Իբրահիմ խան
| Իբրահիմ Խալիլ խան | ||
| ||
|---|---|---|
| 1763 թվական - 1806 թվական | ||
| Նախորդող | Փանահ Ալի խան | |
| Հաջորդող | Մեհտի Ղուլի խան | |
| Մասնագիտություն՝ | քաղաքական գործիչ | |
| Դավանանք | Իսլամ | |
| Ծննդյան օր | 1732 | |
| Ծննդավայր | Շուշի | |
| Վախճանի օր | 1806 | |
| Վախճանի վայր | Շուշիի մոտ, Ղարաբաղի խանություն | |
| Թաղված | Շուշի | |
| Դինաստիա | Ջևանշիր | |
| Քաղաքացիություն | Իրան | |
| Հայր | Փանահ Ալի խան | |
| Ամուսին | Bakhtika khanum? | |
| Զավակներ | Աղա Բաջի Ջևանշիր, Մեհտի Ղուլի խան, Mammad Hasan agha Javanshir?, Abu'l-Fath Khan Javanshir?, Muhammad Gasim agha Javanshir?, Q111854238? և Khanlar agha Javanshir? | |
Իբրահիմ Խալիլ խան Ջևանշիր (1732, Շուշի - հուլիսի 18, 1806, Շուշի, Ռուսական կայսրություն), Ղարաբաղի խան 1759/63-1806 թվականներին։ Հաջորդել է հորը՝ Ղարաբաղի խանության հիմնադիր Փանահ Ալի խանին։
Վաղ կյանք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իբրահիմ խանը ծնվել է Ղարաբաղում մոտ 1732 թվականին։ 1759 թվականին Իբրահիմը պատանդ է հանձնվել Ֆաթհ Ալի խան Աֆշարին և տարվել Ուրմիա[1]։ 1762 թվականին Փանահ խանն անձնատուր է եղել Քարիմ խան Զենդին և որպես պատանդ տարվել Շիրազ, որտեղ և կարճ ժամանակ անց մահացել է[2]։ Քարիմ խան Զենդը, պարտության մատնելով Ֆաթհ Ալիին, Իբրահիմին ազատ է արձակել և նշանակել Ղարաբաղի կառավարիչ[1]։
Գահակալություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ղարաբաղի խանությունը զգալիապես ուժեղացել է Իբրահիմ խանի իշխանության տարիներին[3]։ Իբրահիմն ամուսնացել Մելիք-Շահնազար Բ-ի դուստր Հուրիզատի հետ, ամրապնդելով Վարանդայի մելիքի հետ Ղարաբաղի խաների դաշնակցությունը[4]։ 1778 թվականին համաձայնության է եկել Վրաստանի Հերակլ թագավորի հետ և միասնաբար հարձակվել են Գանձակի վրա, կալանավորել այնտեղի Մահմեդ խանին և տարել նրան Շուշի[3]։ 1780-1781 թվականներին Իբրահիմ խանը արշավել է դեպի Թավրիզ և Խոյ[3]։ Իբրահիմ խանը թե ամուսնությունների միջոցով, թե ուժով իրեն է ենթարկել հարևան Գանձակի, Ղարադաղի, Նախիջևանի, Շաքիի, Արդաբիլի և Շիրվանի խանությունները և դաշնակցել Ավարիայի և Խոյի խաների հետ[3][5]։ Իբրահիմ խանը պարբերաբեր պատերազմել է Ղուբայի Ֆաթհ Ալի խանի հետ, որը Արևելյան Անդրկովկասում նրա միակ մրցակիցն էր[3]։
1783 թվականին Իբրահիմ խանը դաշնակցել է Խոյի Ահմեդ խանի հետ և նրա հետ միասին 1785 թվականին կրկին արշավել է Թավրիզ[3]։ 1783 թվականին նա որոշել է ամրացնել Շուշի բերդը, ինչի համար Ղարաբաղի մելիքներից պահանջել է 100-ական մարդ[6]։ Քանդվել են բերդի հին պարիսպները և կառուցվել են նոր, ավելի ամուր պարիսպներ[6]։ Շուշի բերդի վերակառուցումն ավարտվել է 1789 թվականին[6]։
Պայքար Խամսայի մելիքությունների դեմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1780-1790-ական թվականներին, թեպետ որոշակիորեն թուլացած, բայց Ղարաբաղի հայ մելիքները շարունակում էին կարևոր դեր խաղալ երկրի քաղաքական կյանքում, ինչի հետ հաշվի չէր նստում Իբրահիմ խանը։ 1787 թվականին Իբրահիմ խանը բանտարկել է Ղարաբաղի մելիքներին և Գանձասարի կաթողիկոս Հովհաննես Է Հասան-Ջալալյանին։ Իբրահիմ խանը մելիքներին ազատ է արձակել վիթխարի փրկագնի դիմաց, իսկ Հովհաննես կաթողիկոսին նա սպանել է տվել[7]։ 1780-ական թվականներին Իբրահիմ խանը Տողի հայերի մի մասին և Դիզակի Եգան մելիքի ժառանգներից շատերին ստիպել է իսլամ ընդունել։ Մելիք-Շահնազարի սադրանքով Իբրահիմ խանը կալանավորել և սպանել է տվել Ջրաբերդի մելիք Ալլահ-ղուլիին։ Ալլահ-ղուլիի եղբայր Հաթամը և Գյուլիստանի մելիք Հովսեփը մարտնչում են Իբրահիմ խանի և Մելիք-Շահնազարի դեմ, սակայն վերջապես ստիպված են լինում հեռանալ Ղարաբաղից և ապաստանել Գանձակի խանի մոտ։ Հետագայում Իբրահիմ խանը տարագիր մելիքներին առաջարկում և հաշտվել և վերադառնալ Ղարաբաղ։ Հաթամը և Հովսեփն ընդունում են Իբրահիմի առաջարկը, սակայն հետագայում իրենց հաջորդները՝ Մելիք-Մեջլումը և Աբովը ևս ընդհարվում են Իբրահիմ խանի հետ։ Նրանք փախչում են Վրաստան, ապա հաստատվում Գանձակում, որտեղ և Մելիք-Մեջլումը սպանվում է 1796 թվականին։ Իբրահիմ խանը նրանց կալվածքները նվիրել է ուրիշներին։ Իբրահիմ խանը նաև բանտարկեց Դիզակի մելիք Բախտամին և նրան աքսորեց Արդաբիլ։
Իբրահիմ խանը անողոք պայքար է մղել Ղարաբաղում Հայ եկեղեցու դեմ, մասնավորապես փորձելով թուլացնել Գանձասարի կաթողիկոսությունը, որը գտնվում էր Հասան-Ջալալյանների մելիքական տոհմի ազդեցության ներքո։ 1763 թվականին Երից Մանկանց վանքում նշանակել է Իսրայել արքեպիսկոպոսին որպես հակակշիռ Հասան-Ջալալյանների Գանձասարի կաթողիկոսության։ Իբրահիմ խանի հրամանով Հովաննես Է կաթողիկոսի սպանությունից հետո բռնագրավվել են եկեղեցական կալվածքները և կողոպտվել են եկեղեցիները։ 1792 թվականին Սարգիս Հասան-Ջալալյանը ստանձնել է Գանձասարի կաթողիկոսի պաշտոնը, սակայն կարճ ժամանակ անց Իբրահիմ խանը նրան դրել է տնային կալանքի տակ և ստիպել հրաժարվել կաթողիկոսությունից։ Սարգիսը մնացել է կալանքի տակ մինչև 1799 թվականը, երբ փախել է Հաղպատ։ Նա Ղարաբաղ է վերադարձել 1806 թվականին՝ Իբրահիմ խանի մահից հետո, և 1810 թվականին կրկին ստանձնել է Գանձասարի կաթողիկոսի պաշտոնը, որը լուծարվել է ռուսական իշխանությունների կողմից դրանից 6 տարի անց։
Իբրահիմ խանի վայրագությունների հետևանքով սպանվել կամ տեղահանվել է Ղարաբաղի հայ ազգաբնակչության մի զգալի հատված։ Տեղահանվածներից շատերը վերադարձել են Ռուսաստանին Ղարաբաղի միացումից հետո։
Պատերազմներ Պարսկաստանի հետ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1791 թվականին Աղա Մոհամմադ խանը, որը հավակնում էր Իրանի գահին, պարտության է մատնել Թավրիզի կառավարիչը, որը ապաստում է Իբրահիմ խանի մոտ։ Տարածաշրջանի խաներից շատերն հպատակություն են հայտնում Աղա Մոհամմադ խանին։ Իբրահիմ խանը հրաժարվում է ենթարկվել Աղա Մոհամմադին և պատրաստվում է պաշտպանվել նրանից, սակայն Աղա Մոհամմադ խանը հեռանում է Իրանի կենտրոնական նահանգներից՝ իր դեմ բարձրացված խռովությունները ճնշելու համար։ Այնուհետ Իբրահիմ խանը լեզգիների 3000-անոց գունդով արշավել է Նախիջևան և պարտության մատնվել։ 1793 թվականին Աղա Մոհամմադ 6000-անոց զորք է ուղարկում Թավրիզ տարածաշրջանի խաներին և մասնավորապես Իբրահիմ խանին հպատակեցնելու համար։ Իբրահիմ խանը Աղա Մոհամմադին ձևականորեն հպատակություն է հայտնում և պատանդ հանձնում իր զարմիկ Աբդու Սամեդ բեկին։ Աղա Մոհամմադ խանի զորքերի կողմից Քերմանի պաշարման ժամանակ Աբդու Սամեդ բեկը Աղա Մոհամմադի փախուստի է դիմել և սպանվել, ինչն Իբրահիմ խանի և Աղա Մոհամմադ խանի միջև նոր թշնամության պատճառ է դարձել։
1795 թվականի գարնանը Աղա Մոհամմադ խանն առաջին անգամ արշավանք է կատարում դեպի Անդրկովկաս։ Իբրահիմ խանը դիմում է Վրաստանի և Օսմանյան կայսրության օգնությանը։ Վրաստանի Հերակլ թագավորը Ղարաբաղ է ուղարկում 2000-անոց մի գունդ, որի օգնությամբ Իբրահիմ խանի ուժերը ջախջախում են Աղա Մոհամմադ խանի 4000-անոց զորքը։ Աղա Մոհամմադ խանը վերանորոգում է Խոդ Աֆարինի կամուրջը և իր բանակով առաջանում դեպի Ղարաբաղ։ Որոշ տվյալների համաձայն Իբրահիմ զորք է հավաքում և տեղական ազգաբնակչության աջակցությամբ համառորեն դիմադրում պարսկական զորքերին։ Աղա Մոհամմադ խանը կարողանում է պաշարել Շուշի բերդը միայն Ղարաբաղի ազգաբնակչության դիմադրությունը հաղթահարելուց հետո։ Աղա Մոհամմադն ու իր զորավարները շրջապատում են Շուշին, սակայն 33-օրյա պաշարման ընթացքում նրանց չի հաջողվում գրավել ամրոցը։ Աղա Մոհամմադ խանը հեռանում է Ղարաբաղից և շարունակում իր արշավանքը դեպի Վրաստան։
1795 թվականին Աղա Մոհամմադ խանի ուժերը կրկին ներխուժում են Ղարաբաղ, բազմաթիվ բնակավայրեր ավերում և ահռելի ավար առնում։ 1796 թվականին ռուսական զորքերը գրավում են Անդրկովկասի մի մասը։ Իբրահիմ խանը բանակցում է ռուսական հրամանատարության հետ և համագործակցություն առաջարկում, սակայն Եկատերինա կայսրուհու մահից հետո ռուսական զորքերը հեռանում են Անդրկովկասից։ Աղա Մոհամմադ խանի վերջին ասպատակության, ինչպես նաև Ղարաբաղում տիրող սովի և ժանտախտի համաճարակի հետևանքով Ղարաբաղի խանությունը խիստ թուլանում է, և Իբրահիմ խանը որոշում է փախչել մինչև պարսկական բանակի հաջորդ հարձակումը։ 1797 թվականին Աղա Մոհամմադ շահն իր զորքով շտապում է Ղարաբաղ Իբրահիմ խանի փախուստը կանխելու համար։ Իբրահիմ խանին հաջողվում է փախել և մերձավորների և ընտանիքի հետ հասնել Դաղստան։ Աղա Մոհամմադ շահն առանց որևէ դիմադրության հանդիպելու մտնում է Շուշի և մի քանի օր անց սպանվում է իր իսկ ծառաների կողմից, հանավաբար՝ զորավար Սադեղ խան Շաղաղիի կազմակերպած դավադրության արդյունքում։ Այնուհետ Իբրահիմ խանը վերադառնում է Շուշի և հաշտություն կնքում Աղա Մոհամմադ շահի հաջորդ Ֆաթհ Ալի շահ Ղաջարի հետ՝ վերջինիս ամուսնացնելով իր դուստրերից մեկին։
Սպանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1805 թվականի մայիսի 26-ին, 1804–1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ, Իբրահիմ խանը Ռուսաստանի ներկայացուցիչ գեներալ Պավել Ցիցիանովի հետ Քյուրաքչայի պայմանագիրն է կնքել, համաձայն որի Իբրահիմ խանը մտնում էր ռուսական հպատակության տակ և Ռուսաստանը նրան ճանաչում էր իբրև Ղարաբաղի խան։ Այնուհետ Ցիցիանովը մտել է Շուշի և այնտեղ ռուսական կայազոր թողել։ 1806 թվականի փետրվարի 20-ին Բաքվում Ցիցիանովի մահից և ռուսական հարձակման խաթարումից հետո Իբրահիմ խանը որոշել է հրաժարվել ռուսների հետ իր պայմանավորվածությունից և նորից ենթարկվել Պարսից շահին։ Իբրահիմ խանը շահից օգնություն է խնդրել Շուշիից ռուսական կայազորը հեռացնելու համար։ Երբ պարսկական բանակը մոտեցավ Շուշիին, Իբրահիմ խանը լքեց բերդը և ճամբարեց մոտակայքում։ 1806 թվականի հունիսի 12-ին (այլ տվյալներով՝ հունիսի 2-ին կամ մայիսի 27-ին) ռուսական բանակի մայոր Դմիտրի Լիսանևիչը, տեղեկանալով Իբրահիմ խանի ճամբարափոխության մասին Վարանդայի մելիք Ջումշուդից, իր զորախմբով հարձակվել է Իբրահիմ խանի ճամբարի վրա և սպանել խանին, նրա կանանցից մեկին, դստերը, և կրտսեր որդուն։ Այնուհետ ռուսները Ղարաբաղի խան են նշանակել Իբրահիմ խանի որդիներից մեկին՝ Մեհտի Ղուլիին։
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Bournoutian, George (2001). Armenians and Russia, 1626-1796: A Documentary Record. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBN 1-56859-132-2.
- Bournoutian, George (2011 թ․ դեկտեմբերի 6). «EBRĀHĪM ḴALĪL KHAN JAVĀNŠĪR». Encyclopædia Iranica. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
- Bournoutian, George (2004). Two Chronicles on the History of Karabagh. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBN 1-56859-179-9.
- Hewsen, Robert H. (1972). «The Meliks of Eastern Armenia». Revue des Études Arméniennes. IX.
- Tapper, Richard (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. ISBN 9780511001048.
- П. А. Чобанян, М. М. Карапетян (1991): «Из истории армяно-русских отношений (Об исторических связях Карабаха с Россией)»։ К освещению проблем истории и культуры Кавказской Албании и восточных провинций Армении. Составитель: П. М. Мурадян; Издательство Ереванского гос. университета։ ISBN 5-8084-0115-1
- Կոստիկյան, Քրիստինե (1999). «Ղարաբաղի 18-րդ դարի վերջի քաղաքական պատմության մի քանի հարցեր». Արևելագիտական ժողովածու. XVIII: 118–134.
- Մաղալյան, Արտակ (2019). «Ղարաբաղի Իբրահիմ խանի սպանության հարցի շուրջ». Պատմա-բանասիրական հանդես: 197–211.
- Րաֆֆի (1964). Խամսայի Մելիքությունները. Vol. Երկերի ժողովածու, հատոր 10. Երևան: Հայպետհրատ.
- Ուլուբաբյան, Բագրատ (1994). Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը. Երևան: «Մ․ Վարանդեան» հրատարակչություն. ISBN 5-8079-0960-7.
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Tapper, 1997, էջ 114
- ↑ Bournoutian, 2011
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Կոստիկյան, 1999, էջ 120
- ↑ Րաֆֆի, 1964, էջ 214
- ↑ Tapper, 1997, էջ 119
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Կոստիկյան, 1999, էջ 121
- ↑ Чобанян, Карапетян, էջ 98