Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի շրջաններ

Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը, որը մտնում էր այդ ժամանակ Ադրբեջանի ՍՍՀ–ի մեջ բաժանված էր՝ 5 շրջանների։ Ինքնավար մարզի մայրաքաղաքը Շուշին էր և Ստեփանակերտը։ Բաժանված էր 5 շրջանի՝ Շուշիի, Ասկերանի, Մարտակերտի, Մարտունու, Հադրութի։ Մեծ բնակավայրեր էին Վանքը, Իվանյանը, Ճարտարը, Հաթերքը և այլն։ Ըստ Ադրբեջանի բարչական բաժանմանը տրոհված էր՝ Քելբաջարի, Խոչավենդի, Խոջալուի, Շուշայի, Տերտերի շրջանների։

Պատմություն

1920 թվականի ապրիլի 28-ին և դեկտեմբերի 2-ին ռուսական 11-րդ բանակի ներխուժման հետևանքով համապատասխանաբար խորհրդայնացվեցին Ադրբեջանն ու Հայաստանը։ Այդ թվականին Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև «Վիճելի տարածքների» լուծելու համար Խորհրդային Ադրբեջանի Հանրապետության տարծքում ստեղծվեց ԼՂԻՄ^[1]։ Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունների միջև համաձայնագրի հիման վրա 1921 թ. հունիսին Հայաստանն Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղը) հայտարարեց իր անբաժանելի մասը։ Միացման ակտը ողջունեցին ինչպես միջազգային հանրությունը, այնպես էլ Ռուսաստանը, և այն ամրագրվեց Ազգերի լիգայի ժողովի 1920 թվականի դեկտեմբերի 18-ի բանաձևում, Ազգերի լիգայի գլխավոր քարտուղարի` Ազգերի լիգայի անդամ-պետություններին ուղղված տեղեկանք-նոտայում և Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի նախարարության իշխանության բարձրագույն մարմնին Խորհուրդների XI նստաշրջանին ուղղված 1920-1921 թվականների տարեկան զեկույցում։

Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանային կոմիտեի որոշմամբ ԼՂԻՄ-ը բաժանվում է 5 շրջանների՝ Ասկերանի, Մարտակերտի, Շուշիի, Հադրութի, Մարտունու։

Վարչական բաժանում

Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի շրջանները^[2]
Անուն	Ադրբեջաներերն	Կենտրոն
Ասկերան	Էսղերան	Ասկերան
Մարտակերտ	Աղդարա	Ասկերան
Շուշի	Շուշա	Շուշի
Հադրութ	Հադրութ	Հադրութ
Մարտունի	Մարտունի	Մարտունի

Ասկերանի շրջան

Պատմություն

Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի ձևավորվելուց հետո 1920-ական թվականներին կենտրոնը դարձավ Ստեփանակերտը (Խանկեդի)։ 1978 թվականին շրջանի կենտրոնը դառնում է Ասկերանը (Էսղերան), իսկ շրջանը վերանվանվում «Ասկերանի շրջան»։ 1979 թվականին շրջանն ուներ 52 քաղաք և գյուղեր^[3]։

Ըստ Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման, Ասկերանի շրջանի նախկին տարածքը, մտնում է ԱՀ Ասկերանի շրջանի մեջ, իսկ ըստ Ադրբեջանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման Ադրբեջանի Խոջալուի շրջանի կազմում։

Բնակչություն

Ասկերանի շրջանի բնակչություն^[4]
Տարի	Հայեր	%	Ադրբեջանցիներ	%	Ռուսներ	%	Ընդամենը
1926	26 702	99,7	22	0,1	9	0,1	26 788
1939	26 881	91,7	2 014	6,9	305	1,0	29 321
1959	17 693	85,5	2 884	13,9	75	0,4	20 694
1970	15 642	79,9	3 785	19,3	6	0,1	19 570
1979	14 772	73,5	5 231	26,0	53	0,2	20 094

Մարտակերտի շրջան

1930 թվականի օգոստոսի 8-ին ձևավորվեց Ջրաբերդի շրջանը։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 17-ին վերանվանվեց Մարտակերտի շրջան։

Վարչական շրջանի կենտրոնը եղել է Մարտակերտը։ Շրջանում եղել են 3 ավաններ՝ Մատաղիս, Մարտակերտ, Լենինավան։ Այն Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի տարածաշրջանում տարածքով և բնակչությամբ ամենամեծն էր։ Հիմնականում բնակչությունը կազմված էր հայերից։

Ղարաբաղյան հակամարտության ընթացքում ԼՂՀ-ն պահպանեց վերահսկողությունը ԼՂԻՄ-ի նախկին Մարտակերտի շրջանի մեծ մասի նկատմամբ, որը վերածվեց ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի։ ԼՂԻՄ-ի Մարտակերտի շրջանի նախկին տարածքների մի մասը գտնվում է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ և ընդգրկվել է Թարթառի շրջանում։

Բնակչություն

Մարտակերտի շրջանի բնակչություն^[4]
Տարի	Հայեր	%	Ադրբեջանցիներ	%	Ռուսներ	%	Ընդամենը
1926	29 292	92,2	1 914	6,0	434	1,4	31 768
1939	36 453	89,3	2 833	6,9	1 244	3,0	40 812
1959	33 555	88,9	3 415	9,1	611	1,6	37 734
1970	38 220	86,9	5 168	11,7	348	0,8	44 004
1979	37 050	83,1	7 050	15,8	355	0.8	44 586

Շուշիի շրջան

Պատմություն

Շուշիի շրջանը, որպես Ադրբեջանի ԽՍՀ մաս, ստեղծվել է 1930-ի օգոստոսի 8-ին։ 1992-ի մայիսին Շուշիի շրջանի տարածքը Արցախյան հակամարտության ընթացքում ընկավ Հայաստանի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վերահսկողության տակ։ Դրանից հետո, նախկին Շուշիի շրջանի և Ադրբեջանի ԽՍՀ նախկին Լաչինի շրջանի մի մասի վրա, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության իշխանությունները ստեղծեցին ԱՀ Շուշիի շրջանը։

Շուշիի շրջանի բնակչություն 1939^[4]
Տարի	Ընդհանուր	Հայեր	Ադրբեջանցիներ	Ռուսեր	Ուկրաինացիներ
1926	4.346 (100%)	8 (0,2%)	4.320 (99,4%)	256 (2,4%)	-
1939	10.819 (100%)	4.177 (38,6%)	6.306 (58,3%)	256 (2,4%)	20 (0,2%)
1959	10.626 (100%)	3.794 (35,7%)	6.564 (61,8%)	198 (1,9%)	-
1970	13.664 (100%)	3.577 (26,2%)	9.890 (72,4%)	142 (1,0%)	7 (0,1%)
1979	16.019 (100%)	2.881 (18,0%)	12.955 (80,9%)	114 (0,7%)	11 (0,1%)
2005	4.324 (100%)	4.305 (99,6%)	-	7 (0,2%)	-

Հադրութի շրջան

Պատմություն

1930 թվականի օգոստոսի 8-ին ձևավորվել է Դիզակի շրջանը։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 17-ին այն վերանվանվեց Հադրութի շրջան անունով։

Ներկայումս ԼՂԻՄ-ի Հադրութի շրջանի տարածքը վերահսկվում է Արցախի Հանրապետության զինված ուժերի կողմից (ԼՂՀ Հադրութի շրջանի մի մասը)։

Բնակչություն

Տարի	Հայեր	%	Ադրբեջանցիներ	%	Ռուսներ	%
1926	29 292	92,2	1 914	6,0	434	1,4
1939	36 453	89,3	2 833	6,9	1 244	3,0
1959	33 555	88,9	3 415	9,1	611	1,6
1970	38 220	86,9	5 168	11,7	348	0,8
1979^[5]	37 050	83,1	7 050	15,8	355	0.8

Մարտունու շրջան

Ստեփանակերտ

Որպես բնակավայր ձևավորվել է 19-րդ դարի սկզբին՝ Վարարակն գյուղի տեղում, որը գտնվում է քաղաքի ներկայիս տարածքում։ Ստեփանակերտը գտնվում է Արցախյան լեռնաշղթայի արևելյան լանջին` Կարկառ գետի ափին։

Ստեփանակերտի նախագծային և կառուցման առաջին պլանը մշակել է Ալեքսանդր Թամանյանը (1926 թվական), երկրորդը՝ Ն. Սլոբոտյանիկը (1938 թվական), երրորդը՝ Բ. Դադաշյանը (1968 թվական)։ Բայց բոլոր այդ նախագծերում պահպանվել է Թամանյանի նախագծած կառուցվածքը։

Շահումյանի շրջան

Պատմություն

1988 թվականի մարտի 17-ին, այն բանից հետո, երբ Շահումյանի շրջանի խորհրդային (սովետական) իշխանությունները և Գետաշենի ենթաշրջանի իշխանությունները խնդրանքով դիմել են ԼՂԻՄ-ին, ԼՂԻՄ-ի ժողովրդական պատգամավորների արտահերթ նստաշրջանից հետո դիմել է Հայաստանի ԽՍՀ Գերագույն խորհրդին, Ադրբեջանի ԽՍՀ և ԽՍՀՄ-ին վերանայել և դրական լուծում տալ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանից Հայաստան տեղափոխելու հարցը^[6]։

Բնակչություն

Տարի	Հայեր	%	Ադրբեջանցիներ	%	Ռուսներ	%	Ընդամենը
1939	12 048	85,9	429	3,1	1 446	10,3	14 032
1959	12 707	77,2	2 744	16,7	974	5,9	16 459
1970	14 599	74,5	3 674	18,7	1 255	6,4	19 599
1979^[7]	14 623	73,2	4 150	20,8	1 147	5,7	19 972

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ «Արցախի պատմությունը». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 21-ին.
↑ «Արցախը 1920-1980 թվականներին» (ադրբեջաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
↑ Gurevich, V.S. (2019). «Jewish Autonomous Region of 1920s–1930s in the lens of Soviet photojournalists». Regional Problems. 22 (1): 44–57. doi:10.31433/2618-9593-2019-22-1-44-57. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 28-ին.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 «население нагорно-карабахской республики». www.ethno-kavkaz.narod.ru. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 28-ին.
↑ Данные советских переписей в НКАО
↑ Дмитриев, Александр Владиславович (2015 թ․ հուլիսի 3). «Административно-территориальное деление Ингерманландии и смежных с нею территорий в 1583–1590 годы в контексте новых данных топонимики». Scando-Slavica. 61 (2): 180–206. doi:10.1080/00806765.2015.1109188. ISSN 0080-6765.
↑ Данные советских переписей в АзССР

[1] «Արցախի պատմությունը». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 21-ին.

[2] «Արցախը 1920-1980 թվականներին» (ադրբեջաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.

[3] Gurevich, V.S. (2019). «Jewish Autonomous Region of 1920s–1930s in the lens of Soviet photojournalists». Regional Problems. 22 (1): 44–57. doi:10.31433/2618-9593-2019-22-1-44-57. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 28-ին.

[:0-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 «население нагорно-карабахской республики». www.ethno-kavkaz.narod.ru. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 28-ին.

[5] Данные советских переписей в НКАО

[6] Дмитриев, Александр Владиславович (2015 թ․ հուլիսի 3). «Административно-территориальное деление Ингерманландии и смежных с нею территорий в 1583–1590 годы в контексте новых данных топонимики». Scando-Slavica. 61 (2): 180–206. doi:10.1080/00806765.2015.1109188. ISSN 0080-6765.

[7] Данные советских переписей в АзССР

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]