Jump to content

Թեմուրյանների կայսրություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Թեմուրյան կայսրություն (ինքնանունը՝ Թուրան[1][2])[3][4], պատմական պետություն, որը գոյություն է ունեցել 1370-1507 թվականներին[5], որը ներառում էր ժամանակակից Իրանը, Կովկասը, Միջագետքը, Աֆղանստանը, Կենտրոնական Ասիայի մեծ մասը, ինչպես նաև ժամանակակից Պակիստանի և Սիրիայի որոշ հատվածներ։ Մի շարք աղբյուրների համաձայն՝ Թեմուրյան դինաստիան թյուրքա-մոնղոլական ծագում ունի[6][7][8]։

Պետության պաշտոնական անվանումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրյան պատմաբան Շարաֆ ադ-դին Ալի Յազդին նշել է, որ Ամիր Թեմուրի երկրի անունը Թուրան էր[2]։1391 թվականի Կարսակպայ արձանագրության մեջ, որը գրված է ույղուրական գրով Չագաթայ լեզվով, Թեմուրը հրամայել է փորագրել իր պետության անունը՝ Թուրան[9]։ Բնագրում գրված է, մասնավորապես, «... Թուրանի սուլթան Թեմուր-բեկը երեք հարյուր հազար զորքով ելավ իսլամի համար բուլղար խան Թոխտամիշի դեմ...»[10][11]։ Թեմուրյան դարաշրջանի պատմական գրականության մեջ օգտագործվել է նաև Իրան-ու-Թուրան անվանումը[12]։ Ըստ շիա հեղինակների, իշխող Թեմուրյան դինաստիան կոչվում էր նաև Գուրկանի(گورکانیان, Gurkāniyān)[13][14]։

Սիմվոլիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրի գլխավոր հոգևոր դաստիարակը Մուհամեդ մարգարեի ժառանգներից էր՝ շեյխ Միր Սաիդ Բարաքան, և նրանք Թեմուրին նվիրեցին իշխանության խորհրդանիշներ՝ թմբուկ և դրոշ, երբ նա եկավ իշխանության 1370 թվականին։

Որպես հիմնական խորհրդանիշ ՝ Թեմուրները սովորաբար նշում են այսպես կոչված "Թամերլանի նշանը" ՝ երեք հավասար շրջանակներ (կամ օղակներ), որոնք տեղակայված են հավասարակողմ եռանկյունու տեսքով։ 1403 թվականին Կաստիլիայի թագավորի և Լեոնի դեսպան Ռուի Դե Կլավիխոն և արաբ պատմաբան Իբն Արաբշահը հայտնում են այս նշանի մասին, որը պատկերվել է էմիրի կնիքի, ինչպես նաև մետաղադրամների վրա[15]։ Ավելին, եթե Արաբշահի նկարագրություններում ներքևում տեղադրված են երկու օղակ, իսկ վերևում՝ մեկ օղակ, ապա դե Կլավիխոն հայտնում է այն նշանի մասին, որ դրա վերին մասը դեպի ներքև է ուղղված։

Հաճախ մետաղադրամների վրա թամգայի պատկերները ուղեկցվում են պարսկերեն «Grow wa rusti» (راستى رستى) բառերով, որոնք կարող են թարգմանվել որպես «Ուժ արդարության մեջ»[16][17]։ Պետիտ դե լա Կրուա Շարաֆ ադ-Դին Յազդիի աշխատությունը ֆրանսերեն թարգմանելիս (1723 թվականին) այս լեգենդը թարգմանել է որպես «փրկությունը արդարության մեջ է»։

Նույն սիմվոլիկան կիրառվել է դրոշների մեջ։ Ամենահայտնին Թեմուրի դրոշի պատկերի վերակառուցումն է 1375 թվականի կատալոնական ատալասից՝ սև դրոշի վրա թամգայի պատկերով։ Թեմուրյան դրոշը վերականգնելու ևս մեկ փորձ արվեց Թուրքիայում, երբ 1969 թվականին Ուզբեկստանի ոմն Ակիբ իր աշխատության մեջ առաջ քաշեց 16 թյուրքական կայսրությունների՝ որպես ժամանակակից թուրքական հանրապետության մշակութային նախնիների թեզը, և նաև յուրաքանչյուր նման պետությանը վերագրելով համապատասխան դրոշ։ Վերջիններիս թվում է Թեմուրյան պետությունը, և նրա դրոշը երեք փոխկապակցված շրջանակներ են, դրոշը կապույտ է, իսկ շրջանները՝ արծաթագույն[18]։

Թեմուրյան կայսրության դրոշի տարբերակ

Հստակ հայտնի չէ, թե ինչ իմաստ է դրվել այս նշանի վրա, բայց ըստ Կլավիխոյի, յուրաքանչյուր շրջան նշանակում է աշխարհի մի մասը (որից երեքը եղել են մինչև 1492 թվականը), և խորհրդանիշի տերը նրանց տիրակալն է։ Հիլդա Հուկեմը իր վավերագրական-պատմական պատմության մեջ նշել է, որ շրջաններից կազմված եռանկյունի նշանում կարող է թաքնված լինել Թամերլանի անձնական մականվան իմաստը՝ «Սահիբ-Կիրան»՝ երեք բարեգործական մոլորակների տիրակալը[15]։ Մյուսների կարծիքով՝ երեք օղակները խորհրդանշում էին երեք տարրերը՝ երկիր, ջուր և երկինք, կամ նույնիսկ երեք արև։

Թեմուրյան պետության փլուզումից հինգ դար անց, Սամարղանդի հերալդիկան հաստատելիս, Ռուսական կայսրությունում հաշվի կառնվեն այս վառ Պատմական խորհրդանիշը և Թեմուրի կնիքը կներառեն Սամարղանդի զինանշանի մեջ։ Հետագայում երեք ոլորտների նշանը կդառնա Ն. Կ. Ռերիխի ստեղծած աշխարհի դրոշի հիմքը։

Նշվում են նաև Ոսկե կիսալուսնի ստանդարտները[19]։ Որոշ մանրանկարներում պատկերված են Թեմուրի բանակի կարմիր դրոշները։ Հնդկական արշավի ժամանակ օգտագործվել է արծաթե վիշապով սև դրոշակ[20]։Չինաստանի արշավից առաջ Թամերլանը հրամայեց դրոշների վրա պատկերել Ոսկե վիշապ[21]։

Պետության պաշտոնական լեզուներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրյան նահանգներում փաստաթղթերում օգտագործվել է միայն երկու լեզու՝ պարսկերեն և չագաթայ-թուրքերեն[22]։ Չագաթայ-թուրքերենը եղել է բնիկ Թեմուրների լեզուն[23]։

Թեմուրի կայսրությունը 15-րդ դարի սկզբին

Թեմուրի պետության իրավական փաստաթղթերը կազմվել են երկու լեզուներով՝ պարսկերեն և թուրքերեն։ Օրինակ՝ Խորեզմում ապրող Աբու Մուսլիմի հետնորդներին արտոնություններ տալու 1378 թվականի փաստաթուղթը կազմվել է Չագաթայ թյուրքական լեզվով[24]։

1398 թվականին Թեմուրի որդի Միրան Շահը, հրամայեց պաշտոնական փաստաթուղթ կազմել թյուրքական լեզվով՝ ույղուրերենով[25]։ Թեմուրի թոռ Իսկանդար Սուլթան Միրզան (1384–1415) ուներ դատարան, որում ընդգրկված էին մի խումբ բանաստեղծներ, օրինակ՝ Միր Հայդարը, ում Իսկանդարը խրախուսում էր բանաստեղծություններ գրել թյուրքական լեզվով։ Իսկանդար սուլթանի հովանավորության շնորհիվ գրվել է «Գյուլ և Նավրուզ» թյու

րքական բանաստեղծությունը[26]։

Ուլուգբեկի (եզրը կծող առյուծի տեսքով բռնակով) պահվում է Բրիտանական թանգարանում, որի վրա փորագրված է թուրքերեն (Karami Hakka nihoyat yukdur) մակագրությունը, որը նշանակում է «Աստծո առատաձեռնությունը անսահման է»[27]։ Պարսիկ պատմիչ Միրխոնդը մանրամասն պատմություն է փոխանցում Ուլուգբեկին ճանապարհած Հաջի Մուհամմադ-Խիսրաուի խոսքերից. մասնավորապես, հայտնում է, որ «...Ուլուգբեկը նայել է կրակին և թուրքերեն ասել՝ Սեն համ բիլդին («դու էլ իմացար»)...»[28]։

Վերջին Թեմուրիդ Մավերանահրա Զահիրադդին Մուհամմադ Բաբուրը, ով Անդիջան քաղաքից էր, իր հուշերում գրել է. «Անդիջանի բնակիչները բոլորը թուրքեր են. քաղաքում և շուկայում չկա մի մարդ, ով թյուրքերեն չիմանա։ Ժողովրդի խոսքը նման է գրականին»[29]։ «Բաբուրի հուշերը գրված են թուրքերենի այն տարատեսակով, որը հայտնի է որպես թյուրքական լեզու, որը Բաբուրի մայրենի լեզուն է»,- գրում է անգլիացի արևելագետ Է. Դենիսսոն Ռոսը[30]։

Պետական ծառայողների կազմում եղել են տարբեր էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչներ։ Զգալի թիվ էին կազմում թուրքերը, հատկապես պետական բարձրագույն պաշտոններում։ Օրինակ ՝ թյուրք Ալիշեր Նավոյը նշանակվեց կնիքի պահապան Խորասանի կառավարիչ Հուսեյն Բայքարի օրոք, որի հետ նա կապված էր ընկերական հարաբերությունների հետ։ 1472 թվականին ստացել է վեզիրի և էմիրի կոչում։

Ըստ կալմիկցի արևելագետ Ց. Դ. Նոմինխանովի ենթադրության ՝ Թեմուրի օրոք պաշտոնական նամակագրությունը նույնպես իրականացվել է մոնղոլերեն լեզվով մոնղոլական գրությամբ, և այս լեզվի դերն այնքան կարևոր և կենսական էր, որ 15-րդ դարում անհրաժեշտ էր կազմել Մոնղոլական-թյուրքական «Մուկադդիմաթ Ալ ադաբ բառարանը»[31], որը գոյություն ունի մեկ օրինակով[32]։ Ա.Պ. Գրիգորիևի հետազոտությունը ցույց է տվել, որ 1353 թվականից հետո փաստաթղթեր են կազմվել թյուրքական և պարսկերեն լեզուներով[33]։

Համաձայն 1884 թվականի հրատարակության՝ Թեմուրի ժամանակակից Իբն Արաբշահը հնարավորություն է ունեցել Սամարղանդում պարսկերենի հետ մեկտեղ ուսումնասիրել մոնղոլերենը[34]։

Ինչպես գրել է Բ.Դ.Կոչնևը, Ուլուգբեկի թողարկած մետաղադրամը թյուրքերեն մակագրություն ուներ։ Որոշ մետաղադրամներ պարունակում էին մոնղոլական ծագման բառեր[22]։ Թեմուրի արքունիքում գտնվող «Մու' իզզ Ալ-անսաբ» - ում հիշատակվում են միայն թուրք և Պարսիկ դպիրները[35]։

Ըստ վարկածներից մեկի ՝ այդ ժամանակաշրջանի հիմնական լեզուն պարսկերենն էր, հասարակության պարսկական բաղադրիչի մայրենի և ուսուցման լեզուն, որը ձեռք էր բերվում բոլոր գրագետ կամ քաղաքային բնակիչների կողմից[36], իսկ նրա ընդգրկած տարածքների մեծ մասում պարսկերենը եղել է վարչակազմի և գրական մշակույթի հիմնական լեզուն։ Այսպիսով, նստակյաց «դիվանի» լեզուն պարսկերենն էր, և նրա դպիրները պետք է լիովին տիրապետեին պարսկական մշակույթին՝ անկախ նրանց էթնիկ ծագումից[37]։

Պարսկերենը դարձավ Թեմուրյան կայսրության պաշտոնական պետական ​​լեզուն[38] և ծառայել է որպես կառավարության, պատմության, գեղարվեստական ​​գրականության և պոեզ

իայի լեզու[39]։

Չագաթայը Թեմուրյան ընտանիքի մայրենի և բնիկ լեզուն էր[40], մինչդեռ արաբերենը հիմնականում ծառայել է որպես գիտության, փիլիսոփայության, աստվածաբանության և կրոնական գիտությունների լեզու[41]։

Թեմուրի օրոք տարածաշրջան է բերվել «Ուզբեկ» էթնոնիմը[42]։ Բանաստեղծ Ալիշեր Նավոյը 15-րդ դարում գրված իր աշխատություններում որպես Անդրօքսիանայի էթնիկ խմբերից մեկի անուն նշել է «Ուզբեկ» էթնոնիմը[43]։ Էթնոնիմ ուզբեկը սկսեց ավելի զանգվածաբար օգտագործվել քոչվորների շրջանում նվաճումից և մասնակի ձուլումից հետո, որոնք գաղթել էին Մավերանահր 15-16—րդ դարերի սահմանին ՝ Շեյբանի Խանի գլխավորությամբ։

Կրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրյան նահանգներում սուննի իսլամը համարվում էր պետական ​​կրոն։ Գրեթե բոլոր Թեմուրիներն ունեցել են մուսուլմանական սուֆի հոգևոր դաստիարակներ։ Ամիր Թեմուրն ուներ մի քանի դաստիարակներ՝ Միր Սայիդ Բարաքա, Սաիդ Կուլալ։

Ռուհաբադի դամբարանը Սամարղանդում

Թեմուրը մուսուլման էր և սուֆիական կարգերի երկրպագու։ Թեմուրի առաջին հոգևոր դաստիարակը եղել է նրա հոր դաստիարակը՝ սուֆի շեյխ Շամս ադ-դին Կուլալը, և հայտնի է նաև Զեյնուդ-դին Աբու Բաքր Թայբադին՝ Խորոսանի գլխավոր շեյխը։

Թեմուրի գլխավոր հոգևոր դաստիարակը Մուհամեդ մարգարեի հետնորդն էր՝ շեյխ Միր Սաիդ Բարաքան։ Հենց նա էլ Թեմուրին հանձնեց իշխանության խորհրդանիշները՝ թմբուկն ու դրոշակը, երբ նա իշխանության եկավ 1370 թվականին։ Միր Սայիդ Բարաքը մեծ ապագա էր կանխագուշակել էմիրի համար։ Նա ուղեկցում էր Թեմուրին իր մեծ արշավներում։ 1391-ին օրհնել է նրան Թոխթամիշի հետ ճակատամարտից առաջ։ Աղբյուրների համաձայն՝ ճակատամարտի վճռական պահին նա թյուրքերեն բղավել է՝ «Յագի Քոչդի», ինչը նշանակում է, որ թշնամին փախել է։ Այս խոսքերը ոգեշնչեցին Թեմուրի մարտիկներին։ 1403 թվականին նրանք միասին սգացին գահաժառանգ Մուհամմադ Սուլթանի անսպասելի մահը։ Ավելի ուշ Միր Սայիդ Բարաքան մահացավ և Թեմուրի կրտսեր որդու՝ Շահռուխի կամքով, նրա աճյունը թաղվեց Գուր Էմիրի դամբարանում, որտեղ Թեմուրն ինքն էր թաղվել նրա ոտքերի մոտ։ Թեմուրի մեկ այլ դաստիարակ էր սուֆի շեյխ Բուրխան ադ-դին Սագարջի Աբու Սաիդի որդին։ Թեմուրը հրամայեց կառուցել Ռուխաբադի դամբարանը նրանց գերեզմանների վրա[44]։

Երբ Թեմուրը եկավ իշխանության 1370 թվականին, առաջին բանը, որ նա արեց, Սամարղանդում շեյխ Նուր ադ-դին Բասիրի համար դամբարան կառուցելն էր, սակայն 1880-ական թվականներին դամբարանը ավերվեց իշխանությունների կողմից։

Բնակչության միայն երկու կատեգորիա՝ Թեմուրի հետնորդները և Սայիդները վայելում էին Թեմուրի նահանգում կյանքի անձեռնմխելիությունը[45]։

Աբու Սաիդի հոգևոր հովանավորն էր Խոջա Ահրարը։ Կրոնի ոլորտում բոլոր պետական պաշտոնները եղել են Մուհամմադ մարգարեի կամ առաջին չորս խալիֆների հետնորդների ձեռքում։ Նրանց անվանում էին սայիդներ և խոջաներ։

Մայրաքաղաքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շահ-ի Զինդայի դամբարան

Էմիր Թեմուրի օրոք (1336-1405) մայրաքաղաքը Սամարղանդ քաղաքն էր, Շահ-Ռուխի օրոք կար երկու մայրաքաղաք՝ Սամարղանդը և Հերաթը։ Թագադրման առաջին ծեսը տեղի է ունեցել Բալխում, իսկ հետո 1405 թվականից սկսել է անցկացվել Սամարղանդում։

Մետաղադրամի թողարկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրը և նրա սերունդները մետաղադրամներ են թողարկել ավելի քան 40 քաղաքներում, Միրզո Ուլուգբեկը թողարկել է թամգա մետաղադրամ, որտեղ, բացի Թեմուրի երեք մատանիների տեսքով թամգայից, կար նաև թուրքերեն մակագրություն՝ «Իմ աշխարհը»[22]։

Կառավարում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրյան կայսրությունը իսլամադավան միապետություն էր, որի ղեկավարը կոչվում էր Էմիր։ Պետության ղեկավարին օգնում էր Գերագույն պետական ​​խորհուրդը, որտեղ էմիրի աջ ձեռքը «ամիր-ի-դիվան» էր։ Շրջանները (Վիլայեթը) կառավարվում էին կուսակալների կողմից։ Դատական ​​համակարգը շարիա էր կոչվում, որտեղ արդարադատություն էր իրականացվում։ Շրջանների կառավարումը Թեմուրին վստահել են ինչպես թյուրքական տարբեր ցեղերի զորավարները, այնպես էլ նրա ընտանիքի ներկայացուցիչները՝ երեխաների ու թոռների տեսքով։ Փրինսթոնի համալսարանի ժամանակակից հետազոտող Սվաթ Սոուչեկը Թեմուրի մասին իր մենագրության մեջ կարծում է, որ «Թեմուրի մայրենի լեզուն թյուրքերենն էր (չագաթայ), թեև նա կարող էր որոշ չափով պարսկերեն իմանալ՝ շնորհիվ մշակութային միջավայրի, որում ապրում էր։ Նա գրեթե չգիտեր մոնղոլերենը, թեև մոնղոլական տերմինները դեռ ամբողջությամբ չեն անհետացել փաստաթղթերից և հայտնվել մետաղադրամների վրա»[46]։

1370-ական թվականներին Թեմուրի զորավարներից մեկը ուզբեկ բեկերի Թուման բեկ Թեմուրն էր[47]։ Նրանից բացի կային այնպիսի հայտնի զորավարներ, ինչպիսիք են՝ Ակ-բուգան, Նուր ադ-դինը, Մուսա-բեկը և այլք։

Թեմուրի վստահությունը վայելող ցեղերի թվում հիշատակվում են մոնղոլական ծագում ունեցող թյուրքացված ցեղերը[48][49]։ Էմիր Դավուդը, ով վայելում էր Թեմուրի լիակատար վստահությունը, սերում էր Դուլաթների ընտանիքից։ Թեմուրին հատկապես մոտ էմիրների թվում, սակայն, հիշատակվում են ոչ միայն Բարլասեները, այլև այլ տոհմերի ներկայացուցիչներ. նրանցից մեկը Նայմանների տոհմից Ակբուգան էր[50]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թեմուրը Սամարղանդում խնջույքի ժամանակ

Թեմուրյան կայսրությունը ձևավորվել է ժամանակակից Ուզբեկստանի, Տաջիկստանի, Ղրղզստանի, Հարավային Ղազախստանի, Թուրքմենստանի, Իրանի, Աֆղանստանի, Պակիստանի, Հյուսիսային Հնդկաստանի, Իրաքի, Հայաստանի և Ադրբեջանի տարածքում։ 1370 թվականին Բալխում տեղի ունեցավ ղուրուլթայ, որը Թամերլանին ընտրեց Թուրանի էմիր։ Պետության առանցքը դարձան Ուզբեկստանի, Թուրքմենստանի, Տաջիկստանի և Հյուսիսային Աֆղանստանի տարածքները։ 1376 թվականին Թամերլանի կայսրությունը կլանեց Խորեզմը, իսկ 1384 թվականին Սեյստանն ու Զաբուլիստանը (հարավարևմտյան Աֆղանստան)։ 1393 թվականին Թամերլանի հարավ-արևմտյան ունեցվածքը հասավ Բաղդադ։ 1395 թվականին նրա բանակը արշավ սկսեց Ոսկե Հորդայի (Դաշտ-ի-Քիփչակ) դեմ, իսկ 1398 թվականին՝ Դելիի սուլթանության դեմ։ 1401 թվականին Թամերլանի զորքերը գրավեցին Դամասկոսը, իսկ 1402 թվականին ջախջախեցին թուրք սուլթանին, ինչի արդյունքում Սամարղանդ բերվեց Ուսմանի գերված Ղուրանը։

1405 թվականին Թամերլանի մահից հետո երկրի մայրաքաղաք Սամարղանդում թագավորեց նրա թոռը՝ Խալիլ Սուլթանը, ով չկարողացավ պահպանել իշխանությունը և այն 1409 թվականին տվեց իր հորեղբորը՝ Շահրուխին, որի նստավայրը դարձավ աֆղանական Հերաթը։ Այդ ժամանակաշրջանում Թիմուրյան կայսրությունից դուրս են մնացել Իրաքի (1405) և Ադրբեջանի (1408 թ.) տարածքները։ Սամարղանդը նշանակվել է Շահռուխի որդի Ուլուգբեկին։ Միայն 1447 թվականին Շահ Ռուխի մահից հետո Ուլուգբեկը Սամարղանդին վերադարձրեց կայսրության մայրաքաղաքի տիտղոսը։ Սակայն 1449 թվականին Ուլուգբեկը գահընկեց արվեց իր իսկ որդու՝ Աբդ ալ Լատիֆի կողմից։

Սկսված քաղաքացիական վեճը դադարեցրեց Թեմուրյան Աբու Սեիդը, որի իշխանությունը տարածվում էր Ուզբեկստանի և Հյուսիսային Աֆղանստանի տարածքի վրա։ Հենց նա էլ Աբու-լ-Խաիրի քոչվոր (անվանական) ուզբեկներին հրավիրեց Ուզբեկստան։ Արևմուտքում (Իրանի տարածքներում) պատերազմը շարունակվեց Կարա–Կոյունլու և Ակ–Կոյունլու թուրքմենական միավորումների հետ։ Աբու Սայիդի իրավահաջորդների օրոք Թեմուրյան կայսրությունը բաժանվեց երկու մասի՝ Անդրոքսիանա՝ Սամարղանդի մայրաքաղաք և Խորասան՝ Հերաթ մայրաքաղաքով։

1501 թվականին Ուզբեկական ուլուսից ծնունդ առած Մուհամեդ Շեյբանին գրավում է Սամարղանդը ՝ այնտեղից դուրս մղելով վերջին Թեմուրյան Բաբուրին, իսկ 1507 թվականին Շեյբանին գրավում է Հերաթը։ 1504 թ. - Բաբուրի բանակը գրավեց Քաբուլը[51], որտեղից ձեռնարկում է Հնդկաստանի նվաճումը (Պանիպատի ճակատամարտ) և հիմնում Մուղալների կայսրությունը։

Ամուսնություններ և կապեր Թեմուրիների և Շիբանիների միջև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աբու Սաիդի (1451-1469) պատկերը Զահիրադդին Մուհամմադ Բաբուրի պապի կողմից

Շեյբանի խանի ուզբեկ պապը[52] Աբուլխայր Խանը 1451 թվականին օգնեց Բաբուրի պապ Աբու Սաիդին իշխանության գալ Թեմուրյան նահանգում։ Սամարղանդում Աբուլխայր խանը ամուսնացավ Մավերաննահրի սուլթանի՝ աստղագուշակ Ուլուգբեկի դստեր հետ։ Ուլուգբեկի դուստր Ռաբիա Սուլթան Բեգիմը դարձավ նրա որդիների՝ Քուչկունջի խանի և Սույունխոջա խանի մայրը, որոնք հետագայում կառավարեցին Անդրօքսիանը։ Ռաբիա Սուլթան Բեգիմը մահացել է 1485 թվականին և թաղվել Թուրքեստան քաղաքում գտնվող իր գերեզմանում։ Միևնույն ժամանակ Աբուլխայր Խանը իր դստերը՝ Խան-զադեին կնության տվեց Աբու Սաիդին։ Դստեր և Աբու Սաիդից ծնված նրա թոռը՝ Թիմուրիդ Մուհամմադ Սուլթանը, թաղված է Սամարղանդում Թիմուրիդ Գուր-Էմիրի ընտանեկան դամբարանում[53]։

Բաբուրի քույրը՝ Խանզադե Բեգումն ամուսնացած էր ուզբեկ խան Մուհամմադ Շեյբանիի հետ։ Ինչպես գրել է Բաբուրը.

«Բոլոր դուստրերից ավագը Խան-Զադե-բիկիմն էր. նա ծնվել էր ինձ հետ նույն մորից և ինձնից հինգ տարով մեծ էր... մեծ քույրս՝ Խանզադե-բիկիմը, ընկավ Շեյբանի խանի ձեռքը։ Մի որդի ուներ Խուրրամ Շահ անունով, նա հաճելի երիտասարդ էր։ Շեյբանի խանը նրան տվեց Բալխի շրջանը, և հոր մահից մեկ-երկու տարի անց նա գնաց Ալլահի ողորմության»[54]։

Շեյբանի Խանը ամուսնացած էր Բաբուրի զարմիկի՝ Մահմուդ խանի դստեր՝ Աիշա Սուլթան Խանումի հետ, որը հայտնի էր որպես Մուղալ Խանում և մինչև Խանի կյանքի վերջը նա նրա հարգված կինն էր[22]։

Բաբուրի մեկ այլ զարմիկ՝ Մահմուդ խան Կութլուկ խանումի դուստրը, ամուսնացած էր շիբանիդ սուլթան Ջանիբեկ սուլթանի հետ[22]։

Բաբուրն իր դստերը՝ Գյուլչեհրա Բեգիմին ամուսնացրել է ուզբեկ արիստոկրատ Աբբաս Սուլթանի հետ[55]։

Ինչպես ընդգծել է ինքը՝ Բաբուրը, 1526-1527 թվականներին Հնդկաստանի նվաճման ժամանակ նրա կողքին կռվել են ուզբեկ գեներալ-սուլթանները ՝ Կասիմ Հուսեյն Սուլթան, Բիհուբ Սուլթան, թանգ Ատմիշ Սուլթան, ինչպես նաև Մահմուդ Խան Նուհանին Գազիպուրից, Կուկին, Բաբա Կաշկան, Թուլմիշ ուզբեկ, Կուրբան Չախրի[56]։

Ուզբեկ շեյբանիդ բանաստեղծ փադիշահ-Խոջան Ռուբայի հետ Բաբուրին Գազել է ուղարկել թուրքերի վրա, Իսկ Բաբուրը պատասխան գովելի նամակ է ուղարկել[57]։

1519 թվականին Բաբուրը իր բանաստեղծական ժողովածուի ձեռագիրը ուղարկեց Սամարղանդ ուզբեկ բանաստեղծ Պուլաթ Սուլթանին, որը Շիբանիդ Քուչկունջի խանի որդին էր[58]։

Վերածնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թեմուրիդների դամբարան Գուր-Էմիր

Թուրանի Թեմուրիները հովանավորում էին գիտություններն ու արվեստները։ Կառուցվում են մարմարե գմբեթավոր դամբարաններ (Գուր Էմիր, Խոջա Ահմեդ Յասևիի դամբարան, Աքսարայ, Չաշմա-Այյուբ), մզկիթներ (Բիբի-Խանիմ), Ուլուգբեկի մեդրեսե, քիթաբխանե և նույնիսկ Ուլուգբեկ աստղադիտարանը։ Պոեզիան հասնում է բարձր մակարդակի (Լութֆի, Ալիշեր Նավոի), որը ներծծված է սուֆիզմի գաղափարներով (Թարիքա Յասավիա (Միր Սայիդ Բերեկե), Նաքշբանդիա, Շեյխ Ջամի) և պատմում է համատարած սիրո մասին։ Լայն ճանաչում ձեռք բերեց մանրանկարչության արվեստը (Բեհզադի Հերաթի դպրոցը)։ Միաժամանակ զարգանում են պատմագիտությունը (Հաֆիզը Աբրու), մաթեմատիկան (Ալ-Քաշի) և աստղագիտությունը։ Թեմուրյան ճարտարապետությունը հենվել և զարգացրել է սելջուկյան բազմաթիվ ավանդույթներ։ Շենքերի ճակատները զարդարված էին փիրուզագույն և կապույտ սալիկներով՝ կազմելով բարդ գծային և երկրաչափական նախշեր։ Երբեմն ինտերիերը զարդարված էր նույն ձևով, նկարներով և սվաղային ռելիեֆով, ավելի հարստացնելով էֆեկտը[59]։ Թեմուրյան ճարտարապետությունը Կենտրոնական Ասիայում իսլամական արվեստի գագաթնակետն է։ Թեմուրի և նրա իրավահաջորդների կողմից Սամարղանդում և Հերաթում կառուցված տպավորիչ և հոյակապ շենքերը օգնեցին տարածել Իլխանյան արվեստի դպրոցի ազդեցությունը Հնդկաստանում, ինչը հանգեցրեց հայտնի Մուղալ ճարտարապետական ​​դպրոցի առաջացմանը։ Թեմուրյան ճարտարապետությունը սկսվել է Սամարղանդում Շահ-ի Զինդաի դամբարաններից, ապա Քեշում գտնվող Ակ-Սարայ պալատից, այնուհետև ժամանակակից Ղազախստանում Ահմեդ Յասավիի սրբավայրից և ավարտվել Սամարղանդում Թիմուր Գուր-Էմիրի դամբարանով։ Թիմուրի Գուր-Էմիրը պատված է «փիրուզագույն պարսկական սալիկներով»[60]։ Մոտակայքում՝ հնագույն քաղաքի կենտրոնում, կա «պարսկական ոճի մեդրեսե» (կրոնական դպրոց)[60] և պարսկական ոճի մեդրեսե[60] Ուլուգբեկի։ Թեմուրյան դամբարանն իր փիրուզագույն և կապույտ սալիկապատ գմբեթներով շարունակում է մնալ պարսկական ճարտարապետության ամենավառ հուշարձաններից մեկը։ Առանցքային համաչափությունը բնորոշ է Թեմուրյան բոլոր կառույցներին, մասնավորապես Սամարղանդում գտնվող Շահի Զինդաին, Հերաթում գտնվող Մուսալլայի համալիրին և Մաշհադի Գաուհարշադ Բեգիմ մզկիթին։ Տարբեր ձևերի կրկնակի գմբեթները շատ են, իսկ արտաքին կողմերը ներծծված են վառ գույներով։ Տարածաշրջանում Թիմուրի գերակայությունը մեծացրեց նրա մայրաքաղաքի և պարսկական ճարտարապետության ազդեցությունը Հնդկաստանի վրա[61]։

Պոեզիան և գիտությունը Թեմուրների օրոք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեհզադ Հուսեյն Բայքարի Դիմանկարը: 1490-ականներ Ստոկհոլմ, Ազգային պատկերասրահ

Բազմաթիվ Թեմուրիներ բանաստեղծություններ են գրել հիմնականում իրենց բնիկ թյուրքերենով, ինչպես նաև պարսկերենով։ Թեմուրյան նշանավոր բանաստեղծներից են՝ Միրզո Ուլուգբեկը, Սուլթան Հուսեյն Բայքարը, Բաբուրը։

Գրականության մեջ վերածնունդը ներկայացված է Լութֆիի, Սաիդ Ահմեդի, ինչպես նաև Ալիշեր Նավոյի պոեզիայով, ով գրել է դիվաններում ներառված գազելի և ռուբայի ժանրում չագաթայերեն ստեղծագործություններ։

Թեմուրի թոռ Իսկանդար Սուլթանը դատարան ուներ, որը ներառում էր մի խումբ բանաստեղծներ, ինչպես, օրինակ, Միր Հայդարը, ում Իսկանդարը խրախուսում էր պոեզիա գրել թյուրքական լեզվով։ Իսկանդար սուլթանի հովանավորության շնորհիվ գրվել է «Գյուլ և Նավրուզ» թյուրքական պոեմը»[26]։ Ինչպես նշել է Ալիշեր Նավոյը, Իսկանդար Սուլթանն իր արքունիք է հրավիրել Հայդար Խորեզմիին, որն իր պատվերով թյուրքերենով գրել է «գաղտնիքների գանձարան» բանաստեղծությունը[62]։

14-րդ դարի վերջի և 15-րդ դարի սկզբի բանաստեղծներից մեկը ուզբեկ բանաստեղծ Դուրբեկն էր ՝ այդ ժամանակաշրջանի Ուզբեկական աշխարհիկ գրականության խոշոր ներկայացուցիչ[63]։ Դուրբեկի ժառանգությունից պահպանվել է «Յուսուֆ և Զուլեյխա» երկու ձեռագրերի սիրային-ռոմանտիկ պոեմի մշակումը հին ուզբեկերեն[64]։

Լութֆին (1366 կամ 1367-1465 կամ 1466 թթ.) Թեմուրյան Խորասանի թյուրք բանաստեղծ էր, գրել է չագաթայ (հին ուզբեկերեն) լեզվով և համարվում է ուզբեկական գրականության ներկայացուցիչ[65][66]։ Երիտասարդ տարիներին սովորել է աշխարհիկ գիտություններ, հետագայում հետաքրքրվել սուֆիզմով, վարել ասկետիկ կյանք։ Սուլթան Շահրուխի հրամանով (թագավորել է 1405-1447 թթ.) նա չափածո շարադրել է Թեմուրի «Զաֆար-նամե» կենսագրությունը։ Մինչ օրս պահպանվել են «Գյուլ և Նավրուզ» (1411-1412) դիվանն ու դաստանը (պոեմը)։ Լութֆիի տեքստերը մեծ ազդեցություն են թողել Չագաթայի պոեզիայի (այդ թվում՝ Ալիշեր Նավոյի) հետագա զարգացման վրա։ Լութֆիի որոշ բանաստեղծություններ դարձան ժողովրդական երգեր։

Հենց Թեմուրյան ժամանակաշրջանում մեծ ուշադրություն է դարձվել թյուրքական լեզվի զարգացմանը[67]։

Ալիշեր Նավոյի քնարական ժառանգությունը հսկայական է. հայտնի են նրա 1350 ստեղծագործություններ ղազալ ժանրում, որոնք ներառված են Չագաթայ և պարսկերեն դիվաններում։ Հինգ բանաստեղծություններ «Խամսա» թուրքերեն լեզվով, «Մտքերի գանձարան»-ը բանաստեղծական ժողովածու է, որը կազմվել է բանաստեղծի կողմից 1498-1499 թվականներին ժամանակագրական հիմունքներով և ներառում է բանաստեղծի կյանքի չորս շրջաններին համապատասխան չորս դիվան՝ «Մանկության հրաշալիքները», «Երիտասարդության հազվագյուտությունները», «Միջին տարիքի հետաքրքրությունները», «Ծերության հորդորները»[68]։

Նավոյն իր գլխավոր խնդիրներից էր համարում գրական չագաթայ լեզվի (թուրքերեն) զարգացումը։ Բանաստեղծի տեքստերում է, որ թյուրքական ոտանավորը հասել է գեղարվեստական ​​արտահայտչականության բարձունքներին. նրա ղազալները զարմացնում են իրենց ֆիլիգրան դետալներով, ֆորմալ կանոնների վարպետորեն համապատասխանությամբ, իմաստային խաղով և պատկերների, այլաբանությունների ու փոխաբերությունների թարմությամբ։ Բաբուրն իր հուշերի գրքում այսպես է ասել իր լեզվի մասին.

«Ալիշեր բեյն անզուգական մարդ էր։ Քանի որ ոտանավորները ստեղծվել են թյուրքական լեզվով, ուրիշ ոչ ոք դրանք այդքան շատ ու այսքան լավ չի հորինել»[69]։

Ըստ Ն. Ն. Պոպպեի ՝ «Մուկադիմաթ Ալ ադաբ» բառարանի մոնղոլական մասի լեզուն բնորոշ է 14-րդ դարի սկզբի և կեսերի մոնղոլական լեզվին[32], և ըստ Նոմինխանովի, այս մոնղոլ-թուրքական բառարանը ստեղծվել է Ջալայր և Բարլաս տոհմերի մոնղոլների բարբառների հիման վրա[31]։ Ըստ Պոպպեի, 15-րդ դարի վերջին. «Մոնղոլերենը Կենտրոնական Ասիայում շարունակում էր որոշակի նշանակություն պահպանել, քանի որ հակառակ դեպքում նրանք դժվար թե սկսեին վերաշարադրել նման բառարաններ»։ Ըստ Նոմինխանովի, մոնղոլական գրավոր լեզուն և մասամբ խոսակցական մոնղոլերենը Կենտրոնական Ասիայում շարունակել են որոշակի դեր խաղալ մինչև 15-րդ դարը[31]։

Վարկածներից մեկի համաձայն՝ պարսկական գրականությունը, հատկապես պոեզիան, կենտրոնական տեղ է զբաղեցրել Թեմուրյան վերնախավի պարսկա-իսլամական ազնվական մշակույթին ձուլվելու գործընթացում[70]։ Թեմուրիները, հատկապես Շահրուխը և նրա որդի Ուլուգբեկը հովանավորում էին պարսկական մշակույթը[71]։ Թեմուրյան դարաշրջանի ամենակարևոր գրական ստեղծագործություններից է Թեմուրի պարսկական կենսագրությունը, որը հայտնի է որպես Զաֆար-նամա (ففرنامه), որը գրվել է Շարաֆ ադ-դին Յազդիի կողմից, որն ինքնին հիմնված է Նիզամ ադ-Դին Շամիի հին Զաֆար-նամայի վրա, Թեմուրի պաշտոնական կենսագիրն իր կենդանության օրոք։ Թեմուրյան դարաշրջանի հայտնի բանաստեղծ Նուրիդին Ջամին էր՝ Պարսկաստանի վերջին մեծ միջնադարյան սուֆի միստիկը և պարսկական պոեզիայի մեծագույններից մեկը։ Բացի այդ, Թեմուրիդ Ուլուգբեկի որոշ աստղագիտական ​​աշխատություններ գրվել են պարսկերենով, թեև դրանց մեծ մասը հրատարակվել է արաբերենով[72]։

Թյուրքական գրականության պատմության մեջ շատ կարևոր դեր են խաղացել նաև Թեմուրիները։ Պարսկական հաստատված գրական ավանդույթի հիման վրա ստեղծվել է ազգային թյուրքական գրականություն չագաթայ լեզվով։ Չագաթայ բանաստեղծները, ինչպիսիք են Ալիշեր Նավոյը, Հուսեյն Բայկարան և Բաբուրը, խրախուսում էին այլ թյուրքալեզու բանաստեղծներին գրել իրենց լեզվով, բացի պարսկերենից[73][74][75][76]։

Բանակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր իշխանության օրոք Թեմուրյան բանակը կարող էր դաշտ դուրս բերել մինչև 300 հազար զինվոր։ Բանակը բաժանված էր տասնյակների, հարյուրավորների, հազարավորների (խազարների) և թումենիների։ Զինվորական կոչումներից էին էմիրները, սարդարները, յուզ-բաշին։ Նույնիսկ Թեմուրը, 1379 թվականին Ուրգանչի պաշարման ժամանակ, ուներ առաջին թնդանոթները, իսկ Բաբուրի ժամանակ, օսմանյան թուրքերի շնորհիվ, Թեմուրիներն ունեին հրազեն (թնդանոթներ, ճռռոցներ), որոնք գնվել էին Օսմանյան կայսրությունից[77]։ Պետության ամբողջականությունն ու անվտանգությունն ապահովում էին թուրքերը, որոնք կազմում էին Թեմուրի կայսրության և Թեմուրյան պետությունների ռազմական կոնտինգենտի ճնշող մեծամասնությունը։

Ժառանգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուրի (1370-1405) կողմից պետական ​​դրամավարկային համակարգ ներմուծված տենգա արժույթը հետագայում ընդունվեց Կարա Կոյունլու, Ակ Կոյունլու, Շիրվանշահների և առաջին Սեֆյանների նահանգներում[78]։ Տենգան որպես դրամական միավոր ընդունվել է 16-19-րդ դարերի Կենտրոնական Ասիայի բոլոր խանություններում։ Բուխարայի էմիրության դրամական շրջանառության ոլորտում[79], Խիվայի խանությունը [80] և Կոկանդի խանությունը ուներ արծաթե մետաղադրամներ, որոնք կոչվում էին թենգա[79]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «НАДПИСЬ ТИМУРА 1391 год». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 1-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Шараф ад-Дин Али Йазди. Зафар-наме. Книга побед Амира Темура. Ташкент. Изд-во журнала «SAN’AT». 2008 год, с.254
  3. ↑ Subtelny, Maria E. Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran. — Leiden: Brill, 2007. — С. 40—41. — ISBN 978-9004160316
  4. ↑ Կաղապար:Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание
  5. ↑ Subtelny, Maria. Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran. Vol. 19. Brill, 2007.p.43
  6. ↑ Josef W. Meri Medieval Islamic Civilization: Volume 1. — New York, London: Routledge, Taylor & Francis Group, 2005. — 1088 с.
  7. ↑ «Timurid dynasty | Asian history». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  8. ↑ «On this day in history - Tamerlane - History Hop». History Hop (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  9. ↑ «НАДПИСЬ ТИМУРА 1391 год». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 1-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 20 (օգնություն)
  10. ↑ Григорьев А. П., Телицин Н. Н., Фролова О. Б. Надпись Тимура 1391 года. // Историография и источниковедение истории стран Азии и Африки, Вып. XXI. СПб. СПбГУ. 2004 год, с.24
  11. ↑ «->->ТЕКСТ». www.vostlit.info. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  12. ↑ Bert G. Fragner, «The Concept of Regionalism in Historical Research of Central Asia and Iran», p. 350—351
  13. ↑ Muzaffar Husain Syed, Syed Saud Akhtar, B.D. Usmani Concise History of Islam. — New Delhi, India: Vij Books India Pvt Ltd, 2011-09-14. — С. 197. — 610 с. — ISBN 9789382573470
  14. ↑ Amitav Ghosh, Amitav Imam & the Indian, The (PB). — Penguin Books India, 2008. — С. 103. — 380 с. — ISBN 9780143068730
  15. ↑ 15,0 15,1 Мисрбекова М. М. Тамга Амира Темура Արխիվացված 2016-08-01 Wayback Machine // Молодой учёный. — 2016. — № 6. — стр. 645—647.
  16. ↑ Бартольд В. В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии, с. 181.
  17. ↑ Массон М. Е. Клад утвари мастерской фальшивомонетчика XIV века под Ташкентом. — Материалы Узкомстариса. Вып. 4. Таш., 1933, с. 10
  18. ↑ Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci[en] «forsundaki 16 yıldız neyi ifade ediyor? Արխիվացված 2022-02-21 Wayback Machine»(թուրքերեն) // «Türkiye» gazetesi. 2.02.2015
  19. ↑ «Тимур Великолепный». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 1-ին.
  20. ↑ Ивлев В. В. Щит Тамерлана. 2018. стр. 23.
  21. ↑ Нерсесов Я. Н. Великий Тамерлан. «Сотрясатель Вселенной». 2013. Глава 6: Последняя битва «Покорителя Вселенной».
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Б. Д. Кочнев. Монетное дело в государстве Амира Темура и Темуридов // Общественные науки в Узбекистане, 1996, № 7—10, С. 75—82.
  23. ↑ B. F. Manz; W. M. Thackston; D. J. Roxburgh; L. Golombek; L. Komaroff; R. E. Darley-Doran (2007). «Timurids». Encyclopaedia of Islam (Online ed.). Brill Publishers. «What is now called Chaghatay Turkish, which was then called simply türki, was the native and 'home' language of the Timurids ...»
  24. ↑ Муминов И. М. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии. — Ташкент, 1968.
  25. ↑ Matsui, Dai, Ryoko WATABE, and Hiroshi Ono. «A Turkic-Persian Decree of Timurid Mīrān Šāh of 800 AH/1398 CE.» Orient 50 (2015): 53-75.
  26. ↑ 26,0 26,1 «ESKANDAR SOLṬĀN — Encyclopaedia Iranica». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 29-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 16 (օգնություն)
  27. ↑ «British Museum — cup». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 10-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 15 (օգնություն)
  28. ↑ Бартольд В. В. Сочинения, Т.2, Ч.2. — М.,1964, с.158-159
  29. ↑ Бабур-наме. Перевод М.Салье. Ташкент. Главная редакция энциклопедий. 1992 год. с.30-31
  30. ↑ Кембриджская история. Том IV, глава 1. — Кембридж. 1922—37
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Номинханов Ц. Д. Монгольские элементы в этнонимике и топонимике Узбекской ССР // Записки. Вып. 2. — Элиста: Калмыцкое государственное издательство, 1962. — С. 264—265. Архивировано из первоисточника 31 Օգոստոսի 2021.
  32. ↑ 32,0 32,1 Поппе Н. Н. Монгольский словарь Мукаддимат ал-Адаб / В. В. Струве. — М.; Л., 1938. — С. 6—7. — 566 с.
  33. ↑ Григорьев А. П. Монгольская дипломатика XIII-XV вв: чингизидские жалованные грамоты. — Ленинград: Изд-во Ленинградкого университета, 1978. — С. 12. — 138 с.
  34. ↑ «Ибн Арабшах. Чудеса судьбы истории Темура». www.vostlit.info. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
  35. ↑ Му‘ изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Том III / Отв. ред. А. К. Муминов. Перевод с персидского, предисловие, примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. X. Вохидова; сост. указателей У. А. Утепбергеновой. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — С. 122. — 672 с. — ISBN 9965-798-14-1
  36. ↑ Gérard Chaliand, Nomadic Empires: From Mongolia to the Danube, translated by A. M. Berrett, Transaction Publishers, 2004. p. 75
  37. ↑ Beatrice Forbes Manz. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge University Press, 1999. pg 109: "In Temür’s government, as in those of most nomad dynasties, it is impossible to find a clear distinction between civil and military affairs, or to identify the Persian bureaucracy solely civil, and the Turko-Mongolian solely with military government. It is in fact difficult to define the sphere of either side of the administration and we find Persians and Chaghatays sharing many tasks.
  38. ↑ Mir 'Ali Shir Nawāi Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages). — Leiden: E.J. Brill, 1966.
  39. ↑ B. F. Manz; W. M. Thackston; D. J. Roxburgh; L. Golombek; L. Komaroff; R. E. Darley-Doran (2007). «Timurids». Encyclopaedia of Islam (Online ed.). Brill Publishers. «During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry.»
  40. ↑ B. F. Manz; W. M. Thackston; D. J. Roxburgh; L. Golombek; L. Komaroff; R. E. Darley-Doran (2007). «Timurids». Encyclopaedia of Islam (Online ed.). Brill Publishers. «What is now called Chaghatay Turkish, which was then called simply türki, was the native and 'home' language of the Timurids ...»
  41. ↑ B. F. Manz; W. M. Thackston; D. J. Roxburgh; L. Golombek; L. Komaroff; R. E. Darley-Doran (2007). «Timurids». Encyclopaedia of Islam (Online ed.). Brill Publishers. «As it had been prior to the Timurids and continued to be after them, Arabic was the language par excellence of science, philosophy, theology and the religious sciences. Much of the astronomical work of Ulugh Beg and his co-workers ... is in Arabic, although they also wrote in Persian. Theological works ... are generally in Arabic.»
  42. ↑ Шараф ад-Дин Али Йазди. Зафарнамэ. / Предисл., пер. со староузбекского А. Ахмедова. — Т.: Узбекистан, 2008. — С. 48, 84, 107, 249.
  43. ↑ Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 3 жилд. Тошкент, 1988,201-бет; Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 4 жилд. Тошкент, 1989, с.235
  44. ↑ Кандия Малая (пер. В. Вяткина) // Справочная книжка Самаркандской области. Вып. 8. Самаркандский областной статистический комитет. Самарканд, 1905, с. 258
  45. ↑ Бартольд В. В. Сочинения т. 2. часть 1. М.,1963, с. 738
  46. ↑ Svat Souček A History Of Inner Asia. — Cambridge University Press, 2000. — С. 123. — ISBN 0-521-65169-7
  47. ↑ Шараф ад-дин Али Йазди, Зафарнамэ. Предисловие, перевод со староузбекского А.Ахмедова. Т.,2008 год, с.84
  48. ↑ «Лекция 11. Василий Бартольд. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Книги по истории онлайн. Электронная библиотека. С. 165—169» (ռուսերեն). historylib.org. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  49. ↑ Philip's Atlas of World History, Concise Edition / Patrick O'Brien. — London: Institute of Historical Research, University of London, 2007. — С. 99. — 312 с. — ISBN 978 0540 08867 6
  50. ↑ Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. — Алматы: Жалын, 1993. — С. 165—169. — 192 с. — ISBN 5-610-01145-0
  51. ↑ «ВОЙНЫ ГОСУДАРСТВА ВЕЛИКИХ МОГОЛОВ (XVI—XVII века)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 1-ին.
  52. ↑ Fauve, Jeroen, and B. J. Van Den Adrien De Cordier. The European handbook of Central Asian studies. BoD–Books on Demand, 2021, p.153
  53. ↑ Лебедева Т. И., О неисследованных погребениях Гури Амир //Археология, история и культура Средней Азии. Ташкент, 2002, с.68
  54. ↑ Бабур «Бабур-наме». Баку, 2011, с.24,139
  55. ↑ The Baburnama in English.Vol.2. London, 1922, p.793
  56. ↑ Бабур-наме. Перевод М.Салье. Т., 1958, с.362-363
  57. ↑ Тагирджанов А. Т. Поэма узбекского поэта XVI в. Падши-Ходжи ≪Максад ал-атвар≫ — ≪Цель [описания] образа жизни≫ (Ученые записки ЛГУ. № 396. Серия востоковедных наук. Вып. 21. Востоковедение. 5. Л., 1977. С. 192—201
  58. ↑ The Baburnama in English.Vol.2. London, 1922, p.799
  59. ↑ Encyclopædia Britannica, «Timurid Dynasty Արխիվացված 2007-09-02 Wayback Machine», Online Academic Edition, 2007. «Turkic dynasty descended from the conqueror Timur (Tamerlane), renowned for its brilliant revival of artistic and intellectual life in Iran and Central Asia. … Trading and artistic communities were brought into the capital city of Herat, where a library was founded, and the capital became the centre of a renewed and artistically brilliant Persian culture.»
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 John Julius Norwich, Great Architecture of the World, Da Capo Press, 2001. p. 278.
  61. ↑ Banister Fletcher, Dan Cruickshan, Sir Banister Fletcher’s a History of Architecture, Architectural Press, 1996. pg 606
  62. ↑ Рустамов Э. Р. Узбекская поэзия в первой половине XV в. М., 1963, с.30
  63. ↑ Абдумавлянов А. А., Бабаханов А. История узбекской литературы. — Учитель, 1966. — С. 15. — 252 с.
  64. ↑ Дурбек. — Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  65. ↑ [1] Արխիվացված 2020-02-22 Wayback Machine Лутфи и его поэма «Гуль и Навруз» [1959 Лутфи — Гуль и Навруз]
  66. ↑ «ЛУТФИ». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  67. ↑ «Каюмов А. П. Алишер Навои // История всемирной литературы: В 9 томах. — Т. 3. — М.: Наука, 1985. — С. 576—582». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 10 (օգնություն)
  68. ↑ «Каюмов А. П. Алишер Навои // История всемирной литературы: В 9 томах. — Т. 3. — М.: Наука, 1985. — С. 576—582». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 7 (օգնություն)
  69. ↑ Бабур-наме Արխիվացված 2019-12-24 Wayback Machine. — Ташкент, 1993. — С. 179. — Ст. 171а.
  70. ↑ David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400—1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. p. 130: «Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi’s Shanameh …»
  71. ↑ B. Spuler, «Central Asia in the Mongol and Timurid periods Արխիվացված 2018-05-17 Wayback Machine», in Encyclopædia Iranica. «Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 … Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible …»
  72. ↑ B. F. Manz, W. M. Thackston, D. J. Roxburgh, L. Golombek, L. Komaroff, R. E. Darley-Doran. «Timurids». In Encyclopaedia of Islam, Online Edition (2007), Brill. «As it had been prior to the Timurids and continued to be after them, Arabic was the language par excellence of science, philosophy, theology and the religious sciences. Much of the astronomical work of Ulugh Beg and his co-workers … is in Arabic, although they also wrote in Persian. Theological works … are generally in Arabic.»
  73. ↑ «Timurids». The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). New York City: Columbia University. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 8-ին. «Источник». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  74. ↑ «Persian Paintings». Persian Paintings. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  75. ↑ «Islamic Art and Architecture». MSN Encarta. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  76. ↑ «Persian art – the Safavids». Art Arena. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 11-ին.
  77. ↑ «Россия и Афганистан, ноябрь 1512 года». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  78. ↑ Сейфеддини М.А., Мирабдуллаев А.М. Денежное обрашение и монетное дело Азербайджана IX-XIV веков (при феодальном государстве Ширваншахов и Ильдегизидов) (по данным нумизматики). Баку, «Nafta - Press», 2004, с.163
  79. ↑ 79,0 79,1 Настич В. Н. Денежное хозяйство Южного Казахстана в XIX веке (по документам «Туркестанского архива») // Ориенталистика. 2020. Т. 3, № 4. С. 985–1007
  80. ↑ Cuhaj, 2009, էջեր 169—170

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Cuhaj G., Michael T., Miller H. Standard Catalog of World Coins 1801-1900. — 6-е изд. — Iola: Krause Publications, 2009. — 1296 с. — ISBN 978-0-89689-940-7
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թեմուրյանների_կայսրություն&oldid=9793211» էջից