և ժողովրդի հետագա ընդլայնման ժամանակ, որն այժմ գտնվում է կենտրոնական և հարավային Վիետնամում՝ Չամպա հնագույն ազգի և Մեկոնգ դելտայի քմերների նվաճման միջոցով ներկայիս Հոշիմն քաղաքի շրջակայքում, հայտնի է նաև որպես Սայգոն։

Վիետնամը անկախություն ձեռք բերեց Չինաստանից 10-րդ դարում, սակայն իշխող դասերը շարունակեցին օգտագործել դասական չինարենը կառավարության, գրականության և գիտության համար: Արդյունքում, խոսակցական բառապաշարի մեկ երրորդը և գրավոր բառերի 60 տոկոսը գալիս են չինարենից: Ֆրանսիացի սինոլոգ Անրի Մասպերոն վիետնամերենը բաժանեց վեց փուլերի, ընդ որում արխաիկ վիետնամերենը ավարտվեց մոտ 15-րդ դարում, որը ներկայացնում էր չունոմը։ Այս պահին լեզուն կցուցաբերեր հնչերանգային պառակտում, վեց տոնով, բայց բաղաձայնների միջև հակադրական ձայնի բացակայություն[66][67]:

Կորեական թերակղզում և Մանջուրիայում գոգուրյեո լեզուն խոսվում էր Գոգուրեոյում՝ Կորեայի երեք թագավորություններից ամենամեծն ու ամենահյուսիսայինը, որը գոյություն է ունեցել մ.թ.ա. 37-ից մինչև մ.թ. 668-ը[68]: Գոգուրյեոն լեզուն կորեական կամ ճապոնական մի քանի լեզուներից մեկն էր, որը խոսվում էր թերակղզում վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանում։ Մյուսները ներառում են Գայա լեզուն Գայայի համադաշնությունում, քիչ վկայված Բույեոն Բույեոյի թագավորությունում կամ Բեկջե լեզուն՝ հարավ-արևմտյան Կորեայի Բեկջե թագավորությունում: Այս վերջին լեզուն սերտորեն կապված էր Սիլլանի հետ, որը հայտնվեց Սիլլայի թագավորությունում և սկիզբ դրեց ժամանակակից կորեերենին և ջեջունին։

Ջին դինաստիայի օրոք 1115-1234 թվականներին յուրչեն լեզուն դարձավ առաջին գրավոր թունգուսական լեզուն։ Ստելաները Մանջուրիայում և Կորեայում գրություններ են գրանցում Յուրխենի գրությամբ։ Այս գիրը փոխարինվել է մանչուական այբուբենի կողմից, երբ վերջին անգամ գրանցվել է 1526 թվականին: Յուրչենը հետագայում վերածվել է մանչու լեզվի Նուրհաչիի օրոք 1600-ականների սկզբին՝ Ցին դինաստիայի ձևավորմամբ[69]:

Ավստրոասիական քմերերենի ճշգրիտ ծագումը պարզ չէ և հաստատված է մոտ 600 թվականին սանսկրիտ տեքստերում: Հին քմերերենը (նաև հայտնի է որպես Անգկորյան քմեր) խոսվել է որպես հինդու-բուդդայական և համատեղ սանսկրիտ խոսող քմերական կայսրության հիմնական լեզու 9-րդ և 13-րդ դարերի միջև։ Մոտավորապես 14-րդ դարում այն ​​կորցրեց իր պաշտոնական կառավարական կարգավիճակը, և միջին քմերերենը 19-րդ դարում դարձավ վիետնամական և թայերեն փոխառությունների ազդեցության տակ[70]:

Թայ-Կադաի լեզվաընտանիքի սկզբնաղբյուրը նախորդել է հետդասական ժամանակաշրջանին, սակայն գրավոր գրառումները սկսել են հայտնվել միայն չինարեն «Յու նավավարի երգի» հրապարակումից հետո, որը հնչյունականորեն ներառում է բառեր ոչ սինիտական ​​լեզուներից, որոնք նույնականացված են որպես «Յուե»: 1980-ականների և 1990-ականների սկզբի համեմատությունները զուգահեռներ են անցկացնում տառադարձված բառերի հետ Չժուան լեզվի և Թայերենի հետ [71]: Հին թայերենը խոսվում էր մի քանի դար շարունակ կենդանի վանկերի համար եռակողմ հնչյունային տարբերությամբ, բայց անցում կատարվեց ժամանակակից թայերենի` ձայնի տարբերության կորստով և 1300-ականների և 1600-ական թվականների միջև բաշխված տոնով: Օֆշորային դասական մալայերենն իր սկզբնական տարածությունից ընդլայնվեց հյուսիսարևելյան Սումատրայում՝ դառնալով Սրիվիջայան թալասոկրատիայի լեզուն: Ինդոնեզիայում լեզվով գրված ամենավաղ գրվածքներից են Կեդուկան Բուկիտի արձանագրությունը կամ Սոջոմերտո մակագրությունը[72]: Գերագույն դատարանի մալայերենը խոսում էր Ջոհոր սուլթանության ղեկավարության կողմից և ի վերջո ընդունվեց հոլանդացիների կողմից վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանում, բայց մեծ ազդեցություն ունեցավ Մելայու պասարից[73]:

Լեզուների գրական ձևերը Կովկասում շարունակել են աճել հետդասական ժամանակաշրջանում։ Օրինակ, միջին վրացերենը օգտագործվում էր Վրաստանի Թագավորությունում ազգային էպոսների համար, ինչպիսին է 12-րդ դարի Շոթա Ռուսթավելի «Հովազի ասպետը»:

Կենտրոնական Ասիայում սոգդիերենը հայտնվեց որպես Մետաքսի ճանապարհի լեզու՝ ստանալով բազմաթիվ փոխառություններ միջին չինարենից[74]: Այս լեզվով գրված ձեռագրերը հայտնաբերվել են 20-րդ դարի սկզբին, որոնք օգտագործվում են բիզնեսի համար, ինչպես նաև մանիքեական, քրիստոնեական և բուդդայական տեքստեր: Այն իր այբուբենը ստացել է արամեական այբուբենից և հանդիսանում է հին ույղուրական այբուբենի անմիջական նախահայրը։

Ձեռագրերը պահպանում են թոչարերեն լեզուն՝ հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի մի ճյուղ, որը խոսվում է արևմտյան Չինաստանի Թարիմ ավազանում 5-րդ դարից մինչև 8-րդ դարերը և, հավանաբար, անհետացել է 9-րդ դարում: Փաստաթղթերն արձանագրում են երեք սերտ առնչվող լեզուներ, որոնք կոչվում են թոչարերեն Ա (նաև արևելյան թոչարերեն, ագնեերեն կամ թուրֆաներեն), թոչարերեն Բ (արևմտյան թոչարերեն կամ քուչեերեն) և թոչարական գ (կրորեներեն, կռորեներեն կամ լոլաներեն): Տեքստերի թեման ենթադրում է, որ թոչարյան Ա-ն ավելի հնացած էր և օգտագործվում էր որպես բուդդայական պատարագի լեզու, մինչդեռ թոչարյան Բ-ն ավելի ակտիվորեն խոսվում էր ամբողջ տարածքում՝ արևելքում գտնվող Թուրֆանից մինչև արևմուտքում գտնվող Թումշուկ: Թոչարյան Գ-ն վկայված է միայն Խարոշթհիի գրառման մի քանի տեքստերում՝ Կրորենից, ինչպես նաև փոխառությունների և անունների մի շարք, որոնք գտնվել են Լոբնոր ավազանի Պրակրիտի փաստաթղթերում[75]:

Քրդական գրվածքներն առաջին անգամ արաբերեն թարգմանվել են 9-րդ դարում։ Եզդիական սև գիրքը ամենահին կրոնական գրությունն է, որը հայտնվել է 13-րդ դարում: 15-17-րդ դարերում դասական քուրդ բանաստեղծներն ու գրողները զարգացրել են գրական լեզու։

Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էսկիմոս լեզվաընտանիքը բաժանվում է Յուպիկ և Ինուիտ լեզվաճյուղերի մոտ 1000 տարի առաջ[14][15]:

Ռուս-ամերիկացի լեզվաբան Ալեքսանդր Վովինը վիճում է, որ Էսկիմոների փոխառնության վրա հիմնված հյուսիսային թունգուսերեն , բայց ոչ հարավային տունգուսերենը առաջացել են արևելյան լեզուների հետ, որոնք փոխազդում են մոտ 2000 տարի առաջ[38]:

20-րդ և 21-րդ դարերում, լեզվաբանները բանավիճում էին, արդյոք Ացտեկների կայսրության հիմնական լեզու նահուատին առաջացել է կենտրոնական Մեքսիկայի հյուսիսում կամ պատմական Արդիոամերիկա տարածաշրրջանում[76][77]: Հյուսիսային ծագման վարկածում նախանահուատ լեզուն առաջեցել է մոտ 500 թվականին և ներառելով կորաչոլ լեզուներ, ներառելով կորա լեզուն և հուիչոլ լեզուն , քանի որ այդ լեզզվի տիրապետողները տեղափուխվել են հյուսիս: Նահուատը առաջացել է թեոտիուականների անկամն ժամանակ, որոշ վարկածներով, որ քաղաքում խոսել են տոտոնական լեզվում մինչ նուհուտների ժամանելը: Նուհուատների փոխառումը մայական լեզուներում բերում է լեզուների փոխկապակցման[78]:

Տուպի-Գուարանի (միջին վարդաույն), այլ տուպիան (մանուշակագույն), և մոտավորր տուպի-գուարանի լեզուները 1500 թվականին(մոխրագույն-վարդագույն)

Մայաների հետ կապի մեջ լինելով Օտո-Մանգուեն լեզուները և Միխե-Զոգ լեզուները Նուհուտի լեզվում առաջացան նման գոյականներ և արմատներ: Նուհատը զարգանում էև 7-րդ դարում և կառավարում է Մեքսիկայի հովիտը 11-րդ դարում, դառնալով լինգվա ֆրանկա:

Մոտ 1000թվականին Թիվանկու կայսրության փլուզման ժամանակ, որը մեր ժամանակների Չիլին է և արևմյան Բոլիվիան առաջացրեց արտահանման ժամանակաշրջան, որտեղ պուգուինա լեզուն ազդեցություն թողեց մապուչե լեզվին[79][80]:

Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միգրացիոն ժամանակաշրջանում գերմաներեն խոսողները շրջում էին Արևմտյան Եվրոպայում: Ալեմանների, բուրգունդների և վեստգոթերի նման ցեղերը, ովքեր խոսում են ֆրանկերեն լեզվով, սկսեցին գուլգարական լատիներենի շեղումը Գալիայում ֆրանսերենի: Պարզվում է, հին ֆրանսերենն առաջին լեզուն էր նախկին Հռոմեական կայսրությունում, որը շեղվեց լատիներենից, ինչպես վկայում է Ստրասբուրգի երդումը։ Հին ցածր ֆրանկերենն իր ամենաերկարատև ազդեցությունն ունեցավ ներկայիս հյուսիսային Ֆրանսիայի երկլեզու շրջաններում, ինչի արդյունքում պառակտվեց ավելի գերմանական ազդեցության տակ գտնվող langue դոիլ և հարավային langue դոկ (առանձին օքսիտաներեն լեզու) միջև: Գերմանական լեզուները մնացին խոսել Նևստրիայի և Ավստրիայի պաշտոնյաների կողմից մինչև 10-րդ դարը[81]:

Մայրցամաքային Եվրոպայի ափերից դուրս Անգլիայի գերմանացի վերաբնակիչները սկսեցին խոսել հին անգլերեն՝ հին բրիտաներենը փոխարինելով հյուսիսումբրերեն, մերսիերեն, կենտիշ և արևմտյան սաքսոնական բարբառներով: Սկզբում լեզուն գրվում էր ֆուտորկ ռունիկ գրով մինչև 8-րդ դարում իռլանդացի միսիոներների կողմից լատինատառ այբուբենի վերաներդրումը։ 600-ից հետո քրիստոնեացումը ավելացրեց մի քանի հարյուր լատիներեն և հունարեն փոխառություններ։ Որոշ լեզվաբաններ ենթադրում են, որ սկանդինավյանների ժամանումը և Դանելավի ստեղծումը 865թվականից հետո կարող է հանգեցնել խոսակցական լեզվի, որը արևմտյան սաքսոնական բարբառով օգտագործվում է գրական նպատակներով և խոսակցական Միդլենդի բարբառով, որը նկարվում է սկանդինավյան լեզվով[82]:

Միջին անգլերենը ի հայտ եկավ 1066 թվականից հետո, և իշխող դասի մեջ անգլո-նորմանդական և ֆրանսերենի նշանավորությունը բերեց մեծ թվով ֆրանսերեն բառեր: Միջին անգլերենում գրականությունը սկսեց հայտնվել 1200-ականների սկզբից հետո։ Հյուսիսային ծովում հին հոլանդերենը շեղվել է ավելի վաղ գերմանական լեզուներից, ինչպես հին անգլերենը, հին սաքսոնականը և հին ֆրիզերենը[83]: Այն գրավեց ի հաշիվ հին ֆրիզերենի և հին սաքսոներենի, սակայն այն տարածքը, որտեղ այն խոսվում է, դրանից հետո կրճատվել է Ֆրանսիայի և Գերմանիայի որոշ մասերից: Նիդեռլանդներն ունի Թիելում հայտնաբերված հին վատ վավերացված ֆրանկ լեզվի միակ հնարավոր մնացորդներից մեկը[84]: Հին հոլանդերենը մնաց ամենանման ֆրանկերենին՝ խուսափելով բարձր գերմանական բաղաձայնի փոփոխությունից։ Չնայած հին հոլանդերենում քիչ գրառումներ են մնացել, միջին հոլանդերենը և լայնածավալ միջին հոլանդական գրականությունը հայտնվեցին 1150-ից հետո՝ բազմաթիվ բարբառների և տարբերակների հետ միասին, ինչպիսիք են լիմբուրգերենը, արևմտյան ֆլամանդերենը, հոլանդականը կամ բրաբանտերենը[85]:

Հին դանիերենը հայտնվել է մ.թ. մոտ 800 թվականին և մնաց «ռունական դանիերեն» մինչև 1100-ական թվականները[86]: Առաջին 200 տարիների ընթացքում այն ​​գրեթե չէր տարբերվում շվեդերենի վաղ ձևերից, բայց տարբերվում էր 1100-ից հետո: Թեև գրավոր գրառումները պահպանվում էին լատիներեն, վաղ դանիական տեքստերի փոքր թվով գրված էին լատինատառով, ինչպիսիք են 13-րդ դարի սկզբի Յուտլանդական օրենքը և Սկանական օրենքը: . Թագավորական տառերը, գրականությունը և վարչական փաստաթղթերը դանիերեն ավելի տարածված դարձան 1350 թվականին ցածր գերմաներենից փոխառություններ վերցնելուց հետո [87]:

Նորմանդական բառերը Սկանդինավիայից և հին հոլանդական բառերը մտան ֆրանսերեն մոտ 1200-ականների սկզբին[88]: Բրիտոնալեզու ժողովուրդները 4-րդ և 7-րդ դարերում իրենց վերահսկողության տակ են վերցրել Արմորիկան՝ առաջացնելով բրետոներեն լեզուն, որն օգտագործվում էր նույնիսկ իշխող դասի կողմից մինչև 12-րդ դարը։ Բրետանի դքսությունում ազնվականները 15-րդ դարում անցան լատիներեն, այնուհետև ֆրանսերեն, ընդ որում բրետոնը մնաց հասարակ ժողովրդի լեզուն[89]:

Վաղ ռումիներենը 10-րդ դարում բաժանվել է մի քանի տարբեր տարբեր ձևերի, այդ թվում՝ Իստրիայում իստրո-ռումիներենը, արումերենը և մեգլենո-ռումիներենը: Ալբաներենն առաջին անգամ գրավոր հաստատվել է Դուբրովնիկում 1284 թվականի հուլիսին, առաջին գրավոր փաստաթուղթը լեզվով 1462 թվականից[90]: Ավելի հյուսիս և արևելք Բալկաններում սերբո-խորվաթերենի վաղ ձևերը սկսեցին առաջանալ հին եկեղեցական սլավոնականից մոտ 10-րդ դարում: դարում, գրվել է գլագոլից, լատիներեն, բոսնիական կիրիլիցա, արեբիցա և վաղ կիրիլիցա, նախքան 12-րդ և 16-րդ դարերի միջև առանձին լեզու դառնալը[91]: Թեև որոշ վաղ փաստաթղթեր, ինչպիսիք են Բան Կուլինի կանոնադրությունը, հայտնվեցին դեռևս 1189 թվականին, 13-րդ դարում սկսեցին հայտնվել ավելի շատ տեքստեր, ինչպիսիք են 1275 թվականի «Իստրիայի հողային հետազոտությունը» կամ Վինոդոլի օրենսգիրքը[92]:

Հյուսիսում արևմտյան սլավոնական լեզուները սկսեցին հայտնվել մոտ 10-րդ դարում։ Լեհական ցեղերը սկսեցին խոսել լեհերենի վաղ ձևերով՝ Միեշկո I-ի ղեկավարությամբ՝ միավորելով փոքր սլավոնական ցեղային լեզուները և ընդունելով լատինատառը 960-ականների վերջին տարածքի քրիստոնեացման հետ միասին[93]:

Հենրիկովի գիրքը առաջին գիրքն է. որը ներառում է նախադասություն հին լեհերենով

Նորմանդական ներխուժման ժամանակ Իռլանդիա՝ սկսած 1169 թվականին, ֆինգալյան միջին անգլերենի բարբառով խոսողները բնակություն հաստատեցին Հարավարևելյան Իռլանդիայի Ֆորթ և Բարգի բարոններում՝ առաջացնելով Ֆորթ և Բարգի բարբառը, որը խոսվում էր մինչև 19-րդ դարը[94]: Մոնղոլների արշավանքները ստիպեցին Կումանցիներին և Ջաշներին պատսպարվել Հունգարիայում՝ Բելա IV թագավորի հովանավորության ներքո, և նրանց օսեթերեն իրանական լեզվով խոսվեց ևս երկու դար: Կիսաքոչվոր պեչենեգները և պոտենցիալ նաև կումացիները խոսում էին չստուգված պեչենեգերեն լեզվով ներկայիս Ուկրաինայի, Ռումինիայի և Հունգարիայի որոշ մասերում 7-րդ և 12-րդ դարերում[95]:

Հունգարերեն գրություններն առաջին անգամ ի հայտ եկան 1055 թվականին՝ առաջին գրքով՝ «Կյոնիգսբերգի հատվածը», որը հայտնվեց 1350-ականներին։ 1490-ական թվականներին Հունգարիայի Թագավորությունում 3,2 միլիոն մարդ խոսում էր հունգարերեն, թեև լատիներենը ծառայում էր որպես կրոնի լեզու: Խազարական խանությունում խոսում էին վատ վավերացված թյուրքական խազարերենը։ Ուրիշ տեղ Վոլգա-Ուրալյան տարածաշրջանում բաշկիրների և թաթարների շրջանում օգտագործվում էր հին թաթարերենը, որը գրված էր արաբական գրերով, իսկ ավելի ուշ՝ իսկե իմլա այբուբենով[96]: 1951-ին Նինա Ֆեդորովնա Ակուլովան գտավ կեչու կեղևի գրվածքների շարքից առաջինը Հին Նովգորոդի բարբառով 11-ից 15-րդ դարերում: Գրությունները ժողովրդական հին արևելյան սլավոնական տառեր են, ներառյալ կանանց և երեխաների շրջանում գրագիտության բարձր մակարդակը և ցույց են տալիս ավելի ուշ սլավոնական հատկանիշների բացակայությունը, ինչպիսին է երկրորդ պալատականացումը: Կիևյան Ռուսիայի ընդլայնումը հանգեցրեց նրան, որ ենթադրյալ վոլգա-ֆիննական մուրոմերեն լեզուն կլանվեց արևելյան սլավոնների կողմից[97]: Նույնը, կարծես, տեղի է ունեցել մեսչեռա և մերյա լեզուների համար[98]:

Վաղ ժամանակակից տարիներ (1500 – 1800)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի սկզբանե եղած Կինզիգոլի, սվալի դարձել էին Արևելյան Աֆրիկայի հիմնական լեզուները 1711 թվականի արաբերեն գրությունների համաձայն։[99][100] Դրանց անունները գաիս են արաբերենից ՝سَاحِل սահիլ= «ափ», կոտրված հոգնակի سَوَاحِل սավահիլ= «ափեր», سَوَاحِلِىّ սավահիլի= «ափերից»։

Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճապոնիայում, ուշ միջնադարյան ճապոներենը փաստագրված էի Ֆրանցիսկյանների միսիոներների կողմից և պահանջում էր փոխառություն պորտուգալերենից ինչպիսիք են՝ «թավա» հացի համար և «տոբակո» ծխախոռի համար: Էդո ժամանակաշրջան սկզբում 1603 թվականին, որը տրել է մինչև 1868 թվական ականատես եղան Տոկյոի զարգացման, որը դարձավ Ճապոնիայի ամենակարևոր քաղաքը, փոխելով Կիոտոյի Կանսայի բարբառը Տոկյոյի Էդո բարբառին: Հնդկաստանում Ասսամ նահանգում գտնվող Ահոմ բնակչյությունը.խոսում էին ահոմյան լեզվով Ահոմյան կայսրության ժամանակ, մինչ ասսամերեն լեզվին անցնելը 19-րդ դարին: Կրա-Դաի լեզուն, լավ պահպանվել է դատական արձանագրություններում և կրոնական տեքստերում[101]:

Հոլանդական կայսրությունը և պորտուգալական կայսրությունը մրցակցության մեջ էին հնդկական համեմունքներիառևտրի և երթուղիների համար, Շրի Լանկա և հյուսիսարևելյան ասիայում 16-րդ և 17-րդ դարերում, հանգեցնելով մայրենի լեզուների հետ շփման և կրեոլիզացիայի: Օրինակ՝ կոչին պորտուգալական կրեոլը խոսում էին քրիստոնյա ընտանիքներում Վիպեն մայրցամաքում, բերջին լեզվի տիրապետողը մահացել է 2010 թվականին[102]: Ավելի մեծ մասշտաբով Շրի Լանկայի պորտուգալական կրեոլը օգտագործվում էր լինգվա ֆրանկայում մոտ 350 թվականին, չնայած մի քանի հոլանդական ծագում ունեցող Բուրգերներից բացի որևէ մեկի կողմից չի օգտագործվել[103]: Հյուսիսային Ֆիլիպիններում, Սուլուի սուլթանատում շնորհեց իր տարածքները Սուլու արշիպելագում Իսպանիային վաղ 1760-ականներին, զարգացնելով Չավականո իսպանական կրեոլը, որը առաջացել էր վաղ Սան Ջոզե Ֆորտրեսսում, Զամբոանգա քաղաքում 1600-ականներին:

1600-ականներին և 1700-ականներին հոլանդական Արևելահնդկական կազմակերպությունը ընդունեցին մալայերենը ինչպես իրենց մայրենի լեզո, քանի որ այն իր ազդեցությունը թողել էր Ինդոնեզական արքիպելագոյում: Դա բխեց նրան, որ մալայերենը (ավելի ուշ ինդենեզերեն) դարձվ պետական լեզու անկախությունից հետո:

Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած այն բանին, որ գրություններ գոյություն ունեին Եվրոպայի շատ լեզուներով հետդասական ժամանակաշրջանում, տպագրական մեքենայի գյուտը, որն օգնեց սկսելու բողոքական ռեֆորմացիան, արագ ընդլայնեց եվրոպական լեզուների գրավոր ձևը: Օրինակ, նախկինում նոսր ուրալերեն լեզուները լավ փաստագրված էին: Միջին հունգարերենն առաջին անգամ տպագիր գրքում հայտնվել է 1533 թվականին, որը հրատարակվել է Կրակովում։ Լեզուն շատ նման էր իր ներկայիս ձևին, բայց պահպանեց երկու անցյալ ժամանակները և փոխառեց բազմաթիվ գերմաներեն, ֆրանսերեն և իտալերեն բառեր, ինչպես նաև բառապաշար թուրքերենից թուրքական օկուպացիայի ժամանակ: Մյուս ուրալերեն լեզուներ սկսեցին տպագրվել 1600-ական թվականներին։ Էստոներեն լեզու-Պատմություն Նմանապես, գերմանա-էստոնական լյութերական կաթեխիզմը հրատարակվել է 1637 թվականին, որին հաջորդել է Նոր Կտակարանը 1686 թվականին հարավային էստոնիայում[104]:

Հյուսիսային Եվրոպայում դանիերենը դարձավ կրոնի լեզուն 1536 թվականից հետո բողոքական ռեֆորմացիայի պատճառով։ Լեզվի գրական ձևերը սկսեցին ավելի էապես տարբերվել շվեդերենից և նորվեգերենից ստոդ և ձայնային ստոպ բաղաձայնների ներմուծմամբ։ Աստվածաշնչի առաջին թարգմանությունը դանիերեն է հայտնվել 1550 թվականին[87]: Նմանապես, հոլանդերենը դարձավ ավելի ստանդարտացված որպես ժամանակակից հոլանդերեն՝ Հոլանդիայի քաղաքային բարբառների շուրջ Աստվածաշնչի առաջին թարգմանությամբ[105]: Միևնույն ժամանակ, ստանդարտացումը կասեցվեց հարավային իսպանական Նիդեռլանդներում, ինչը հանգեցրեց ֆլամանդերենի մասնակի շեղմանը[106]:

1600-ականներից սկսած Ֆրանսիան եղել է խոշոր համաշխարհային տերություն և եվրոպական մշակույթի ազդեցիկ կենտրոն։ Ժամանակակից ֆրանսերենը ստանդարտացվել է այս ժամանակահատվածում և տարածվել աշխարհով մեկ՝ առևտրային նավատորմի, շաքարավազի գաղութների, տեղահանված հուգենոտների և Նոր Ֆրանսիայի ակադացի կամ քվեբեկացի վերաբնակիչների միջոցով: Որոշ ռոմանական լեզուներ ավելի դանդաղ էին հաստատվում որպես գրական լեզուներ: Թեև լայնորեն խոսվում է Վալախիայի և Կարպատյան լեռների հասարակ մարդկանց կողմից, սակայն ռումիներենը հազվադեպ է գրավոր տեքստերում, որոնք հիմնականում բխում են Փերիի վանքից[107]:

Հիմնականում ռոմանախոս եվրոպական տերությունները, ինչպիսիք են Պորտուգալիան, Իսպանիան և Ֆրանսիան, սկսեցին հավաքել արտերկրյա կայսրություններ Ամերիկաներում և Ասիայում վաղ ժամանակակից շրջանում՝ տարածելով իրենց լեզուները նվաճումների և առևտրի միջոցով: Անգլերենը և հոլանդերենը նույնպես սկսեցին տարածվել ի սկզբանե ավելի փոքր կայսրությունների հետ: Ռեկոնքուստաից հետո ինկվիզիցիան լուրջ վտանգ էր ներկայացնում հրեական որոշ լեզուների համար։ Շուադիթը, որը նաև հայտնի է որպես Ջուդաո-ակաթյան, հայտնվել է ֆրանսիական փաստաթղթերում դեռևս 11-րդ դարում, բայց կտրուկ անկում է ապրել, մինչև իր վերջին խոսնակ Արման Լյունելի մահը շատ ավելի ուշ՝ 1977 թվականին:

1400-ականներին Կանարյան կղզիների իսպանացիների նվաճումը ոչնչացրեց բերբերական գուանչեն լեզուն: Ավելի վաղ՝ 1341 թվականին, ջենովացի հետախույզ Նիկոլոզո դա Ռեկկոն հանդիպել և մասամբ փաստագրել է լեզուն, որը գրանցված է նաև պունիկական և լիբիկո-բերբերյան ժայռերի արձանագրություններում։

Բացահայտումների դարաշրջանը սկսեց նոր կրեոլների և պիջինների ստեղծումը ստրկացված մարդկանց և առևտրային համայնքների միջև: Ռուսաստանի հյուսիսում գտնվող Արխանգելսկի Սոլոմբալա նավահանգստում որոշ մարդիկ 18-րդ և 19-րդ դարերում խոսում էին սոլոմբալա-անգլերեն՝ ռուս-անգլերեն պիդգին, որպես առևտրի հետ կապված պիդգինի անսովոր օրինակ:

Խուլերի համայնքների ամենահին փաստագրված ժեստերի լեզուներից մի քանիսը վերաբերում են վաղ ժամանակակից շրջանին: Բնածին խուլությունը լայնորեն տարածված էր Անգլիայի Քենթի գյուղերում, ինչը հանգեցրեց հին քենթական ժեստերի լեզվի առաջացմանը, որը կարող է գրանցվել Սամուել Պեպիսի օրագրերում: 18-րդ դարում Փարիզում խոսվող հին ֆրանսերեն ժեստերի լեզուն մրցում է որպես եվրոպական ամենահին ժեստերի լեզուներից մեկը:

Բալթյան երեք լեզուներ՝ կուրոներենը, սելոներենը և կիսագալիերենը յուրացվել են լիտվերենին 16-րդ դարում։ Ղրիմի գոթականը, որը հիշատակվում է 9-րդ և 18-րդ դարերի միջև, խոսվում էր Ղրիմի գոթերի կողմից, թեև ցանկացած ձևով գրվել է միայն Ֆլամանդիայի դեսպան Օգիեր Գիսելին դե Բուսբեկի կողմից 1562 թվականին[108]: Լեհ-Լիտվական Համագործակցությունը դարձավ Եվրոպայի ամենամեծ և ամենահզոր պետություններից մեկը՝ 1500-ականներին, 1600-ականներին և 1700-ականներին լեհերենին հասցնելով հիմնական տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակի[109]:

Հյուսիսային Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապաչյան լեզուները, ինչպիսին է Նավախո լեզուն, գաղթել են դեպի հարավ՝ Պուեբլոյի լեզվի տարածք մոտ 1500 թվականին[110]: Իսպանական կայսրության ստեղծումը 1519 թվականին փոխեց նահուատլը որպես գերիշխող մեսոամերիկյան լեզու, թեև այն մնաց լայնորեն օգտագործված բնիկ մարդկանց շրջանում և Մեքսիկայի բազմաթիվ բնակավայրերի պետական ​​փաստաթղթերում: Տլաքսկալայից նահուատլախոս տասնյակ հազարավոր զորքերի օգտագործումը լեզուն տարածեց դեպի հյուսիս և Գվատեմալա[111]:

Ֆլորենցիան կոդքսի 9-րդ գրքի էջ 51: Գրվել է լատինական այբուբենով

Իսպանացի քահանաները ստեղծեցին Նահուատլիի վավերագրված քերականություններ և լատինատառ այբուբենով հռոմեական տարբերակ։ 1570 թվականին Իսպանիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ը այն սահմանեց որպես Նոր Իսպանիայի պաշտոնական լեզու, ինչի արդյունքում Հոնդուրասում և Էլ Սալվադորում լայնածավալ նահուատլերեն գրականություն և կիրառություն գտավ: Այնուամենայնիվ, լեզվի իրավիճակը փոխվեց 1696 թվականին իսպանացի Չարլզ II-ի հրամանագրով միայն իսպաներենով[112]:

Ալգոնքույան լեզուներ

Երբ եվրոպական ձկնորսական և առևտրային նավատորմերը սկսեցին ժամանել Հյուսիսային Ամերիկայից, նրանք հանդիպեցին ա;քոնքին լեզուներով խոսողներին: Բասկ կետորսներն առաջին եվրոպացիներից էին, ովքեր կայուն կապ հաստատեցին հյուսիսարևելյան Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդների հետ, մասնավորապես՝ Սուրբ Լոուրենսի ծոցի շրջակայքում: Ալգոնկյան-բասկական պիդգինը առաջացել է անհայտ ամսաթվով, մինչև վերջին անգամ հաստատվել է 1710 թվականին[113]:

Սեն Լոուրենսի հովտում Ժակ Կարտիեն 1530-ականների կեսերին հանդիպեց Լորենցի լեզվով խոսողների հետ: «Կանադա» Լաուրենտյան գյուղ բառը հետագայում ընդունվեց Կանադա երկրի համար: Այնուամենայնիվ, 16-րդ դարում լեզուն անհայտ կետում ոչնչացվել է, հավանաբար, Մոհավկների հետ պատերազմի պատճառով[114]: Ֆրանսիացի միսիոներ Կրետյեն Լը Կլերկը փաստագրել է միկմաք հիերոգլիֆային գրային համակարգը, որը կարող է լինել Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկ գրային համակարգի ամենահյուսիսային օրինակը: Նա հարմարեցրեց գրային համակարգը, որպեսզի սովորեցնի ընդհանուր աղոթքները և դասախոսությունը[115]:

Մասաչուսեթսի ծոցի գաղութում, Պլիմուտի գաղութում և հարավային Նոր Անգլիայի այլ մասերում անգլիացի վերաբնակիչները շփվել են Մասաչուսեթի լեզվով խոսող վամպանոագ ժողովուրդների հետ: 1663 թվականին Ջոն Էլիոթի կողմից Քրիստոնեական Աստվածաշնչի թարգմանությունը՝ օգտագործելով Նատիկի բարբառը, ծածկագրեց լեզուն և այն լայն կիրառություն գտավ վարչական փաստաթղթերում և կրոնական գրառումներում աղոթող քաղաքներում, թեև Ֆիլիպ թագավորի պատերազմից հետո լեզուն կայուն անկում ապրեց՝ դեպի վերացում[116]:

Կրիի լեզվիՎուդս քրի և փլեն քրի բարբառները կարող են տարբերվել հյուսիսային Կանադայի այլ Կրիի բնակիչների բարբառներից 1670 թվականից հետո՝ հրազենի և մորթի առևտրի ներմուծմամբ: Այնուամենայնիվ, որոշ հնագիտական ​​ապացույցներ ցույց են տալիս, որ կրիի լեզվով խոսող խմբերն արդեն հասել են Ալբերտայի Խաղաղ գետի շրջան մինչև եվրոպական շփումները[117]:

Իռլանդացի բանվորների մեծ հոսքը Նյուֆաունդլենդ 1600-ական և 1700-ական թվականներին հանգեցրեց իռլանդական լեզվի ֆորպոստ Նյուֆաունդլենդում, թեև լեզվի օգտագործումը նվազեց 1815 թվականին ձկնորսության արդյունաբերության փլուզումից հետո արտագաղթով դեպի ծովային այլ գաղութներ[118]:

Մինչ եվրոպական ժամանումը, արավական տայնո լեզուն տեղահանեց Կարիբյան ավազանի այլ լեզուների մեծամասնությանը, բայց ոչնչացավ Իսպանիայի հետ շփման 100 տարվա ընթացքում: 16-րդ դարում վատ վավերացված գուանահատաբեյ լեզուն անհետացավ Արևմտյան Կուբայում[119]: Կարիբյան այլ լեզուներ մահացան, այդ թվում՝ մակորիքս լեզուն հյուսիսային Իսպանիոլայում և Սիգուայո լեզուն Սամանա թերակղզու մահացան 16-րդ դարում, մինչդեռ Յաո լեզուն գոյատևեց Տրինիդադում և Ֆրանսիական Գվիանայում՝ գրանցված 1640 թվականի մեկ բառացանկում[120]:

ՆախաԿոլումբյան լեզուներ

Որոշ դեպքերում մայրենի լեզուների տեղը զբաղեցրել են եզակի կրեոլներ։ Օրինակ՝ նեգերոհոլանդսը (խոսվում է մինչև Էլիս Սթիվենսի մահը՝ 1987 թվականը), որը ձևավորվել է որպես հոլանդական կրեոլ՝ դանիական, անգլերեն, ֆրանսիական և աֆրիկյան տարրերով Սանկտ Թոմաս և Սենտ Ջոն Դանիայի գաղութներում՝ ներկայիս ԱՄՆ Վիրջինյան կղզիներում՝ մոտ 1700 թվականին:

Հարավային Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամենահին գրառումները Քուչուամ լեզուներում ստեղծվել է Դոմինգո դե Սանտո Թոմասի կողմից, ով ժամանել է Պերու 1538թվականին և սովորել է լեզուն 1540 թվականին: Նա հրապարակեց իր Քերականություն կամ ընդհանուր լեզվի արվեստ Պերուի հնդիկ թագավորության մասին (իսպ.՝ Grammatica o arte de la lengua general de los indios de los reynos del Perú) 1560 թվականին[121]: Իսպանացիների ժամանելուն պես, Քուչուան Ինկան կայսրության լինգվա ֆրանկան էր, չնայած որ այն արդեն իր տարածումն էր գտել Անդեսում հետդասական շրջանում:

Կենտրոնական Չիլիում ինկերի ընդլայնման արդյունքում իսպանացիների ժամանման ժամանակ Կենտրոնական Չիլիում կային երկլեզու կեչուա-մապուդունգու մապուչեներ[122][123]: Կենտրոնական Չիլիում իսպաներենը, մապուչեն և կեչուան կարող էին 1600-ական թվականներին տեսել երկլեզու կամ եռալեզու ընդլայնված օգտագործում: Կեչուան արագ ընդունվեց իսպանացիների կողմից՝ բնիկ ժողովուրդների հետ վարչական փոխգործակցության և եկեղեցական գործունեության համար[124]: 18-րդ դարի վերջին գաղութատիրական պաշտոնյաները դադարեցրին կեչուայի վարչական և կրոնական օգտագործումը՝ արգելելով այն հանրային օգտագործել Պերուում՝ բնիկ ժողովուրդների Տուպակ Ամարու II-ի ապստամբությունից հետո[125]: Թագը արգելեց նույնիսկ «հավատարիմ» կաթոլիկամետ տեքստերը կեչուայում, ինչպիսիք են Գարսիլասո դե լա Վեգայի թագավորական մեկնաբանությունները[126]:

Հարավային Ամերիկայի մեկ այլ վայրում ճիզվիտ քահանա Անտոնիո Ռուիս դե Մոնտոյան 1639 թվականին հրատարակեց Գուարանի լեզվի գանձը՝ սկսելով գուարանին որպես ամենալայն տարածված ժամանակակից մայրենի ամերիկյան լեզուներից մեկը ծածկագրելու գործընթացը:

19-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1800-ականների ժամանակ, մեծ անհամապատասխանությունը, որը սկսվել է 16-րդ և 18-րդ դարերին սկսեց արագանալ: Չնայած որ, Ամերիկան դարձավ անկախ Ամերիկական հեղափոխության ժամանակ 1770-ականներին և Հյուսիսային Ամերիկյան անկախության պատերազմի ժամանակ 1820-ականներին նոր անկախ պետությունները պահպանեցին գաղությաին լեզուները ներառելով անգլերենը, իսպաներենը և պորտուգալերենը: Երբ 19-րդ դարում աֆրիկայում և ասիայում զարգացան եվրոպական գաղութները, տարածում գտան գեռմանական և ռոմանական լեզուները:

1800-ականներին ազգայնականության, հեղաշրջման և ռոմանտիզմի զարգացման ժամանակ հանգեցրեց հետաքրքրության աճին նախկինում ցածր դասի շրջանային և գյուղացիական լեզուների նկատմամբ։ Օրինակ՝ Կրիստիան Պետերսոնի պոեմներից սկսված, բնիկ էստոնական գրականությունը ծագել է շուրջ 1810 թվականի, զարգանալով պատերազմ հանուն անկախության շրջանում[127]:

19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, Գերմանական կայսրության ժամանակ և Ավստրոհունգարական կայսրության զարգացման ժամանակ, Գերմանիան իր տարածքները ընդլայնեց մինչև արևելյան Եվրոպա, նաև Աֆրիկայի մի փոքր տարախք և արևմտյան նոր Գվինեա: Միջին խավի մարդիկ, հարուստները և կառավարության աշխատակակիցները Բուդապեշտում և Բրատիսլավայում, ինչպես նաև Բալտիկ քաղաքներում, ինչպիսիք են՝ Թալինը և Ռիգան, խոսում էին գերմաներեն: 1901 թվականին Դյուդեն գրքում ներառեցին գերմանախոսների համար ուղղագրական կանոնադրություն:

Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական գրառությունները Աֆրիկյան լեզուների մասին գալիս են վաղ ժամանակակից ժամանակներից։ Հոլանդական հրվանդանի գաղութում, հոլանդացի նորաբնակները ստեղծեցին փորպոս հնդեվրոպական լեզուների համար, խոսելով հոլանդերեն միմյանց հետ, մինչ ստրուկները հույսը դրել էին «Հոտենտոտ հոլանդական» կրեոլայի վրա։ Այս լեզուների միեցումը զարգացում ունեցավ լեզվաբանների կողմից, որպեսզի ստեղծվի աֆրիկանսը[128]: Շոտլանդացի ճանապարհորդ Ջեյմս Բրյուսը, ով խոսում էր ամհալիկ լեզվով, ձայնագրել է վեյտո լեզուն, որը խոսվում էր գետաձիերի որսորդների կողմից 1770 թվականին Տանա գետի մոտ, բայց Յուջին Միտվոչը, հայտնաբերեց խոսելուց ամհարական լեզուն 1907 թվականին[129]:

Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ Ֆրանսիան ներխուժեց Վիետնամ 19-րդ դարում, ֆրանսերենը պարբերաբար փոխարինում էր չինարենին ինչպես ժողովրդական լեզու կրթության և կառավարական շրջանակներում։Վիետնամերենը ֆրանսերենից վերցրել է շատ արտահայտություններ , ինչպիսիք են՝đầm (դամ վերջավությունը մադամ բառից), ga (կայարան, gare բառից), sơ mi (շապիկ, բառից chemise), և búp bê (տիկնիկ, բառից poupée).

Ինդոնեզիայում 1815 թվականի Տամբորա լեռան ժայթքումը վերացնում է գրեթե վկայագրված տամբորա լեզուն, որը Սումբավա կենտրոնական մասում ամենաարևմտյան պապուական լեզուն էր[130]: Ժայթքումը վերացնում է Տամբորա քաղաքը, որը ուներ 10,000 բնակիչ, ովքեր արտադրում էին բրոնզից ամաններ, բաժակներ և կերամիկական ափսեներ և եղել էին Ինդոնեզիայի վերջին նախավստրոնեզական մշակույթներից մեկը։

Բազում փոքր սիբերական լեզուներ ուշ 18-րդ դարում և վաղ 19-րդ դարում ներառելով կոտերենը (գրանցվել է 1858 թվականին բառարանում Մատիաս Կաստերնի կողմից)յուտերենը, մատորերենը, պումպուկոլ լեզուն և արիերենը։

Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիայում, միապետությունը նախընտրությունը տալիս էր տարածաշրջանային լեզուներին, որպեսզի անմիաբար պահեին գյուղացիներին: Ֆրանսիական հեղաշրջման ժամանակ և հետո կառավարությունը կանոնադրություն սահմանեցին տարածաշրջանային լեզուները ջնջելու քաղաքականություն, ներառելով՝ բրետոնը, օքսիտանական, բասք և այլոք, որոնք գոյություն ունեին 20-րդ դարում[131]:

Բելգիայի կազմավորումը, որպես բազմազգ բուֆերային պետություն արևմտյան Եվրոպայում հիմնական կառավարական ուժը վստահեց Ֆրանսիական բնակչությանը, կենտրոնացվախ արդյունաբերական հյուսիսում: Ֆլանդերսում տարրական դպրոցներից բացի բոլոր կառավարական ծառայությունները իրականացվել են Ֆրանսիայում[132]: Ծայրահեղ դեպքերում, որոշ անմեղ հոլանդերենի տիրապետողներ մահապատժի էին ենթարկվել ֆրանսիական դատարանում իրենց չկարողաալու պատճառով[133]: Չնայած որ, Ֆլամենդերեն խոսող շրջաններում Բրյուսելը դարձավ մեծ քաղաքներից, որը դեռ գոյություն ունի 21-րդ դարում[134]: Ուկրաինական և Լեհական շրջաններում լեզվի վեճերի ժամանակ, ուկրաինացի ռուսամետները Բուկովինայում, Զակարպատիայում և Լեհաստանում, Ռուսաստանում և Հին Սլավոնական երկրներում[135]:

1812 թվականին Ռուսաստանը բռնակցեց Բեսսարաբիան, զարգացնելով երկլեզվությունը Ռուսաստանում[136]: Այլ արևելյան սլավոնական մասերում նույնպես տեղի են ունեցել լեզուների կոդավորում, որպեսզի զարգացնեն ժողովրդականությունը և ազգային շարժումները: Օրինակ՝ սերբ բանահյուս Վուկ Ստեփանովիչ Կարադզիչը և խորվատական Իլյական շարժումը առաջարկել են վերամիավորել սեռրբխորվատերենը, չնյաած որ նրանք նախընտրում էին օգտագործել սերբական կիրիլյան այբուբենը կամ պորվատական լատինական այբուբենը: 1850 թվականին Վիեննայի գրական համաձայնագիրը բերեց նրան, որ երկու կողմերի հաաձայնությամբ բերեց նրան, որ կառուցվեց Յուգոսլավիալ 20-րդ դարում[137]:

Հարավային Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նյուֆաունդլենդում, քիչ զարգացած բեոթուկ լեզուն վերացել է մոտ 1829 թվականին շանավդիթհիթի հետ[138]: Մայամի իլինոիս լեզուն գրացվել է Ջասքես Գրավիերի կողմից վաղ 1700-ականներին մինչ օկլահոմայի կողմից փոխարինվելով 1800-ականներին[139]: Կրի ժողովուրդը ընդգրկվել է միշիֆ, բունգի և նեհիվաթ լեզուների հետ Սասկաչևանում և կարմիր ծովի բնակավայրերում 1800-ականներին։ Մորթիի առևտուրը միացրեց այս լեզուները, որը համախմբում է ֆրանսերենը, Շոտլանդական գելերենը, ասինիբոինը համապատասխանաբար Կրիի հետ[140]: Բունգի լեզուն մահացած է և իր մասնիկները փոխարինվել են ժամանակակից անգլերենով։[141][142]

Օվկիանիա և Խաղաղ Օվկիանոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանացի հետախույզ Ջեյմս Քուկի հավայան ժողովրդի հետ կապ հաստատելուց հետո, հավայան անձնակազմի անդամները սկսեցին ծառայել եվրոպացի նավաստիներին։ Օբակիահ անունով երիտասարդ նավարկեց դեպի Նոր Անգլիա և ապահովեց նորությամբ հավայան լեզվի մասին[143]:

Հյուսիսային Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսպաներենի տարածվածությամբ նոր կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայան երկրներում շատ բնիկ լեզուներ անկում են ապրել։ Միկարագուայի կենտրոնական բարձրավանդակներում մատալանգուա լեզուն 1875 թվականին վերացել է, մինչ սուբտիաբա լեզուն վերացել է որոշ ժամանակ հետո 1909 թվականին[144]:

Տիերա դե Ֆուեգոյում, կելկնամ ժողովուրդը, ով խոսում են օնա լեզվով վերացել են ցեղասպանության պատճառով։

20-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև իրենց պատմության մեջ շատ ավելի վաղ բանտու լեզուներով տեղահանվել են դեպի հարավ, խոյսաներեն շատ լեզուներ լայնորեն խոսվել են 19-րդ և 20-րդ դարի սկզբին հարավային Աֆրիկայի բնիկ մարդկանց կողմից: Նիինգը, որը Հարավային Աֆրիկայում տու լեզուների անդամն է, վկայում է խոյսանական շատ լեզուների անկման մասին: 1930-ականներին խոսողները քաղաքներ տեղափոխվելուց հետո լեզվով խոսողները մշակվել են նամայով կամ աֆրիկանսով: Այնուհետև լեզուն անհետացած հայտարարվեց, և նրա համայնքի վերջին մարդիկ վտարվեցին Կալահարի Գեմսբոկ ազգային պարկից 1973 թվականին: Ավելի ուշ լեզվաբանները հայտնաբերեցին 101-ամյա Էլսի Վալբոյին և ևս 25 հոգու, ովքեր դեռ կարող էին խոսել այդ լեզվով 1990-ականների վերջին[145]:

Կվադի լեզուն, որը կտտոցների լեզու է հարավ-արևմտյան Անգոլայում, 1950-ականներին ինչ-որ պահի վերացավ[146]:

20-րդ դարի կեսերից մինչև վերջ անհայտ պահին կամերունյան լեզուները ոչնչացան Դուլին, Գեյը, Նագումինը և Յենին, ինչպես նաև մուսկում լեզուն Չադում, Կվաձա և Նգասա Տանզանիայում կամ Վաալ-Օրանժ լեզուն Հարավային Աֆրիկայում: Հարավաֆրիկյան երկու լեզու անհետացել են հաստատված ամսաթվերով: Ջոպի Մաբինդան՝ սեգվի լեզվի վերջին խոսողը, սպանվել է 1988-ին (չնայած 2018-ի զեկույցը ենթադրում է, որ լեզուն դեռ կարող է խոսվել Քրիսիեսմեր թաղամասում) և Իսամ լեզուն անհետացել է 1910-ականներին, սակայն գերմանացի լեզվաբան Վիլհելմ Բլիքի զգալի փաստաթղթերով։ Նիգերական լեզվի անհետացումները ողջ դարում ներառում են Բասա-Գումնան մինչև 1987 թվականը, Աջավան մոտ 1930 թվականը և Կպատին մինչև 1984 թվականը, երբ խոսողները տեղափոխվեցին հաուսա:

Սուդանում արաբերեն լեզվի անցումը 1970-ականների կեսերից մինչև 1990-ականների վերջը տեղահանեց Բիրգիդին, Գյուլեին և Բերտիին: 1911-ից 1968 թվականներին Թունիսի Սենեդ քաղաքում սենեդերեն լեզուն, որը սենեդական բերբերական լեզու էր, ամբողջովին դուրս եկավ գործածությունից[147]:

1950-ականներին և 1960-ականներին ֆրանսիական տիրապետության ավարտից հետո Հյուսիսային Աֆրիկայում նորանկախ կառավարությունները վարեցին արաբացման քաղաքականություն, որը վատ ազդեց բազմաթիվ բերբերական լեզուների վրա: Միլիոնավոր բերբերներ ներգաղթեցին Ֆրանսիա և Արևմտյան Եվրոպայի այլ շրջաններ։

Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1900-ից 1945 թվականներին ճապոնական սպրահարումը կարճ ժամանակով ենթարկվեց արագ ընդլայնման, քանի որ Ճապոնիայի կայսրությունը վերահսկողության տակ վերցրեց Կորեան և Թայվանը՝ ճապոներենը հաստատելով որպես պաշտոնական լեզու իր գաղութներում: Շատ ավելի հակիրճ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ճապոնացիները կարճատև պաշտոնական կարգավիճակ ունեին Ֆիլիպիններում, Չինաստանում և Խաղաղ օվկիանոսի օկուպացված կղզիներում: Ճապոնական տիրապետությունը սկսեց Թայվանի տարբեր ավստրոնեզական լեզուների յուրացման և մարգինալացման գործընթացը, որն արագացավ 1949 թվականին Չինաստանի քաղաքացիական պատերազմի ավարտին Կուոմինթանգի կառավարության ժամանումից հետո: Անդամանյան կղզիներում բրիտանական գաղութային պաշտոնյաներն առաջին անգամ ճանաչեցին Մեծ Անդամաներեն լեզուները: 1860-ական թթ. Այս լեզուներից շատերը 20-րդ դարում ենթարկվեցին անկման և ոչնչացման։ Ակակոլ, Ակաբեա, Ակաբելա, Օկօջուվոի և Ակակեդեն բոլորն էլ գործածությունից դուրս են եկել 1920-ականների սկզբից մինչև 1950-ականների սկիզբը: Ակակարի, Ակաբո, Ակաջերու և Ակակորա բոլորը գոյատևել են 20-րդ դարում, սակայն 2009-ից 2010 թվականներին իրենց վերջին խոսողների մահն է գրանցվել: Դիկամայ Ակտայի վերջին խոսողները, որը ֆիլիպինյան նեգրիտոյի մի քանի լեզուներից մեկն է, սպանվել են Իլոկանոյի կողմից: 1950-ականներին, 60-ականներին կամ 70-ականների սկզբին Ֆիլիպինների հյուսիսում գտնվող տնային տնտեսվարողները:

1913 թվականին գերմանական հրեական «Hilfsverein der deutschen Juden» գործակալությունը փորձեց գերմաներենը որպես ուսուցման լեզու Պաղեստինի առաջին տեխնիկական ավագ դպրոցի համար, որը սկիզբ դրեց Լեզուների պատերազմին[148]: Սա հանրային վեճ առաջացրեց գերմաներենի օգտագործման կողմնակիցների և նրանց միջև, ովքեր կարծում էին, որ եբրայերենը պետք է լինի այն լեզուն, որով խոսում են հրեա ժողովուրդը իրենց հայրենիքում: Հարցը միայն գաղափարական չէր. մինչ այդ եբրայերենը հիմնականում պատարագի լեզու էր և զուրկ էր ժամանակակից տեխնիկական տերմիններից[149]: 1910-ականների լեզվական բանավեճը կանխագուշակում էր եբրայերենի վերածնունդը անկախ Իսրայելում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո՝ անհետացած լեզվի միակ լայնածավալ վերածնունդը։

Թուրք ազգայնականները ողջ դարում բախվել են Անատոլիայի այլ լեզվախմբերի հետ: Հույների ցեղասպանության ժամանակ գրեթե բոլոր հունախոսները մաքրվեցին Թուրքիայից և սպանվեցին կամ աքսորվեցին Հունաստան: Արդյունքում, կապադովկիական հունարենը, որը միջնադարյան հունարենից անջատվել էր 1071 թվականին Մանզիկերտի ճակատամարտում սելջուկ թուրքերի հաղթանակից հետո, ստիպված էին մեկնել Հունաստան: Կապադովկիայի հունարեն խոսողների մեծ մասը արագ անցան դեպի ժամանակակից հունարեն, և լեզվաբանները ենթադրեցին, որ լեզուն վերացել է 1960-ականներին: Այնուամենայնիվ, 2005 թվականին Մարկ Յանսը և Դիմիտրիս Փափազախարիուն պարզեցին, որ մինչև 2800 երրորդ սերնդի խոսնակներ դեռ օգտագործում են լեզուն Հյուսիսային և Կենտրոնական Հունաստանում[150]:

Թուրքերեն լեզվի ասոցիացիան (TDK) ստեղծվել է 1932 թվականին Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի հովանավորությամբ, որի նպատակն էր թուրքերենի վերաբերյալ հետազոտություններ իրականացնել։ Մի քանի հարյուր արտասահմանյան փոխառություններ արգելվել են օգտագործել լրատվամիջոցներում, իսկ արաբերեն ու պարսկերեն բառապաշարը դուրս է եկել գործածությունից:

1980 թվականի թուրքական հեղաշրջումից հետո լեզվական լարվածության վերսկսված ալիքի ժամանակ քրդերենն արգելված էր մինչև 1991 թվականը` մինչև 2002 թվականը մնալով էապես սահմանափակ հեռարձակման և կրթության ոլորտում[151][152]: Բրիտանական տիրապետության վերջում Բենգալիայի մեծ մասը դարձավ Արևելյան Պակիստան: Պակիստանի նորաստեղծ գերիշխանության կառավարությունը, որը կենտրոնացած է Արևմտյան Պակիստանում (ներկայիս Պակիստանի տարածքը) ուրդուն որպես միակ պաշտոնական լեզու մանդատ է տվել: Այս քայլը հանդիպեց բենգալերեն լեզվի շարժման հակազդեցությանը, և Պակիստանի կառավարությունը 1952 թվականին արձագանքեց բողոքի ցույցերին՝ սպանելով Դաքայի համալսարանի ուսանողներին[153]: Թեև լեզվական խնդիրները պաշտոնապես լուծվել են մինչև 1956 թվականը նոր սահմանադրությամբ, 1971 թվականին տեղի ունեցած Բանգլադեշի ազատագրական պատերազմը կարևոր դեր խաղաց անկախ Բանգլադեշում բենգալերենի կարգավիճակի հետագա հաստատման գործում:

Սիբիրյան մի քանի լեզուներ վերացել են 20-րդ դարի վերջին։ Վալենտինա Ուայը Սիրենիկ Յուպիկի վերջին խոսնակն էր մինչև 1997թվականին[154][155] և Կլավդիա Պլոտնիկովան վերջին անգամ եղել է սամոյեդական կամասյան լեզվի կենդանի խոսողը մինչև 1989 թվականը:

Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանական կայսրության զարգացումը բերեց նաև գերմաներենի տարածման կենտրոնական եվրոպայից դեպի Աֆրիկա և Նոր Գվինեա: ԱվստրոՀունգարիայում և Գերմանական կայսրությունում գերմաներենը բարձր խավի լեզու էր և վարկաբեկիչները Լեհաստանում, Սլովակիայում, և ամենուր արևելյան եվրոպայում:

1910 թվականի գերմաներենի տարածումը

Էթնիկ գերմանացիների արևելյան Եվրոպայի զտուրումից հետո հանգեցրեց գերմանական լեզվական տարածքի կծկման, թեև լեզուն էական էրոզիա չէ։ Վերացան բարբառները այն հատվախներից, որտեղ գերմաներենը հիմնական լեզու էր, ներառելով՝ սիլեսյան գերմաներենը կամ բարձր պրուսսիան բարբառները: Արևելյան պոմերերենը կարողացել է փրկվել մնացած փոքր բարբառների համեմատ[156]:

Նմանաես 350.000 իտատախոսներ փախել են Յուգոսլավիա շուրջ 1943 և 1960 թվականներին[157][158]:

Հյուսիսային Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ը վարում էր անգլիական քաղաքավարություն բնիկ ժողովրդի դեմ մինչև 20-րդ դարի երկրորդ կեսը: Իսպանա-Ամերիկական պատերազմի ավարտից հետո, Հյուսիսային Մարիանայի և Գուամի բնակիչների 75% խոսում էին չամորրո լեզվով: 2000-ականներին միայն Գուամի բնակիչների 20% խոսում էր չամորրոյին: 1922 թվականին Չամորրո դպրոցները փակված էին և չամորրո բառարանները այրվել էին ՝ քաղաքականություն որը շարունակվել է մինչ երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[159]: Չնայած որ քաղաքականությունը չէր հավանում բնիկ լեզուները, ԱՄՆ-ի ռազմական ուժերը օգտագործու էին Նավայո կոդավորված լեզուն հաղորդակցվելու համառ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, քանի որ նավայո բառարաններ գրեթե գոյություն չունեին[160]:

Մեքսիկան վարում էր իսպանակեցման քաղաքավարություն, հանգեցնելով բնիկ լեզուներով խոսողների թվի արագ նվազմանը: Օրինակ՝ նուհուտ լեզվին տիրապետողները 1895 թվականին 5% - ից նվազեցին 1.49% 2000 թվականին: Զապատիստական ազգային ազատագրական բանակը 1990-ականներին բերեցին բնիկ լեզուների ճանաչմանը, ստեղծելով Բնիկ ժողովուրդների զարգացման ազգային հանձնաժողովը և Բնիկ լեզուների ազգային ինստիտուտը նույնպես առաջարկում են երկլեզու կրթություն[161]:

Ի տարբերություն տարածաշրջանային լեզուների կորստի Հյուսիասային Ամերիկայի մեծ մասի Քվեբեկի ազգայնական շարժումը տեղի է ունեցել 1960-ականներին և 1982թվականին Կանադան ընդունեց երկլեզվությունը: Ֆրանսերենի կանոնադրությունը 1977 թվականին Քվեբեկում ընդունում է որպես միակ կառավարական և ուսուցման լեզու: Անգլերենին տիրապետողների քանակը նվազել 1960-ականներին 180.000-ով և 1970-ականների մարդահամարով[162]:

Օվկիանիա և Խաղաղ օվկիանոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1960-1970 թվականներից հետո հայտնվեց նոր հետաքրքրություն բնիկ մշակույթների շուրջ ստիպեց փոքրածավալ ջանքեր գործադրել՝ վերացվող կամ վտանգի տակ լեզուների մասին, հիմանակնում Նոր Զելանդիայում և Ավստրալիայում։ 1992 թվականից Թասմանիան աբորիգենների կենտրոնը կառուցել է Պալաուա կանին որպես թասմանյան լեզուների բաղադրություն[163]:

Հարավային Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նման իսպանակացման քաղաքականություն Հարավային Ամերիկայի մեծ մասի քաղաքականությունը շատ մայրենի լեզուներ իջեցրեց ավելի ցածր կարգավիճակի, քանի որ որոշ լեզուներ անհետացան: Անատակամա անապատում, որը գտնվում է Չիլիում վերջին կունզա լեզվի տիրապետողը գտնվել է 1949 թվականին վերջնական անցումով իսպաեներեն 1950 թվականին։ Տիերա դե Ֆուեգոյում բնակիչները՝ սելկնամ ժողովուրդը, ովքեր խոսում են օնա լեզվով վերացել են վաղ 1980-ականներին, չնայած որոշ նյութեր առաջարկում են, որ իրականում վերացել են 2014 թվականին[164]:

21-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սառը պատերազմի ավարտը և 21-րդ դարի սկզբին նոր գլոբալիզացիան հանգեցրին անգլիախոսների թվի մեծ ընդլայնման, ինչպես նաև մանդարին չինարենով ավելի շատ միջազգային կրթության: Քաղաքական խափանումները փոխեցին լեզվի օգտագործումը որոշ ոլորտներում, արևելյան Եվրոպայի որոշ մասերում ռուսերենը որպես երկրորդ լեզու լքելով:

Հարավային Աֆրիկայում հանցավորության բարձր մակարդակի պատճառով մեծ թվով աֆրիկանս խոսողներ արտագաղթեցին Ավստրալիա, Կանադա, ԱՄՆ և Մեծ Բրիտանիա 1990-ականների վերջին և 21-րդ դարի սկզբին: Չնայած ապարտեիդի ավարտից հետո լեզվի պետական ​​աջակցության կորստին, այն շարունակում է մնալ երկրորդ առավել տարածված լեզուն Հարավային Աֆրիկայում, որի մեծամասնությունը գունավոր մարդկանց շրջանում է: 2012 թվականի մարդահամարի տվյալները ցույց են տվել, որ խոսողների թիվը աճում է բոլոր ինը նահանգներում: Նամիբիայում աֆրիկանս խոսողների տոկոսը 2001 թվականի մարդահամարի 11,4 տոկոսից նվազել է մինչև 2011 թվականի մարդահամարի 10,4 տոկոսը[165]:

2014 թվականից սկսած Չինաստանը խոշոր բռնաճնշումներ սկսեց Սինցզյան քաղաքի ույղուր ժողովրդի դեմ՝ բանտարկելով մինչև մեկ միլիոն մարդ կալանավայրերում: 2017 թվականին կառավարությունն արգելեց ույղուրերեն լեզվով ուսուցումը, սահմանեց միայն մանդարինի քաղաքականություն և մինչև 2018 թվականը փողոցների ցուցանակներից հանեց ույղուրերեն գրությունը[166][167]:

Նուրսուլթան Նազարբաևը 2018 թվականի սկզբին հայտարարեց ղազախերենը կիրիլիցայից լատինատառի անցնելու ծրագրի մասին, որը գնահատվում է 218 միլիարդ ղազախական տենգե (670 միլիոն դոլար, 2018 ԱՄՆ դոլար)[168]:

19-րդ և 20-րդ դարերում սկսված լեզվի պահպանման, վերակենդանացման և վերածննդի նկատմամբ հետաքրքրությունը արագացավ 1990-ականներին և մինչև 21-րդ դարը, հատկապես փոքր լեզուների արագ անկման մասին հաճախակի լրատվական հոդվածներով: ԱՄՆ-ում 990 շահույթ չհետապնդող կազմակերպությունների փաստաթղթերը ցույց են տալիս մի քանի կազմակերպություններ, որոնք աշխատում են վտանգված լեզուների վրա, սակայն զգալի ֆինանսավորման շարունակական բացակայություն: Լեզուների դասակարգումը և բնակչության հարցումները շարունակում են իրականացվել Գլոտոլոգի և Սիլ Էթնոլոգի կողմից: Հյուսիսային Աֆրիկայում անկայունությունը բերբերական որոշ լեզուների աճ է առաջացրել: Տուարեգ ապստամբները ապստամբեցին Նիգերի կառավարության դեմ, մինչդեռ հաղորդումները ցույց են տալիս, որ Նաֆուսա լեռների ցեղերը, որոնք դաշնակից են Լիբիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Ազգային անցումային խորհրդի հետ, ձգտում են արաբերենի հետ Նաֆուսի լեզվի պաշտոնական կարգավիճակ ստանալ[169]:

Չնայած Լեհաստանի ներսում լեհախոսների բնակչությունը կրճատվեց, լեհերենը ներխուժեց Եվրոպայի այլ մասեր, քանի որ լեհ աշխատողները հավաքվեցին Մեծ Բրիտանիա, Նիդեռլանդներ, Ֆրանսիա և Գերմանիա որպես հրավիրյալ աշխատողներ[170]:

Ապագայի լեզու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապագայի լեզու թեման միշտ եղել է հայտնի նովելիստների, ֆուտուրիստների, լրագրողների և լեզվաբանների կողմից դեռ 19-րդ դարից։ Ամերիկացի լեզվաբան և հեղինակ Ջոն Մակուարտերը կարծում է, որ վաղ 2100 ականների ժամանակ 600-ից 700 լեզու կլինեն ամենօրյա օգտագործման շրջանակներում և անգլերենը կլինի ամենահայտնի և ամենաշատ օգտագործվող լեզուն։ Նա պատկերացրել է, որ լեզուները դառնում են ավելի պարզ և միաձուլվում են, դառնում են «սինգլիշ» Սինգապուրում, «ուլոֆ» Սենեգալում, «կիեզգերմաներեն» Գերմաներեն և «կեբաբնորսկ» Նորվեգիայում[171]:

Մնացածը վիճում են, որ անգլերենը կլինի այն լեզուներից, որը կունենա երկլեզվական աճ, տալով ապացույց, որ մնացած լեզուները այդքան տարածում չեն ունենա։ 2004 թվականին խորհրդատու և լեզվաբան Դեյվիդ Գրապպոլը առաջարկում է, որ բնիկ անգլերենը ինը տոկոսից կիջնի հինգ տոկոս աշխարհի լեզվի տիրապետողնիրի շրջանակում 2050 թվականին, մանդարին չինարենի և հինդի-ուրդու լեզուները ավելի տարածվելով[172]:

Շատ բանակցելով ֆրանսիական ավանդ բանկ Նատիքսիսը առաջարկում է, որ ֆրանսերենը կդառնա ամենաօգտագործվող լեզուն 2050 թվականին ավելի քան 750 միլիոն տիրապետողներով ենթասահարյան Աֆրիկայում[173]:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Clark, John Desmond (1984). From Hunters to Farmers: The Causes and Consequences of Food Production in Africa. University of California Press. էջ 31. ISBN 0-520-04574-2.
  2. ↑ Drake, N. A.; Blench, R. M.; Armitage, S. J.; Bristow, C. S.; White, K. H. (2011). «Ancient watercourses and biogeography of the Sahara explain the peopling of the desert». Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (2): 458–62. Bibcode:2011PNAS..108..458D. doi:10.1073/pnas.1012231108. PMC 3021035. PMID 21187416.
  3. ↑ Dziebel, German (2007). The Genius of Kinship: The Phenomenon of Human Kinship and the Global Diversity of Kinship Terminologies. Cambria Press. էջ 366. ISBN 978-1-934043-65-3. Վերցված է 13 August 2013-ին.
  4. ↑ Nöth, Winfried (1994 թ․ հունվարի 1). Origins of Semiosis: Sign Evolution in Nature and Culture. Walter de Gruyter. էջ 293. ISBN 978-3-11-087750-2. Վերցված է 13 August 2013-ին.
  5. ↑ Namita Mukherjee; Almut Nebel; Ariella Oppenheim; Partha P. Majumder (December 2001), «High-resolution analysis of Y-chromosomal polymorphisms reveals signatures of population movements from central Asia and West Asia into India», Journal of Genetics, Springer India, 80 (3): 125–35, doi:10.1007/BF02717908, PMID 11988631, S2CID 13267463, «... More recently, about 15,000–10,000 years before present (ybp), when agriculture developed in the Fertile Crescent region that extends from Israel through northern Syria to western Iran, there was another eastward wave of human migration (Cavalli-Sforza et al., 1994; Renfrew 1987), a part of which also appears to have entered India. This wave has been postulated to have brought the Dravidian languages into India (Renfrew 1987). Subsequently, the Indo-European (Aryan) language family was introduced into India about 4,000 ybp ...»
  6. ↑ Rodrigues, Aryon Dall'Igna (2007). "As consoantes do Proto-Tupí". In Ana Suelly Arruda Câmara Cabral, Aryon Dall'Igna Rodrigues (eds). Linguas e culturas Tupi, p. 167–203. Campinas: Curt Nimuendaju; Brasília: LALI.
  7. ↑ Markoe, Glenn E., Phoenicians. University of California Press. 0-520-22613-5 (2000) (hardback) p. 111.
  8. ↑ Newman (1995), Shillington (2005)
  9. ↑ Jongeling, Karel; Kerr, Robert M. (2005). Late Punic Epigraphy: An Introduction to the Study of Neo-Punic and Latino-Punic Inscriptions. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-1614-8728-6.
  10. ↑ «Punic». Omniglot. Վերցված է 25 October 2015-ին.
  11. ↑ «DDL : Evolution – Themes and actions». Ddl.ish-lyon.cnrs.fr. Վերցված է 2015-07-14-ին.
  12. ↑ Blench, Roger. 2018. Reconciling archaeological and linguistic evidence for Berber prehistory.
  13. ↑ Kirsty Rowan. «Meroitic – an Afroasiatic language?». CiteSeerX 10.1.1.691.9638.
  14. ↑ 14,0 14,1 Jacobson, Steven (1984). Central Yupik and the Schools – A Handbook for Teachers. Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks.
  15. ↑ 15,0 15,1 Stern, Pamela (2009). The A to Z of the Inuit. Lanham: Scarecrow Press. էջեր xxiii. ISBN 978-0-8108-6822-9.
  16. ↑ Campbell, Lyle (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America (Oxford Studies in Anthropological Linguistics, 4). New York: Oxford University Press. 978-0-19-509427-5. P. 159
  17. ↑ Steven Roger Fischer (2004 թ․ հոկտեմբերի 3). History of Language. Reaktion books. ISBN 9781861895943. «It is generally accepted that Dravidian – with no identifiable cognates among the world's languages – was India's most widely distributed, indigenous language family when Indo-European speakers first intruded from the north-west 3,000 years ago»
  18. ↑ Mahadevan, Iravatham (2006 թ․ մայիսի 6). «Stone celts in Harappa». Harappa. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  19. ↑ История древнего Востока, т.2. М. 1988. (in Russian: History of Ancient Orient, Vol. 2. Moscow 1988. Published by the Soviet Academy of Science), chapter III.
  20. ↑ Henning, W.B. (1978). «The first Indo-Europeans in history». In Ulmen, G.L. (ed.). Society and History, Essays in Honour of Karl August Wittfogel. The Hague: Mouton. էջեր 215–230. ISBN 978-90-279-7776-2.
  21. ↑ Mallory, J.P.; Mair, Victor H. (2000). The Tarim Mummies. London: Thames & Hudson. էջեր 281–282. ISBN 978-0-500-05101-6.
  22. ↑ Stolper, Matthew W. 2008. Elamite. In The Ancient Languages of Mesopotamia, Egypt, and Aksum. p. 47-50.
  23. ↑ Hurrian language – Britannica Online Encyclopedia
  24. ↑ «Royal inscriptions». urkesh.org.
  25. ↑ Strabo, Geographica, XI, 14, 5; Հայոց լեզվի համառոտ պատմություն, Ս. Ղ. Ղազարյան։ Երևան, 1981, էջ 33 (Concise History of Armenian Language, S. Gh. Ghazaryan. Yerevan, 1981, p. 33).
  26. ↑ Baliozian, Ara (1975). The Armenians: Their History and Culture. Kar Publishing House. էջ 65. «There are two main dialects: Eastern Armenian (Soviet Armenia, Persia), and Western Armenian (Middle East, Europe, and America) . They are mutually intelligible.»
  27. ↑ Braund, David (1994), Georgia in Antiquity; a History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 B.C. – A.D. 562, p. 216. Oxford University Press, 0-19-814473-3
  28. ↑ Tuite, Kevin, "Early Georgian", pp. 145–6, in: Woodard, Roger D. (2008), The Ancient Languages of Asia Minor. Cambridge University Press, 0-521-68496-X
  29. ↑ Koch, John T. (2006). «Galatian language». In John T. Koch (ed.). Celtic culture: a historical encyclopedia. Vol. III: G—L. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. էջ 788. ISBN 1-85109-440-7. «Late classical sources—if they are to be trusted—suggest that it survived at least into the 6th century AD.»
  30. ↑ Brixhe, Cl. "Le Phrygien". In Fr. Bader (ed.), Langues indo-européennes, pp. 165–178, Paris: CNRS Editions.
  31. ↑ Akurgal, Ekrem – The Hattian and Hittite Civilizations ( p.4 and p.5)
  32. ↑ George Hewitt, 1998. The Abkhazians, p 49
  33. ↑ Yamauchi, Edwin M (1982). Foes from the Northern Frontier: Invading Hordes from the Russian Steppes. Grand Rapids MI USA: Baker Book House.
  34. ↑ 34,0 34,1 Robbeets, Martine (2017). «Austronesian influence and Transeurasian ancestry in Japanese». Language Dynamics and Change. 7 (2): 210–251. doi:10.1163/22105832-00702005. hdl:11858/00-001M-0000-002E-8635-7.
  35. ↑ Janhunen, Juha (2013). «Personal pronouns in Core Altaic». In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. John Benjamins. էջ 223. ISBN 9789027205995.
  36. ↑ Immanuel Ness (2014 թ․ օգոստոսի 29). The Global Prehistory of Human Migration. John Wiley & Sons. էջ 200. ISBN 9781118970584.
  37. ↑ Barbara A. West (2010 թ․ մայիսի 19). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase. էջ 891. ISBN 9781438119137. Վերցված է 26 Nov 2016-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 Vovin, Alexander. 2015. Eskimo Loanwords in Northern Tungusic. Iran and the Caucasus 19 (2015), 87–95. Leiden: Brill.
  39. ↑ Blench, Roger. 2014. Suppose we are wrong about the Austronesian settlement of Taiwan? m.s.
  40. ↑ Wade, Nicholas (2011 թ․ մայիսի 4). «Finding on Dialects Casts New Light on the Origins of the Japanese People». The New York Times. Վերցված է 7 May 2011-ին.
  41. ↑ Janhunen, Juha (2010). «RReconstructing the Language Map of Prehistorical Northeast Asia». Studia Orientalia (108). «... there are strong indications that the neighbouring Baekje state (in the southwest) was predominantly Japonic-speaking until it was linguistically Koreanized.»
  42. ↑ Vovin, Alexander (2013). "From Koguryo to Tamna: Slowly riding to the South with speakers of Proto-Korean". Korean Linguistics. 15 (2): 222–240.
  43. ↑ Powell, Eric A. «Telling Tales in Proto-Indo-European». Archaeology. Վերցված է 2017-07-30-ին.
  44. ↑ Mastino, Attilio (2006). Corsica e Sardegna in età antica, UnissResearch Արխիվացված 2013-10-19 Wayback Machine(it)
  45. ↑ Encyclopédie de l'arbre celtique, Vase de Ptuj. Retrieved 2008-01-09.
  46. ↑ Kinder, Hermann; Werner Hilgemann (1988). The Penguin atlas of world history. Vol. 1. Translated by Ernest A. Menze. Harald and Ruth Bukor (Maps). Harmondsworth: Penguin Books. էջ 109. ISBN 0-14-051054-0.
  47. ↑ Chadwick with Corcoran, Nora with J.X.W.P. (1970). The Celts. Penguin Books. էջեր 28–33.
  48. ↑ Newton, Brian E.; Ruijgh, Cornelis Judd (2018 թ․ ապրիլի 13). «Greek Language». Encyclopædia Britannica.
  49. ↑ Allen, W. Sidney (1989). Vox Latina. Cambridge University Press. էջեր 83–84. ISBN 0-521-22049-1.
  50. ↑ Rolf Hachmann, Georg Kossack and Hans Kuhn. Völker zwischen Germanen und Kelten, 1986, p. 183-212.
  51. ↑ Andreose, Renzi, էջ 287
  52. ↑ Maenchen-Helfen, 1973, էջ 382
  53. ↑ Honey, Linda (2016 թ․ դեկտեմբերի 5). «Justifiably Outraged or Simply Outrageous? The Isaurian Incident of Ammianus Marcellinus». Violence in Late Antiquity: Perceptions and Practices. Routledge. էջ 50. ISBN 9781351875745.
  54. ↑ Frank Trombley, Hellenic Religion and Christianization c. 370–529 2:120
  55. ↑ Bouckaert, Remco R., Claire Bowern & Quentin D. Atkinson (2018). The origin and expansion of Pama–Nyungan languages across Australia. Nature Ecology & Evolution volume 2, pages 741–749 (2018).
  56. ↑ Kimura & Wilson (1983:185)
  57. ↑ Peter C. Scales, The Fall of the Caliphate of Córdoba: Berbers and Andalusis in Conflict (Brill, 1994), pp. 146–47.
  58. ↑ La «lingua franca», una revolució lingüística mediterrània amb empremta catalana, Carles Castellanos i Llorenç
  59. ↑ Leeman, Bernard and informants. (1994). 'Ongamoi (KiNgassa): a Nilotic remnant of Kilimanjaro'. Cymru UK: Cyhoeddwr Joseph Biddulph Publisher. 20pp.
  60. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Vazimba". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  61. ↑ nimmi. «Pala Dynasty, Pala Empire, Pala empire in India, Pala School of Sculptures». Indianmirror.com. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 7 November 2017-ին.
  62. ↑ Oberlies, Thomas (2007). "Chapter Five: Aśokan Prakrit and Pāli" Արխիվացված 7 Մայիս 2016 Wayback Machine. In Cardona, George; Jain, Danesh. The Indo-Aryan Languages. Routledge. p. 163. 978-1-135-79711-9.
  63. ↑ Rabbani, AKM Golam (7 November 2017). «Politics and Literary Activities in the Bengali Language during the Independent Sultanate of Bengal». Dhaka University Journal of Linguistics. 1 (1): 151–166. Արխիվացված օրիգինալից 11 October 2017-ին. Վերցված է 7 November 2017-ին – via www.banglajol.info.
  64. ↑ Shinkichi Hashimoto (February 3, 1918)「国語仮名遣研究史上の一発見―石塚龍麿の仮名遣奥山路について」『帝国文学』26–11(1949)『文字及び仮名遣の研究(橋本進吉博士著作集 第3冊)』(岩波書店|Notes= Texts written with Man'yōgana use two different kanji for each of the syllables now pronounced き ki, ひ hi, み mi, け ke, へ he, め me, こ ko, そ so, と to, の no, も mo, よ yo and ろ ro)。
  65. ↑ Chamberlain, James R. (2000). «The origin of the Sek: implications for Tai and Vietnamese history». In Burusphat, Somsonge (ed.). Proceedings of the International Conference on Tai Studies, July 29–31, 1998 (PDF). Bangkok, Thailand: Institute of Language and Culture for Rural Development, Mahidol University. էջեր 97–127. ISBN 974-85916-9-7. Վերցված է 29 August 2014-ին.
  66. ↑ Maspero, Henri (1912). «Études sur la phonétique historique de la langue annamite» [Studies on the phonetic history of the Annamite language]. Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient (ֆրանսերեն). 12 (1): 10. doi:10.3406/befeo.1912.2713.
  67. ↑ Nguyễn, Đình-Hoà (2009), «Vietnamese», in Comrie, Bernard (ed.), The World's Major Languages (2nd ed.), Routledge, էջեր 677–692, ISBN 978-0-415-35339-7.
  68. ↑ Bellwood, Peter (2013). The Global Prehistory of Human Migration. Malden: Blackwell Publishing. ISBN 9781118970591.
  69. ↑ Tillman, Hoyt Cleveland, and Stephen H. West. China Under Jurchen Rule: Essays on Chin Intellectual and Cultural History. Albany: State University of New York Press, 1995, pp. 228–229. 0-7914-2274-7. Partial text on Google Books.
  70. ↑ Sak-Humphry, Channy. The Syntax of Nouns and Noun Phrases in Dated Pre-Angkorian Inscriptions. Mon Khmer Studies 22: 1–26.
  71. ↑ Holm, 2013, էջեր 784–785
  72. ↑ «Bahasa Melayu Riau dan Bahasa Nasional». Melayu Online. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 29 March 2012-ին.
  73. ↑ «Bahasa Indonesia: Memasyarakatkan Kembali 'Bahasa Pasar'?». Melayu Online. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 29 March 2012-ին.
  74. ↑ Rachel Lung (2011 թ․ սեպտեմբերի 7). Interpreters in Early Imperial China. John Benjamins Publishing Company. էջեր 151–. ISBN 978-90-272-8418-1.
  75. ↑ Kim, Ronald I. (2018). «One hundred years of re-reconstruction: Hittite, Tocharian, and the continuing revision of Proto-Indo-European». In Rieken, Elisabeth (ed.). 100 Jahre Entzifferung des Hethitischen. Morphosyntaktische Kategorien in Sprachgeschichte und Forschung. Akten der Arbeitstagung der Indogermanischen Gesellschaft vom 21. bis 23. September 2015 in Marburg (անգլերեն). Wiesbaden: Reichert Verlag. էջ 170 (footnote 44). Վերցված է 13 September 2019-ին.
  76. ↑ Merrill, Hard
  77. ↑ Kaufman, Justeson
  78. ↑ Fowler (1985:38); Kaufman (2001)
  79. ↑ Dillehay, Tom D.; Pino Quivira, Mario; Bonzani, Renée; Silva, Claudia; Wallner, Johannes; Le Quesne, Carlos (2007) Cultivated wetlands and emerging complexity in south-central Chile and long distance effects of climate change. Antiquity 81 (2007): 949–960
  80. ↑ Moulian, Rodrígo; Catrileo, María; Landeo, Pablo (2015). «Afines quechua en el vocabulario mapuche de Luis de Valdivia» [Akins Quechua words in the Mapuche vocabulary of Luis de Valdivia]. Revista de lingüística teórica y aplicada (իսպաներեն). 53 (2): 73–96. doi:10.4067/S0718-48832015000200004. Վերցված է January 13, 2019-ին.
  81. ↑ Urban T. Holmes Jr., A. H. Schutz (1938), A history of the French language, p. 29, Biblo & Tannen Publishers, 0-8196-0191-8
  82. ↑ Hogg, Richard M. (ed.). (1992). The Cambridge History of the English Language (Vol. 1): the Beginnings to 1066. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 320ff.
  83. ↑ Willemyns (2013), էջ. xiii
  84. ↑ Willemyns 2013, էջեր. 40–41
  85. ↑ Besamusca, Emmeline; Verheul, Jaap (2014 թ․ նոյեմբերի 19). Discovering the Dutch: on culture and society of the Netherlands (անգլերեն). Amsterdam University Press. էջ 239. ISBN 9789048526093.
  86. ↑ : Howe, Stephen (1996). «15. Old/Middle Danish». The Personal Pronouns in the Germanic Languages: A Study of Personal Pronoun Morphology and Change in the Germanic Languages from the First Records to the Present Day. Walter de Gruyter.
  87. ↑ 87,0 87,1 Pedersen, 1996
  88. ↑ Elisabeth Ridel, Les Vikings et les mots, Editions Errance, 2010
  89. ↑ Koch, John T. (2006). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. OCLC 62381207.
  90. ↑ Fortson IV, 2011, էջ 446
  91. ↑ Kapetanovic, Amir (2005). «HRVATSKA SREDNJOVJEKOVNA LATINICA». Hrvatska Srednjovjekovna Latinica.
  92. ↑ «VINODOLSKI ZAKON (1288)». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 9 March 2012-ին.
  93. ↑ «Polish Language History and Facts». Today Translations. 2014 թ․ հունիսի 20. Վերցված է 2015-03-31-ին.
  94. ↑ Hickey, Raymond (2002). A Source Book for Irish English. John Benjamins Publishing. էջեր 28–29. ISBN 9027237530.
  95. ↑ Howorth, Henry Hoyle (1880). History of the Mongols. Burt Franklin. ISBN 9780265306338. Վերցված է 15 May 2016-ին.
  96. ↑ «Кыпчакские языки Урало-Поволжья: опыт синхронической диахронической характеристики» Т. М. Гарипов. М.: Наука, 1979
  97. ↑ «Muromanian». MultiTree. 2009 թ․ հունիսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2012-07-13-ին.
  98. ↑ Wieczynski, Joseph (1976). The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History. Academic International Press. ISBN 978-0-87569-064-3.
  99. ↑ Alpers, E. A. (1975). Ivory and Slaves in East Central Africa. London. էջեր 98–99.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  100. ↑ Vernet, T. (2002). «Les cités-Etats swahili et la puissance omanaise (1650–1720)». Journal des Africanistes. 72 (2): 102–05. doi:10.3406/jafr.2002.1308.
  101. ↑ Diller, A. (1993). Tai Languages. In International Encyclopedia of Linguistics (Vol. 4, pp. 128–131). Oxford, UK: Oxford University Press.
  102. ↑ Cardoso, Hugo (October 30, 2010). «The Death of an Indian-born Language». Open Magazine (անգլերեն).
  103. ↑ Jayasuriya, Shihan de Silva (2000). «The Portuguese Cultural Imprint on Sri Lanka». Lusotopie. 7 (1): 253–259.
  104. ↑ Dalby, Andrew (2004). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages (rev. ed.). New York: Columbia University Press. էջ 182. ISBN 0231115695. OCLC 56555329.
  105. ↑ «Taal in Nederland .:. Brabants». Taal.phileon.nl. Վերցված է June 11, 2014-ին.
  106. ↑ McRae, Kenneth D. (1984). Conflict and compromise in multilingual societies. Waterloo, ON: Wilfrid Laurier University Press. էջեր 54–55. ISBN 0889201951.
  107. ↑ Eugen Munteanu. Dinamica istorică a cultivării instituţionalizate a limbii române, în "Revista română", Iaşi, anul IV, nr. 4 (34), decembrie 2003, p. 6 (I), nr. 1 (35), martie 2004, p. 7 (II); nr. 2, iunie 2004, p. 6 (III); nr. 3, octombrie 2004, p. 6 (IV); nr. 4 (38), decembrie 2004, p. 6 (V). Retrieved 11 May 2016 from https://www.academia.edu/12163793/Dinamica_istoric%C4%83_a_cultiv%C4%83rii_institu%C5%A3ionalizate_a_limbii_rom%C3%A2ne_%C3%AEn_Revista_rom%C3%A2n%C4%83_Ia%C5%9Fi_anul_IV_nr._4_34_decembrie_2003_p._6_I_nr._1_35_martie_2004_p._7_II_nr._2_iunie_2004_p._6_III_nr._3_octombrie_2004_p._6_IV_nr._4_38_decembrie_2004_p._6_V_ .
  108. ↑ Todd B. Krause and Jonathan Slocum. «The Corpus of Crimean Gothic». University of Texas at Austin. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է February 6, 2008-ին.
  109. ↑ Barbour, Stephen; Carmichael, Cathie (2000 թ․ դեկտեմբերի 14). Language and Nationalism in Europe (անգլերեն). OUP Oxford. ISBN 9780191584077.
  110. ↑ Perry, R. J. (1980). The Apachean Transition from the Subarctic to the Southwest. The Plains Anthropologist, 279–296.
  111. ↑ INAFED (Instituto Nacional para el Federalismo y el Desarrollo Municipal) (2005). «Saltillo, Coahuila». Enciclopedia de los Municipios de México (իսպաներեն) (online version at E-Local ed.). INAFED, Secretaría de Gobernación. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 20-ին. Վերցված է 2008-03-28-ին.
  112. ↑ Cline, León-Portilla
  113. ↑ Bakker, Peter (1989). «"The Language of the Coast Tribes is Half Basque": A Basque-American Indian Pidgin in Use between Europeans and Native Americans in North America, ca. 1540-ca. 1640». Anthropological Linguistics. 31 (3/4): 117–147. JSTOR 30027995.
  114. ↑ Jacques Cartier. (1545). Relation originale de Jacques Cartier. Paris: Tross (1863 edition)
  115. ↑ Edwards, Brandan Frederick R. Paper Talk: A History of Libraries, Print Culture, and Aboriginal Peoples in Canada before 1960. Toronto: The Scarecrow Press, Inc. 2004 978-0-8108-5113-9 p.11 [1]
  116. ↑ Ricky, D. B. (1999). Encyclopedia of Massachusetts Indians. Hamburg, MI: North American Book Dist LLC. p. 142.
  117. ↑ Smith, James G. E. (August 1987). «The Western Woods Cree: Anthropological Myth and Historical Reality». American Ethnologist. 14 (3): 434–48. doi:10.1525/ae.1987.14.3.02a00020. JSTOR 644951. «The weight of evidence now indicates that the Cree were as far west as the Peace River long before the advent of the European fur traders, and that post-contact social organization was not drastically affected by the onset of the fur trade.»
  118. ↑ O’Grady 2004, p. 57
  119. ↑ Granberry, Julian; Vescelius, Gary (1992). Languages of the Pre-Columbian Antilles. University of Alabama Press. ISBN 081735123X.
  120. ↑ Kaufman, Terrence (1994). Moseley, Christopher; Asher, R.E. (eds.). Atlas of the World's Languages. New York: Routledge. էջեր 73–74. ISBN 0-415-01925-7.
  121. ↑ Torero, Alfredo (1983). «La familia lingûística quechua». América Latina en sus lenguas indígenas. Caracas: Monte Ávila. ISBN 92-3-301926-8.
  122. ↑ Hernández Salles, Arturo (1981). «Influencia del mapuche en el castellano». Documentos Lingüísticos y Literarios (իսպաներեն). 7: 34–44.
  123. ↑ Téllez, Eduardo (2008). Los Diaguitas: Estudios (իսպաներեն). Santiago, Chile: Ediciones Akhilleus. էջ 43. ISBN 978-956-8762-00-1.
  124. ↑ Fisher, John; Cahill, David Patrick, eds. (2008). De la etnohistoria a la historia en los Andes : 51o Congreso Internacional de Americanistas, Santiago de Chile, 2003. Congreso Internacional de Americanistas. էջ 295. ISBN 9789978227398.
  125. ↑ Adelaar 2004, pp. 167–168, 255.
  126. ↑ Aybar cited by Hart, Stephen M. A Companion to Latin American Literature, p. 6.
  127. ↑ O'Connor, Kevin (2006). Culture and Customs of the Baltic States (անգլերեն). Greenwood Publishing Group. էջ 126. ISBN 0313331251.
  128. ↑ «Afrikaans language». Encyclopædia Britannica.
  129. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Weyto". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  130. ↑ Donohue, Mark (2008-01-03). «The Papuan Language of Tambora». Oceanic Linguistics. 46 (2): 520–537. doi:10.1353/ol.2008.0014. ISSN 1527-9421. S2CID 26310439.
  131. ↑ Kuter, Lois (May 2004). «Breton – An Endangered Language of Europe». breizh.net.
  132. ↑ De Schryver, Reginald (1973), Encyclopedie van de Vlaamse Beweging [Encyclopedia of the Flemish Movement] (հոլանդերեն), Leuven: Lannoo, ISBN 90-209-0455-8
  133. ↑ Vande Lanotte, Johan & Goedertier, Geert (2007), Overzicht publiekrecht [Outline public law] (հոլանդերեն), Brugge: die Keure, էջ 23, ISBN 978-90-8661-397-7
  134. ↑ Fleerackers, J. (1973), Colloqium Neerlandicum:De historische kracht van de Vlaamse beweging in België [Colloqium Neerlandicum:The Historical Power of the Flemish Movement in Belgium] (հոլանդերեն), Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
  135. ↑ Zhovtobyukh, M.A. Iazychie. Ukrainian Soviet Encyclopedia.
  136. ↑ (ru)Charter for the organization of the Bessarabian Oblast, 29 April 1818, in "Печатается по изданию: Полное собрание законов Российской империи. Собрание первое.", Vol 35. 1818, Sankt Petersburg, 1830, pg. 222–227. Available online at hrono.info
  137. ↑ Greenberg, 2004, էջ 24
  138. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Beothuk". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  139. ↑ "Review" of Carl Masthay, Kaskaskia Illinois-to-French Dictionary, Saint Louis: Carl Masthay, 2002, International Journal of Lexicography, 17(3):325–327, Retrieved 2010-3-1
  140. ↑ Carter p. 63
  141. ↑ Bakker and Papen p. 304
  142. ↑ Blain. (1989: 15)
  143. ↑ Schütz (1994:85–97)
  144. ↑ Campbell, Lyle (1979): "Middle American Languages" en The languages of native America: Historical and comparative assessment, Campbell, Lyle; & Mithun, Marianne (Eds.), Austin: University of Texas Press, pp. 902–999.
  145. ↑ Chamberlin, J. Edward (2006), If This is Your Land, Where are Your Stories?, Carcanet, ISBN 1-85754-849-3
  146. ↑ Changing profile when encroaching on hunter-gatherer territory?: towards a history of the Khoe–Kwadi family in southern Africa. Tom Güldemann, paper presented at the conference on Historical linguistics and hunter-gatherer populations in global perspective, at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, Aug. 2006.
  147. ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Sened". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  148. ↑ Kremer, Arndt (January 30, 2015). "Brisante Sprache? Deutsch in Palästina und Israel" (de). Section "Frühe Siedlungen, erste Kontroversen". Aus Politik und Zeitgeschichte. Bundeszentrale für politische Bildung. www.bpb.de. Retrieved 2016-10-05.
  149. ↑ How German built the Hebrew language
  150. ↑ «Laboratory of Ancient Greek Dialects». University of Patras. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է September 30, 2016-ին.
  151. ↑ «Special Focus Cases: Leyla Zana, Prisoner of Conscience». Amnestyusa.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2 December 2011-ին.
  152. ↑ Ross, Michael. The Volunteer (chapter: The Road to Ankara)
  153. ↑ «Dhaka Medical College Hostel Prangone Chatro Shomabesher Upor Policer Guliborshon. Bishwabidyalayer Tinjon Chatroshoho Char Bekti Nihoto O Shotero Bekti Ahoto». The Azad (Bengali). 1952 թ․ փետրվարի 22.
  154. ↑ Linguist List's description about Nikolai Vakhtin Արխիվացված 2007-10-26 Wayback Machine's book: The Old Sirinek Language: Texts, Lexicon, Grammatical Notes Արխիվացված 2007-10-23 Wayback Machine. The author's untransliterated (original) name is “Н.Б. Вахтин Արխիվացված 2007-09-10 Wayback Machine”.
  155. ↑ Support for Siberian Indigenous Peoples Rights (Поддержка прав коренных народов Сибири) Արխիվացված 2007-11-03 Wayback Machine – see the section on Eskimos Արխիվացված 2007-08-30 Wayback Machine
  156. ↑ Anna Bramwell, Refugees in the Age of Total War, Routledge, 1988, pp. 24–25; 0-04-445194-6
  157. ↑ Thammy Evans & Rudolf Abraham (2013). Istria. Bradt Travel Guides. էջ 11. ISBN 9781841624457.
  158. ↑ James M. Markham (1987 թ․ հունիսի 6). «ELECTION OPENS OLD WOUNDS IN TRIESTE». The New York Times. Վերցված է 5 January 2019-ին.
  159. ↑ Skutnabb-Kangas 2000: 206; Mühlhäusler 1996: 109; Benton 1981: 122
  160. ↑ Fox, Margalit (2014 թ․ հունիսի 5). «Chester Nez, 93, Dies; Navajo Words Washed From Mouth Helped Win War». The New York Times. Վերցված է 2 January 2019-ին.
  161. ↑ INALI [Instituto Nacional de Lenguas Indígenas] (n.d.). «Presentación de la Ley General de Derechos Lingüísticos». Difusión de INALI (իսպաներեն). INALI, Secretaría de Educación Pública. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 17-ին.
  162. ↑ Richard Y. Bourhis & Pierre Foucher, "Bill 103: Collective Rights and the declining vitality of the English-speaking communities of Quebec " Արխիվացված 29 Հոկտեմբեր 2013 Wayback Machine, Canadian Institute for Research on Linguistic Minorities, Version 3, November 25, 2010
  163. ↑ Berk, Christopher D. (2017). «Palawa Kaniand the Value of Language in Aboriginal Tasmania». Oceania. 87: 2–20. doi:10.1002/ocea.5148.
  164. ↑ Adelaar, Willem (2010). "South America". In Christopher (ed.), Atlas of the World's Languages in Danger, 3rd Edition. UNESCO. pp. 86–94.
  165. ↑ «Namibia 2011 Population & Housing Census Main Report» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  166. ↑ «Uyghur language outlawed in schools of the Uyghur Autonomous Region». Language Log. 2017 թ․ օգոստոսի 1.
  167. ↑ Byler, Darren (2019 թ․ հունվարի 2). «The 'Patriotism' Of Not Speaking Uyghur». SupChina. Վերցված է 3 January 2019-ին.
  168. ↑ Sonnad, Nikhil (2018 թ․ ապրիլի 26). «Kazakhstan's project to overhaul its alphabet will cost hundreds of millions of dollars». Quartz (անգլերեն). Վերցված է 2022-04-01-ին.
  169. ↑ Chivers, C.J. (2011 թ․ օգոստոսի 8). «Amid a Berber Reawakening in Libya, Fears of Revenge». The New York Times. Վերցված է 10 August 2011-ին.
  170. ↑ Wojciech Tyciński; Krzysztof Sawicki (2009). «Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą (The official report on the situation of Poles and Polonia abroad)» (PDF). Warsaw: Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Ministry of Foreign Affairs of Poland). էջեր 1–466. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF file, direct download 1.44 MB) 2012 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է April 20, 2020-ին.
  171. ↑ McWhorter, John H. (2015 թ․ հունվարի 2). «What the World Will Speak in 2115». Wall Street Journal.
  172. ↑ «English won't dominate as world language». Associated Press. 2004 թ․ փետրվարի 26.
  173. ↑ Gobry, Pascal-Emmanuel (2014 թ․ մարտի 21). «Want To Know The Language Of The Future? The Data Suggests It Could Be...French». Forbes.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր տեղեկություններ
Տեսական տեղեկություններ
Լեզվաբանական տեղեկություններ
Լեզուների ցանկեր
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Hasmik_Mkrtchyan/Ավազարկղ2&oldid=9559814» էջից