Արդաբիլ
Բնակավայր | ||
---|---|---|
Արդաբիլ | ||
Երկիր | Իրան | |
Մակերես | 18,01 կմ² | |
ԲԾՄ | 1351 մետր | |
Բնակչություն | 529 374 մարդ (2016)[1][2] | |
Ժամային գոտի | UTC+3:30 | |
Հեռախոսային կոդ | 0451 | |
Փոստային դասիչ | 56131–56491 | |
| ||
Արդաբիլ (պարս.՝ اردبیل, հայկական աղբյուրներում նաև Արտավետ), քաղաք Իրանի հյուսիս-արևմուտքում, Արդաբիլի օսթանում, վերջինիս վարչական կենտրոնը։ Բնակչությունը՝ 529 374 մարդ (2016)[1][2]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղակայված է Սաբալան լեռանից դեպի արևելք տարածվող հարթավայրում[3]` Արաքսի աջ վտակ Կարասու գետի ակունքներից մեկի վրա[4]։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1351 մետր բարձրության վրա։ Հեռավորությունը Կասպից ծովից կազմում է մոտ 50 կմ, Ադրբեջանի հանրապետության հետ սահմանից` մոտ 35 կմ։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդաբիլի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում՝ ստորև[5].
Տարի | 1956 | 1966 | 1976 | 1986 | 1991 | 1996 | 2006 | 2011 | 2016 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Բնակիչ | 65 742 | 83 596 | 147 865 | 271 973 | 311 022 | 340 385 | 418 262 | 482 632 | 529 374 |
Բնակիչները հիմնականում իրանական ադրբեջանցիներ են[3]։ Բնակչությամբ երրորդ ամենախոշոր քաղաքն է Իրանական Ադրբեջանում Թավրիզից և Ուրմիայից հետո։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաձայն հին պարսկական աղբյուրների` քաղաքը կառուցվել է Սասանյան Պերոզ I թագավորի (459-484) կողմից և կոչվել Բադան Պերոզ, սակայն քաղաքի նախաիսլամական պատմության մասին ոչինչ հայտնի չէ[5][6]։
Արաբների կողմից Ատրպատականի նվաճման ժամանակ Արդաբիլը եղել է մարզպանի նստավայրը և հանձնվել է արաբներին պայմանավորվածության արդյունքում։ Արաբների տիրապետության ժամանակ Մարաղայի հետ մեկտեղ շարունակել է հանդիսանալ Ատրպատականի կուսակալի նստավայրերից մեկը[5][6]։
1209 թվականին քաղաքը գրավվել է Վրաստանի զորքերի կողմից և ավերվել, ինչի արդյունքում քաղաքի շուրջ 12 000 բնակիչներ սպանվել են[5]։ 1220 թվականին պաշարման երկու անհաջող փորձերից հետո գրավվել և հիմնովին ավերվել է մոնղոլների կողմից[5]։ Քաղաքը համեմատաբար արագ վերականգնվել է, սակայն կորցրել իր երբեմնի նշանակությունը` զիջելով Ատրպատականի հիմնական քաղաքի դերը Թավրիզին[5]։
1252 թվականին Արդաբիլում է ծնվել շեյխ Սեֆի ադ-Դինը, որի գործունեության արդյունքում քաղաքը դարձել է Սաֆավիե աղանդի կենտրոնը։ Նրանից սերող Իսմայիլը Գիլանից վերադարձավ քաղաք և այդտեղից սկսեց վճռական պայքարն ընդդեմ ակ-Կոյունլուների` հաղթելով նրանց, թագադրվելով որպես Իրանի շահ 1501 թվականին Թավրիզում և հիմնադրելով Սեֆյան արքայատոհմը[6]։
Սեֆյանների օրոք քաղաքը դարձավ սրբավայր։ Շահ Աբբասը հատկապես հարստացրեց Սեֆի ադ-Դինի դամբարանի համալիրը` մասնավորապես նվիրելով չինական ճենապակու հարուստ հավաքածու։ XVIII դարի սկզբում Սեֆյանների անկման դարաշրջանում Օսմանյան կայսրությունը կարճ ժամանակով գրավեց քաղաքը, սակայն Նադիր շահն այն հետ գրավեց` թագադրվելով ոչ հեռու գտնվող Մուղանի տափաստաններում[6]։
Ղաջարների օրոք XIX դարի սկբում քաղաքը թագաժառանգ և Ադրբեջանի կառավարիչ Աբբաս Միրզայի հիմնական նստավայրն էր։ Այն ամրացվել է ֆրանսիական գեներալ Գարդանի կողմից, սակայն 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ քաղաքը ժամանակավորապես գրավվել է ռուսների կողմից։ Այդ ժամանակ Սեֆի ադ-Դինի սրբարանի հարուստ գրադարանը ռուս գեներալ Իվան Պասկևիչի կողմից տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ և այլևս չի վերադարձվել[5]։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խճուղային ճանապարհների հանգույց։ Ունի գորգագործական, կաշվի և տեքստիլ արդյունաբերության ձեռնարկություններ։ Հայտնաբերված են հանքային աղբյուրներ։
Տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեսարժան վայրերից են
- Շեյխ Սեֆի ադ-Դին սրբարանի համալիրը, որի տարբեր մասերը կառուցվել են XIV-XVIII դարերում[5]։ Այստեղ են գտնվում շեյխի և Սեֆյան առաջին շահ Իսմայիլ I-ի դամբարանները։ Համալիրը 2010 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվել է որպես համաշխարհային մշակույթի ժառանգության օբյեկտ[7]։
- Ենթադրաբար դեռ սելջուկների կառավարման օրոք (XI-XII դարերում) կառուցված Մայր մզկիթի ավերակները[5]
- Միրզա Ալի Աքբարի մզկիթը և մեդրեսեն
- Սեֆյանների ժամանակներում կառուցված Արդաբիլի բազարը (շուկան)
- Քաղաքից մոտ 2 կմ հյուսիս գտնվող շեյխ Ջեբրաիլի դամբարանը
Ընդհանուր առմամբ Արդաբիլը հայտնի է իր XVI—XVII դարերի պաշտամունքային հուշարձաններով, որոնց կոմպոզիցիոն արտահայտչականությունը, հախճասալե զարդարումները վկայում են Իրանի ճարտարապետական լավագույն ավանդների մասին։
Հայերն Արդաբիլում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդաբիլում հայերը բնակություն են հաստատել սկսած IV դարից։ XX դարի սկզբին այստեղ կար շուրջ 20 տուն հայ, որոնք ունեին դպրոց ու եկեղեցի` կառուցված 1875 թվականին, որը պահպանվում է առ այսօր։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 https://www.citypopulation.de/Iran-MajorCities.html
- ↑ 2,0 2,1 جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (перс.)
- ↑ 3,0 3,1 «Ardabīl on Britannica online (անգլ.)». Վերցված է 2023 թ. նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 409
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 «ARDABĪL» (անգլերեն). Encyclopædia Iranica.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 R. N. Frie (1978). «ARDABlL». The Encyclopaedia of Islam, Volume I (A-B) (Իսլամի հանրագիտարան, 1-ին հատոր). Leiden: E.J. Brill. էջեր 625–626. ISBN 90-04-08114-3.
- ↑ «Historic City of Yazd». World Heritage (անգլերեն). ՅՈՒՆԵՍԿՕ.
|