Պարտավորություն

Պարտավորություն, լայն իմաստով դա ներքին կամ արտաքին հանգամանքներով պայմանավորված պարտքի կատարման անհրաժեշտությունն է։

Իրավական իմաստով դա հարաբերական քաղաքացիական իրավական հարաբերություն է, որի ուժով մի կողմը (պարտապանը) պարտավոր է որոշակի գործողություններ կատարել հօգուտ մյուս կողմի (պարտատիրոջ) կամ ձեռնպահ մնալ որոշակի գործողություններից։ Նման գործողությունները կարող են լինել՝ որոշակի գույքի փոխանցում, աշխատանքի կատարում, ծառայությունների մատուցում, փողի վճարում, ինչպես նաև այլ գործողություններ։ Պարտատերը, որի օգտին պետք է կատարվի նման գործողությունը, իրավունք ունի պարտապանից պահանջել կատարելու իր պարտականությունը։

Պարտավորության հիմքեր

Պարտավորությունները ծագում են պայմանագրերից, միակողմանի գործարքներից, վնաս պատճառելու, անհիմն հարստացնելու, ակնհայտ կեղծ տեղեկություններ տարածելու ակտերից և այլ հիմքերով։ (Պետական մարմինների ակտերի հրատարակում, դատական որոշումներ, իրադարձությունների առաջացում, որոնց հետ օրենքը կապում է որոշակի հետևանքներ, գիտության, արվեստի գործերի ստեղծում և այլն)։

Պարտավորության սյուբեկտներ

Կողմեր

Պարտավորության կողմերն են պարտատերը և պարտապանը։

• Պարտապան՝ անձ, որը պարտավոր է այլ անձի կամ անձանց (պարտատերերի) օգտին կատարել որոշակի գործողություն կամ ձեռնպահ մնալ դրա կատարումից։
• Պարտատեր՝ անձ, որի օգտին կատարվում է պարտավորությունը։

Պարտավորությունների կողմերի և երրորդ անձանց միջև հարաբերությունները կարգավորվում են քաղաքացիական օրենսդրությամբ։

Որպես պարտավորության կողմերից մեկը կարող է հանդես գալ մեկ կամ մի քանի անձինք։ Պարտավորությունը չի ստեղծում պարտականություններ այն անձանց համար, ովքեր չեն մասնակցում դրան որպես կողմ, այսինքն՝ երրորդ անձանց համար, սակայն օրենքով, կողմերի համաձայնությամբ կամ որևէ այլ իրավական ակտերով նախատեսված դեպքերում պարտավորությունը կարող է երրորդ անձանց համար իրավունքներ ստեղծել պարտավորության մեկ կամ երկու կողմերի նկատմամբ:.

Երրորդ կողմի պարտավորություններ

Երրորդ անձինք, որոնք սովորաբար այս պարտավորության մեջ չեն հանդիսանում ոչ պարտապաններ, ոչ պարտատերեր, կարող են կապված լինել պարտավորության հիմնական սուբյեկտների հետ (պարտատիրոջ կամ պարտապանի հետ կամ երկուսն էլ միաժամանակ)։ Երրորդ անձանց մասնակցությամբ պարտավորությունները կազմում են պարտավորությունների հատուկ տեսակ՝ դրանց առարկայական կազմի տեսանկյունից։

Դրանք ներառում են․

• հետընթացի պարտավորություններ (կատարված պարտքը երրորդ անձի տեղափոխելու համար);
• պարտավորություններ հօգուտ երրորդ անձի (ոչ թե պարտատիրոջ);
• երրորդ անձանց կողմից կատարված (պարտապանների համար) պարտավորությունները։

Երրորդ անձանց մասնակցությամբ պարտավորությունները դասակարգվում են հետևյալ կերպ․

• Պարտավորություն հօգուտ երրորդ անձի՝ պարտավորություն, որի դեպքում կոնտրագենտները իրավունք են ստեղծում երրորդ անձի համար, իրավունք ունեցող երրորդ անձը կարող է ինքնուրույն իրականացնել այն, բայց եթե երրորդ անձը հրաժարվում է այդ իրավունքի իրականացումից, ապա սկզբնական պարտատերը, որպես կանոն, կարող է ինքնուրույն իրականացնել այն։
• Պարտավորություններ կատարումով՝ երրորդ անձին տվյալ դեպքում երրորդ անձը պարտապանից ձեռք չի բերում պարտավորության կատարման պահանջի իրավունք, սակայն նման կատարումը, պատշաճ լինելով, դադարեցնում է պարտապանի և պարտատիրոջ միջև պարտավորությունը։
• Պարտավորության կատարումը երրորդ անձի վրա դնելը, երբեմն պարտատիրոջը չի հետաքրքրում, թե ով կկատարի պարտավորությունը, օրինակ՝ գումար կվճարի, այս դեպքում պարտապանը կարող է պարտավորության կատարումը փոխանցել երրորդ անձի, իսկ պարտատերը պարտավոր կլինի ընդունել այդպիսի կատարում, որոշ դեպքերում երրորդ անձը կարող է կատարել պարտավորությունը սեփական նախաձեռնությամբ։

Պարտավորությունների դասակարգում

Կախված ծագման հիմքից, բոլոր պարտավորությունները բաժանվում են․

1. պայմանագրային և ոչ պայմանագրային։ Պայմանագրային պարտավորությունները ծագում են կնքված պայմանագրի հիման վրա, և դրանց պայմանները որոշվում են ինչպես օրենքով, այնպես էլ կողմերի համաձայնությամբ։ Ոչ պայմանագրային պարտավորությունները իրենց հիմքում կարող են ունենալ տարբեր իրավական փաստեր։

ա) գույքի փոխանցման վերաբերյալ
— կախված այն բանից, թե արդյոք գույքը փոխանցվում է սեփականության (ինչպես տնտեսական կառավարման և գործառնական կառավարման դեպքերում), այն բաժանվում է վճարովի (առք ու վաճառք, վարձավճար, փոխանակում, մատակարարում) և անհատույց (նվիրատվություն)
— եթե գույքը փոխանցվում է օգտագործման, նաև հատուցելի (վարձակալություն, լիզինգ, վարձույթ) և անհատույց (վարկեր)
բ) աշխատանքի կատարման հետ կապված (Գիտահետազոտական և փորձակոնստրուկտորական աշխատանքների իրականացում, անընդմեջ)
գ) ծառայությունների մատուցում (ապահովագրություն, լիզինգ, վարկային պարտավորություններ, ֆակտորինգ, առևտրային կոնցեսիա (Ֆրանչայզինգ))

2. իրավունքների և պարտականությունների հարաբերակցությամբ

• միակողմանի
• փոխադարձ

3. ըստ պարտավորությունների հիերարխիայի

• Գլխավոր (վարկի վերադարձ)
• Կախյալ (գրավ)

4. ըստ մասնակիցների թվի

5. պարտավորությունների բնույթով

• պարզ (պարտապանն ունի միայն պարտավորություններ, պարտատերը միայն իրավունքներ՝ վարկ, խոշտանգումների պարտավորություններ)
• բարդ (յուրաքանչյուր մասնակից ունի իրավունքներ և պարտականություններ)

6. կատարման բնույթով

• հրամայական (անհրաժեշտ է կատարել միայն որոշակի գործողություններ)
• այլընտրանքային (կա ընտրություն, թե ինչ պարտականություններ կատարել)
• ֆակուլտատիվ (երբ հիմնական պարտականությունների հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է կատարել լրացուցիչ)

Պարտավորության ապահովում

Պարտավորության ապահովում, իրավական միջոցներ, որոնք նպատակ ունեն նվազեցնել պարտատիրոջ՝ որպես պարտավորության կողմի շահերը չբավարարելու հավանականությունը։

Քաղաքացիական օրենսդրության համաձայն, առանձնանում են պարտավորությունների կատարումն ապահովելու հետևյալ եղանակները․

• ակցեսոր (լրացուցիչ)
  • գրավ
  • երաշխավորություն
  • նախավճար
  • պահում
  • տուժանք
• ոչ ակցեսոր (գոյություն ունի անկախ հիմնական պարտավորությունից)՝ անկախ երաշխիք։

Իրավական նախագծման մեջ հնարավոր է ստեղծել այնպիսի կառույցներ, որոնք բավարարում են պարտավորության ապահովման ֆունկցիոնալ պահանջը՝ որպես պարտատիրոջ շահերը չբավարարելու հավանականության նվազում, բայց, այնուամենայնիվ, օրենքով նախատեսված չեն։ իրավական շինարարության մեջ հնարավոր է ստեղծել այնպիսի կառույցներ, որոնք բավարարում են պարտավորության ապահովման ֆունկցիոնալ պահանջը՝ որպես պարտատիրոջ շահերը չբավարարելու հավանականության նվազում, բայց, այնուամենայնիվ, օրենքով նախատեսված չեն։ Նման կառույցները հնարավոր են պայմանագրի ազատության սկզբունքի շնորհիվ։

Պարտավորությունը պետք է կատարվի պատշաճ կերպով՝ պարտավորության ձեռք բերված պայմաններին համապատասխան և օրենքի պահանջներին համապատասխան։ Եթե այդպիսի պահանջներ և պայմաններ չկան, ապա պարտավորությունը պետք է կատարվի սովորույթներին կամ այլ պահանջներին համապատասխան, որոնք սովորաբար ներկայացվում են նման պարտավորությունը կատարելիս։

Եթե պարտավորության կատարման ապահովման մասին համաձայնությունն անվավեր է, ապա այն չի հանգեցնում այդ պարտավորության (հիմնական պարտավորության) անվավերության։ Եթե հիմնական պարտավորությունն անվավեր է, ապա դա հանգեցնում է այն ապահովող պարտավորության անվավերության։

Գրականություն

• Мейер Д. И. Глава 2. Права обязательственные // Русское гражданское право. — 3 исправленное. — М.: Статут, 2003. — 831 с. — (Классика российской цивилистики). — 3000 экз. — ISBN 5-8354-0055-1
• Годэмэ Е. Общая теория обязательств = Théorie générale des obligations. — М.: Юриздат, 1948. — 510 с.
• Рожкова М. А. Судебный акт и динамика обязательства. — М.: Статут, 2003. — 140 с.
• Саватье Р. М. Теория обязательств : Юридический и экономический очерк = La Théorie des obligations : Vision juridique et économique. — М.: Прогресс, 1972. — 440 с.
• Савиньи Ф. К. Обязательственное право = Das Obligationenrecht. — М., 1876. — 600 с.
• Обязательственное право / Е. А. Суханов // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.