Խիզանի գավառակ

Գավառակ
Խիզան
Վարչական տարածք	Արևմտյան Հայաստան
Երկրամաս	Բիթլիսի վիլայեթԲիթլիսի վիլայեթ
Գավառ	Բիթլիսի գավառ
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	23 070 մարդ (1891)
Ազգային կազմ	Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը), քրդեեր
Կրոնական կազմ	Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը)
Տեղաբնականուն	խիզանցի
Ժամային գոտի	UTC+3

Խիզան, գավառակ Արևմտյան Հայաստանում, Բիթլիսի վիլայեթի Բիթլիսի գավառում։ Վարչական կենտրոնը Խիզան քաղաքն էր, իսկ XIX դարի երկրորդ կեսին, Խիզանի հետադիմելու և ավերվելու պատճառով, գավառակի կենտրոն դարձավ Կարասու ավանը։

Անվան ստուգաբանություն

Ըստ Գ. Խալաթյանցի գավառակի անվանումը կապված է ասորեստանյան արձանագրություններում հիշատակված Կիրզան տեղանվան հետ։ Ղ. Ինճիճյանի կարծիքով անվանումն առաջացել է պարսկերեն «սեհետխիզան» բառի ձևափոխությունից, որը թարգմանաբար նշանակում է «կախահարույց»։

Աշխարհագրություն

Խիզանի գավառակը գտնվում էր Վանա լճից հարավ, Բիթլիսի գավառի հարավարևելյան կողմում։ Հյուսիսից և հարավից սահմանակից էր Վանի վիլայեթին, իսկ հարավարևմտյան կողմով՝ Սղերդի գավառին։

Գավառակի տարածքով հոսում էր Արևելյան Տիգրիսի վտակ Խիզան գետը։ Հյուսիսային և հարավային մասերը լեռնոտ են, իսկ հարավային և արևմտյան մասերը դաշտային։ Դաշտային մասերում հողը բարեբեր էր։ Ունի հարուստ բուսականություն և անտառներ, որտեղ նաև պտղատու այգիներ կան։ Անտառները լի են վայրի գազաններով։

Կլիմա

Խիզանում կլիման բարեխառն է։

Բնակչություն

Հայ բնակչության քանակը զգալիորեն նվազել է XV-XVII դդ. թուրք-պարսկական երկարատև պատերազմների և քրդական ցեղերի խուժման պատճառով, սակայն մինչև XIX դարի 70-ական թթ. վերջը հայերն այնտեղ մեծամասնություն են կազմել։

Հայերի թիվը խիստ նվազել է 1877-1878 թթ. Ջալալեդդինի արշավանքների և, հատկապես, 1894-1896 թթ. հայկական կոտորածների հետևանքով։ Բազմաթիվ հայ ընտանիքներ գավառակից հեռացել են 1880-ական թթ. ծավալված սովի ժամանակ։

1891 թվականին, ըստ Վ. Քինեի վիճակագրության, Խիզանի գավառակն ուներ 27 070 բնակիչ՝ հայեր և քրդեր։

Աղթամարի Խաչատուր կաթողիկոսի տվյալներով 1895 թվականին թուրքերը գավառակի 40 գյուղերում սպանել են 400 հայ և ավերել ու քանդել են հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը։

Հայ բնակչության մեծ մասը թուրքերի ձեռքով կոտորվել է 1915 թվականի Մեծ եղեռնի ժամանակ։ Ողջ մնացածները բռնագաղթել են։

Օգտակար հանածոներ

Գավառակում կար արծաթի, պղնձի, կապարի, երկաթի և այլ հանքեր։

Տնտեսություն

Գավառակի հարավարևելյան լեռնային շրջանի հայ և քուրդ բնակչության հիմնական զբաղմունքը խաշնարածությունն ու դաշտավարությունն էր։ Իսկ դաշտային մասում բնակվողները զբաղվում էին հացազգիների (ցորեն, գարի, կորեկ), խաղողի, բամբակի և ծխախոտի մշակությամբ։

Մշակույթ

Խիզանում գործել են հայ գրչության և մշակույթի մի շարք կենտրոններ, որոնցից նշանավոր էին Ս.Խաչ (Ս.Տիկնանց), Բարեձոր (Յոթն խորան), Ս. Գամաղիել վանքերը։

Վարչական բաժանում

XIX դարի վերջի և XX դարի սկզբի դրությամբ Խիզանի գավառակը բաժանված էր 3 գյուղախմբերի, որոնք միասին ունեին 168 գյուղ, որից 68-ը հայաբնակ էին՝ ընդ որում Խիզանում՝ 23 գյուղ, Մամռտանքում՝ 16, իսկ Սպարկերտում՝ 29։

Խիզանի գավառակի մեջ մտնում էին հետևյալ գյուղախմբերը.

• Խիզան
• Մամռտանք
• Սպարկերտ

Պատմամշակութային կառույցներ

1881 թվականի «Մշակ» թերթի տվյալներով գավառակն ուներ 11 վանք, 70 եկեղեցի և 3 ուսումնարան։

Հայաբնակ գյուղեր

• Աղյան (3 տուն)
• Անապատ (22 տուն)
• Անտյանց (42)
• Դարոնց (38)
• Խածուս (12)
• Խարխոց (24)
• Խարկե (36)
• Խուփ (9)
• Կապան
• Կատինոք (18)
• Կարասու Վերին (25)
• Կարասու Ներքին (18)
• Հեղին (21)
• Ճում
• Մահմըտենք (30)
• Մանտենց (22)
• Նամ (9)
• Նորաշեն (10)
• Շեն (18)
• Պախոր (17)
• Պռոշենց (15)
• Պրյունս (34)
• Ս. Խաչ գյուղ (20)
• Տի (38)
• Փալսատ (8)

Տես նաև

• Բիթլիսի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր

Աղբյուրներ

• «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն
• Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։