Ուկրաինացիները Գերմանիայում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ուկրաինայի ազատ համալսարան Մյունխենում

Ուկրաինացիները Գերմանիայում (ուկրաիներեն՝ Українці в Німеччині), ուկրաինական էթնոսի մի մասը, որն ապրում է Գերմանիայի տարածքում մոտ 272,000 մարդ (ըստ 2016 թվականի պաշտոնական տվյալների[1]), որը կազմում է երկրի բնակչության մոտ 0,5%-ը[1]։ Ներկայումս Գերմանիայում բնակվող ուկրաինացիները հիմնականում արտագաղթողներ են, որոնք երկիր են ժամանել 1990-2010-ական թվականներին և նրանց սերունդները։ Ուկրաինացիներն ապրում են Գերմանիայի բոլոր հողերում՝ ոչ մի տեղ մեծամասնություն չստեղծելով։ Ուկրաինացիների ամենամեծ թիվը Հարավային հողերում է (Բավարիա, Բադեն-Վյուրթեմբերգ), ինչպես նաև Հյուսիսային Հռենոս-Վեսթֆալիա երկրամասում։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուկրաինացիները Գերմանիայում մինչև 1914 թվականը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշատախտակ Բեռլինում` ի հիշատակ ուկրաինացի բանաստեղծուհի Լես Ուկրաինկայի

Մի քանի ուկրաինացիներ հայտնվել են գերմանական հողերում դեռևս 16-19-րդ դարերում։ Գերմանիայի համալսարաններում սովորող ուսանողներ[2]։ Սակայն մինչև 19-րդ դարի վերջը Գերմանիա ուկրաինացիների զանգվածային ժամանման միակ դեպքերը ռուսական բանակի արշավներն էին, որոնց կազմում կային շատ ուկրաինացիներ Յոթնամյա և Նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ։ 19-րդ դարի վերջին-20-րդ դարի սկզբին, արդյունաբերականացման հետ կապված, ուկրաինական հողերից աշխատանքային միգրանտների հոսքը լցվեց Գերմանիա, և գրեթե բոլորը Ավստրո-Հունգարիայից էին[3]։ Ըստ ռուսական առևտրային գործակալ Կոնստանտին Լեյթեսի հաշվարկների՝ միայն 1909-1913 թվականներին Ավստրո-Հունգարիայից գերմանական կայսրություն են ժամանել 188,504 ուկրաինացիներ՝ գյուղատնտեսության ոլորտում աշխատելու համար, իսկ 145,476 ուկրաինացիներ՝ արդյունաբերության ոլորտում աշխատելու համար[4]։ Ուկրաինացի աշխատանքային միգրանտների հիմնական հոսքը Գերմանիա էր գալիս Գալիցիայից և Անդրկարպատիայից։

Ուկրաինացիները Գերմանիայում 1914-1945 թվականներին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանական կայսրության կայսր Վիլհելմ II-ը (ձախից) և Հեթման Սկորոպադսկին 1918 թվականի օգոստոսին գերմանացիների կողմից օկուպացված Սպայում հանդիպման ժամանակ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Գերմանիայում ուկրաինացիների թիվը կտրուկ աճել է ռուսական բանակի ռազմագերիների հաշվին, որոնք հայտնվել են գերմանական ճամբարներում։ Գերմանիայի տարածքում ուկրաինացի ռազմագերիների ընդհանուր թիվը, Տարբեր գնահատականներով, կազմել է 150 հազարից մինչև 300 հազար մարդ[5]։ 1915 թվականի գարնանը գերմանացիները ուկրաինացի ռազմագերիներին սկսեցին տեղավորել հատուկ «կրթական» ճամբարներում՝ բարելավված պահման պայմաններով, որտեղ նրանք քարոզչական աշխատանք էին տանում նրանց հետ[6]։ Ռազմագերիների շրջանում քարոզչությունն իրականացվում էր ուկրաինական արտագաղթի ուժերի, մասնավորապես՝ Ուկրաինայի ազատագրման միության ներկայացուցիչների կողմից (հատկապես այն բանից հետո, երբ այս կազմակերպությանը Ավստրիայի իշխանությունները արգելեցին քարոզչություն իրականացնել Ավստրո-Հունգարիայի տարածքում գտնվող ռազմագերիների ճամբարներում)[7]։ Գերմանիայի ռազմագերիների ճամբարներում գործում էին գրադարաններ, երաժշտական խմբեր, Ուկրաիներեն լեզվի, պատմության և գրականության դասընթացներ, հրատարակվում էին ճամբարային ամսագրեր[8]։ Գերմանիայի կողմից Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետության անկախության ճանաչումից հետո Բեռլինում հայտնվեց Ուկրաինայի դեսպանատունը, որի նախաձեռնությամբ սկսեցին լույս տեսնել «Ուկրաինական մամուլի բյուրոյի Իզվեստիա»-ն[9]։ 1919 թվականի աշնանը Բեռլինում բացվեց Ուկրաինայի տնտեսական կոնգրեսը[10]։ Այս ամենը նպաստեց գերմանական ազգայնական շրջանակների ուժեղ հետաքրքրությանը Ուկրաինական թեմայի նկատմամբ։

1918 թվականին Բեռլինում Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության աշխատակից Պաուլ Ռորբախը ստեղծեց Գերմանա-ուկրաինական ընկերությունը, որը 1918-1926 թվականներին գերմաներենով հրատարակում էր «Ուկրաինա» ամսաթերթը։ Հասարակությունն ինքնին գոյատևեց մինչև 1945 թվականը, նրա անդամներն էին ինչպես գերմանացիները, այնպես էլ ուկրաինացիները։ Միաժամանակ Գերմանիայում ի հայտ է եկել ևս մեկ դիվանագիտական առաքելություն՝ Արևմտյան Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետության ներկայացուցչությունը[11]։ Ուկրաինայի ռազմագերիների ճամբարներում ստեղծվել են նրանց հասարակական կազմակերպությունները, օրինակ՝ «Շտարգարդ» ճամբարում գործում էր «Գերված ուկրաինացիների և Պրոսսվիտի հասարակություն» (Громада полоненіх українців у таборі Штаргарді)[12]։ 1919 թվականին Գերմանիայի հանձնումից հետո Վեցլար քաղաքում տեղի ունեցավ ուկրաինացի ռազմագերիների համագումար[13]։ Բայց ուկրաինացի ռազմագերիների հայրենադարձությունը ձգձգվեց։ 1920 թվականին Գերմանիայում Ուկրաինական Կարմիր խաչի տվյալներով կար ավելի քան 40 հազար ուկրաինացի ռազմագերի[14]։ 1921-ի գարնանը մնացած 4 Ուկրաինական ճամբարները (Ցելեում, Քվեդլինբուրգում, Լեհտենհորստում և Կասելում) հանձնվեցին Բեռլինի ռուսական բյուրոյին կից Ուկրաինական բաժնին, և հետագայում խորհրդային ներկայացուցիչները ավարտեցին ուկրաինացի գերիների հայրենադարձումը[15]։ 1922 թվականի Ռապալլոյի պայմանագիրը խորհրդային և գերմանական կողմերի միջև նշանակում էր պաշտոնական Բեռլինի կողմից միայն խորհրդային կառավարության ճանաչումը որպես ռուսական կայսրության պաշտոնական իրավահաջորդ։ Բեռլինում Ուկրաինայի դեսպանատունը դադարեցրել է իր աշխատանքը 1923 թվականի մարտին[15]։

1920-1930-ական թվականներին Գերմանիայում շատ տարասեռ Ուկրաինական Սփյուռք ձևավորվեց ինչպես երկրում մնացած նախկին ռազմագերիների, այնպես էլ արտագաղթողների հաշվին։ Ամենանշանակալի հոսքը Լեհաստանից էր։ Միայն մեկ 1928 թվականին Լեհաստանից Գերմանիա են ժամանել 20,1 հազար ուկրաինացիներ[16]։ Արտագաղթի հետ աշխատելու համար Գերմանիայում առաջացել են տարբեր հասարակական կառույցներ։ Օրինակ՝ 1927 թվականից Բեռլինում գործում էր փախստականների հետ աշխատանքի Ուկրաինական կոմիտեն, որը հիմնականում զբաղվում էր Գերմանիա փախած լեհական բանակի դասալիքներով[17]։ Ուկրաինական հասարակական կազմակերպություններ Գերմանիայում 1920-ական թվականներին եղել են տարբեր պրոֆիլներ՝ մշակութային, ուսանողական և այլն[18]։ Նրանք գործում էին Վեյմարի հանրապետության տարբեր քաղաքներում, բայց միջպատերազմյան Գերմանիայում Ուկրաինական արտագաղթի կենտրոնը Բեռլինն էր, որտեղ 1920-ական թվականներին աշխատում էին ուկրաինական մշակույթի այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Լեսյա Ուկրաինկան, Միկոլա Խվիլևան և այլն[19]։ Ուկրաինացի քաղաքական գործիչները փորձում էին միավորել այդ հասարակական կառույցները։ Օրինակ, 1922 թվականին, Ուկրաինայի նախկին արտաքին ուժերի նախկին նախարար Դմիտրի Դորոշենկոյի ղեկավարությամբ, Գերմանիայում ստեղծվեց միացյալ հասարակական և բարեգործական կազմակերպությունների միություն[19]։

Կարևոր է նշել, որ Վեյմարի Հանրապետությունում Ուկրաինական գաղութը չափազանց փոքր էր, ուստի 1920-ական թվականների և 1930-ական թվականների սկզբի բոլոր ուկրաինական հասարակական կազմակերպությունները Գերմանիայում փոքր էին։ Հեթմանովեց Դորոշենկոն 1926 թվականի հուլիսի 26-ին գրել է, որ ուսումնական հաստատություն ստեղծելու դեպքում. «մենք արդեն երկրորդ ամսվա ընթացքում կսնանկանայինք... եթե մտածեինք դասախոսություններով դպրոց ստեղծել և այլն։ Քանի որ մենք չենք ունենա լսարան։ Շատ պարզ պատճառ՝ հիսուն ուկրաինացի ուսանողներ ամբողջ Բեռլինում (և այն էլ բոլոր տեսակի տեխնիկներ, գյուղատնտեսներ և այլն)»[20]։ Գերմանիայում բնակվող ուկրաինացիները տարբեր քաղաքական հայացքներ ունեին, բայց Վայմարյան հանրապետության իշխանությունները չէին շտապում օգնել նրանց։ Միայն նախկին հեթման Պավել Սկորոպադսկուն գերմանական իշխանությունները տարեկան 10 հազար Մարկ կենսաթոշակ են նշանակել, իսկ 1926-1927 թվականներին 45 հազար Մարկ են հատկացրել նրա պարտքերը ծածկելու համար[21]։ Գերմանական իշխանությունները նաև 64 հազար նամականիշ են հատկացրել 1926 թվականին ուկրաինական գիտական ինստիտուտի ստեղծման համար և խոստացել են ամեն տարի ուկրաինացի ուսանողներին 10 հազար նամականիշի չափով կրթաթոշակ տալ[22]։ Այս կազմակերպության գործունեությունն ի սկզբանե կրում էր քաղաքական բնույթ, ինչը ցույց է տալիս այն փաստը, որ այն ղեկավարում էր հեթմանցի Դորոշենկոն, իսկ ինստիտուտը ղեկավարող Կուրատորիան բաղկացած էր գերմանացիների մեծ մասից։ Ինստիտուտը գոյատևել է մինչև 1945 թվականը՝ զգալի չափով պետական միջոցներով, իսկ 1931 թվականից անցել է Գերմանիայի կրթության նախարարության իրավասությանը[23]։

1945-1951 թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիայում ուկրաինացիների թիվը գագաթնակետին հասավ 1945 թվականին։ գնահատել քանակը անձանց ուկրաինական ազգության առաջին հետպատերազմյան տարիներին կարող է լինել միայն մոտավորապես, բայց ակնհայտ է, որ դա եղել է մի քանի հարյուր հազար մարդ, եւ արագ նվազել է 1946-1951 տարիների ընթացքում շնորհիվ հայրենադարձության և մեկնելու երրորդ երկրներ։ Էմիգրանտ հետազոտող Վասիլի Մարունյակը եկել է այն եզրակացության, որ 1946 թվականին Գերմանիայի օկուպացիայի երեք արևմտյան գոտիներում կար 177,630 ուկրաինացի, իսկ 1951 թվականին այնտեղ մնաց միայն 21,937-ը[24]։ Բացի տեղահանվածներից, շատ ուկրաինացիներ կային ապագա ԳԴՀ տարածքում սովետական զորքերի զինծառայողների շրջանում։ Հետպատերազմյան առաջին տարիներին ուկրաինացի տեղահանվածների մեծ մասը տեղակայվել է ամերիկյան օկուպացիոն գոտում (հիմնականում Բավարիայում և Հեսսենում)։ Օկուպացիայի արևմտյան գոտիներում առաջացան ամբողջ Ուկրաինական ճամբարները, որոնցում աշխատում էին եկեղեցիներ, դպրոցներ, մանկապարտեզներ, տարբեր մշակութային հաստատություններ, հրատարակվում էին թերթեր[25]։ Որոշ ճամբարներ ունեին ներքին ինքնակառավարում։ Օրինակ՝ Աուգսբուրգում ճամբարը ղեկավարում էր ճամբարի խորհուրդը (Տաբորովա Ռադա), որը պարետ էր ընտրում և հաստատում ճամբարի բյուջեն, այնտեղ գործում էր նաև ճամբարի դատարան[26]։

Հետպատերազմյան Բավարիայում արագ վերականգնվեց Ուկրաինական բարձրագույն կրթությունը, հիմնականում Չեխոսլովակիայից փախած ուկրաինացի պրոֆեսորի ուժերով։ Ուկրաինայի հետպատերազմյան մշակութային կյանքի կենտրոնը Բավարիան էր։ Այսպիսով, Պոդեբրադից Ռեգենսբուրգ տեղափոխվեց ուկրաինական տնտեսական և տեխնիկական ինստիտուտ (Український техническо-Господарский Інститут)[27]: Արդեն 1945 թվականի աշնանը Մյունխենում սկսեց գործել Ուկրաինայի ազատ համալսարանը, որտեղ արդեն 1947 թվականին սովորում էին 347 ուսանողներ[28]։ Աուգսբուրգում բացվել են այս համալսարանի դասընթացները և ստեղծվել է Ուկրաինայի գիտությունների ազատ ակադեմիա (Українська весільна академія наук)[28]։ Մյունխենում առաջացել են նաև Ուկրաինայի տնտեսական բարձրագույն դպրոցը (Українська экономічна вишока Школа в муньхене) և Ուղղափառ աստվածաբանական-մանկավարժական ակադեմիան Ուկրաինայի ավտոկեֆալնայա ուղղափառ եկեղեցին (Українська правословна Богословсько-педагічна Академія в муньхені)[27]։ Հիրշբերգում նույն թվականին ունիատների համար ստեղծվեց Հունա-կաթոլիկական աստվածաբանական ճեմարանը (Հունա-կաթոլիկական աստվածաբանական ճեմարան)[27]։ Բացի այդ, գործում էին «ժողովրդական համալսարաններ»՝ 11-ը ամերիկյան գոտում և 2-ը՝ անգլիական[27]։ Կային ուկրաինական ԶԼՄ-ներ՝ «Ուկրաինական ուսումնասիրությունների գրադարան», «Ներկան և անցյալը» («Сьогочасне і минуле») և այլն[27]։

1948 թվականին Գերմանիայում կար 16 Ուկրաինական հրատարակչություններ[29]։ Հետպատերազմյան շրջանում ստեղծվել է ուկրաինական դպրոցների մի ամբողջ ցանց, առաջին հերթին՝ ամերիկյան օկուպացիոն գոտում։ Ընդհանուր առմամբ, Գերմանիայում 1947 թվականինին Ուկրաինան ուներ 72 մանկապարտեզ, 87 տարրական դպրոց, 35 գիմնազիա, 8 միջնակարգ դպրոց, 39 առևտրային դպրոց, 5 համալսարան[29]։ Այդ հաստատությունները աշակերտների թվով փոքր էին, օրինակ՝ 5 բուհերում կար ընդամենը 1266 ուսանող[29]։ Հետպատերազմյան առաջին տասնամյակում Արևմտյան Գերմանիայում (առաջին հերթին Բավարիայում) ուկրաինալեզու մշակույթը շատ լայնորեն ներկայացվեց։ 1945 թվականի սեպտեմբերին Ֆյուրտ քաղաքում առաջացավ Ուկրաինական գրողների միություն՝ Містецький українский рух, որը գոյատևեց մինչև 1948 թվականը (Նրա կազմում էին Իվան Բագիրնին, Ուլաս Սամչուկը, Իվան Մայստրենկոն և այլ գրողներ)[30]։

ԱՄՆ իշխանությունները բարեհաճ էին վերաբերվում ուկրաինական հակասովետական արտագաղթին, ամենայն հավանականությամբ այն պատճառով, որ հույս ունեին այն օգտագործել ԽՍՀՄ-ի դեմ սկսված «սառը պատերազմի» պայմաններում։ 1948 թվականին ԱՄՆ ռազմական իշխանությունները Գերմանիայում ուկրաինական արտագաղթի Կենտրոնական ներկայացուցչությունը ճանաչեցին որպես ուկրաինացիների պաշտոնական մարմին[31]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո կրկին սրվեց արևմտյան գոտիներում հակասովետական ուկրաինական ուժերի միավորման խնդիրը։ Քաղաքականապես ուկրաինացի էմիգրանտները պատկանում էին ամենատարբեր հոսանքներին։ 1946 թվականի հուլիսի 14-ին ստեղծվեց Ուկրաինայի համակարգող կոմիտեն (Координаційний український комітет), որը ներառում էր հետևյալ մասերը ՝ Ազգային ժողովրդավարական միություն (Українське національно-демократичне об’єднання), Սոցիալիստական արմատական կուսակցություն (Українська соціялістично-радикальна партія), սոցիալիստ-հեղափոխականների կուսակցություն (Українська партія соціялістів революціонерів), Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն Դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցություն (Українська соціял-демократична робітнича партія), Ազգային-պետական միություն (Український національно-державний союз), Հեթման-պետականների միություն (Союз гетманців-державніків)[32]: Այնուամենայնիվ, Գերմանիայի կողմից ստեղծված կոմիտեում հնարավոր չեղավ լայն քաղաքական գործունեություն ծավալել, քանի որ մինչև 1951 թվականը ուկրաինացիների զգալի մասը մեկնել էր (այդ թվում՝ Կանադա և ԱՄՆ), և Ուկրաինական շատ մշակութային կազմակերպություններ ստիպված էին կամ դադարեցնել իրենց գործունեությունը Գերմանիայում, կամ տեղափոխվել երրորդ երկրներ։

1950-ական-1980-ական թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1950-1980-ական թվականներին Գերմանիայում գոյություն ուներ երկու ուկրաինական համայնք՝ ԳԴՀ-ում և ԳՖՀ-ում։ Առաջինը, որը ներկայացված էր հիմնականում սովետական քաղաքացիների կողմից (հիմնականում ուկրաինական ազգության Գերմանիայում սովետական զորքերի խումբ), թվով ամենամեծն էր։ Բացի այդ, 1950-ական թվականների վերջից աճել է խորհրդային ուկրաինացիների հոսքը, որոնք զբոսաշրջային նպատակներով այցելել են ԳԴՀ։ Մինչև 1990 թվականը ԳԴՀ այցելել էր ավելի քան 2 միլիոն խորհրդային զբոսաշրջիկ, իսկ Արևելյան Գերմանիայից ավելի քան 4 միլիոն զբոսաշրջիկ այցելել էր ԽՍՀՄ[33]։

Խորհրդային զբոսաշրջիկներից շատերը ուկրաինացիներ էին։

Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության ուկրաինական համայնքը շատ ավելի փոքր էր, բայց ոչ այնքան խորհրդային, որքան ԳԴՀ-ում։ Այն բաղկացած էր հիմնականում ուկրաինացի էմիգրանտներից, որոնց մեծ մասն ապրում էր Բավարիայում։ Գերմանիայի ուկրաինացիների ընդհանուր թիվը 1970 թվականի դրությամբ գնահատվում էր մոտ 20 հազար մարդ (նրանցից մոտ 44%-ը բնակվում էր Բավարիայում), մոտ 440 ուկրաինացիներ ևս ապրում էին Արևմտյան Բեռլինում[34]։ Չնայած Ուկրաինայի բնակչության սակավությանը, հենց Գերմանիայում է տեղակայվել 1947 թվականին վերստեղծված Ուկրաինական ժողովրդական ռադան[35]։ 1950 թվականին Մյունխենում հիմնադրվեց ԽՍՀՄ պատմության և մշակույթի ուսումնասիրության ինստիտուտը, որում ներգրավված էին ուկրաինացի արտագաղթողները[36]։ 1954 թվականին նա հրատարակեց առաջին «ուկրաինական ժողովածուն»[37]։ Վիլի Բրանդտիի օրոք Գերմանիայի և ԽՍՀՄ-ի միջև հարաբերությունների հաստատումը մեծ լիցքաթափման ժամանակահատվածում հանգեցրեց ուկրաինական սփյուռքի նկատմամբ գերմանական իշխանությունների հետաքրքրության կտրուկ անկմանը։ 1972 թվականին փակվեց ԽՍՀՄ պատմության և մշակույթի ուսումնասիրման ինստիտուտը, իսկ 1978-ին լուծարվեց Ուկրաինայի ժողովրդական ռադան[38]։ 1950-1980-ական թվականներին Գերմանիայում շարունակում էր գործել Մյունխենի Ուկրաինական ազատ համալսարանը, սակայն այն մեծ ժողովրդականություն չէր վայելում՝ 1970-ական թվականներին այնտեղ սովորում էր մոտ 50 մարդ[39]։

ԽՍՀՄ իշխանությունները 1950-ական թվականների կեսերից աշխատանք են ծավալել արտերկրում հայրենակիցների հետ կապերի ուղղությամբ՝ ձգտելով նրանց տեղափոխել խորհրդային դիրքեր։ 1955 թվականին ԽՍՀՄ-ում համաներում հայտարարվեց Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին թշնամու հետ համագործակցած անձանց նկատմամբ, ինչպես նաև ստեղծվեց հայրենիք վերադարձի կոմիտե, որը պետք է աջակցեր հայրենադարձությանը, այդ թվում՝ համաներվածների[40]։

Տարբեր կոմունիստական հասարակական կազմակերպություններ, որոնք ստեղծվել են ԽՍՀՄ-ում 1950-ական թվականների վերջից՝ ԽՄԿԿ-ի վերահսկողության ներքո, կողմնորոշված էին արտերկրում Ուկրաինական էմիգրանտ շրջանակների հետ կապեր հաստատելու համար։ Այս հասարակական կառույցները պետք է ստիպեին Ուկրաինական Սփյուռքին կապիտալիստական երկրներում անցնել խորհրդային իշխանության հավատարմության դիրքեր։ Նրանք գրականություն ուղարկեցին Սովետական Ուկրաինայի նվաճումների մասին, արտերկրում կազմակերպեցին տարբեր ցուցահանդեսներ, ինչպես նաև արտագաղթողներին հրավիրեցին ԽՍՀՄ։ 1920-ական թվականների սկզբին ԽՍՀՄ-ը դարձավ ԽՍՀՄ-ի առաջատարներից մեկը։ Հասարակություններն աշխատել են ուկրաինացիների հետ, որոնք ապրում են ինչպես ԳԴՀ-ում, այնպես էլ ԳՖՀ-ում։

Ուկրաինական ԽՍՀ-ում 1959 թվականին ստեղծվել է արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության և մշակութային կապերի հանրապետական Ուկրաինական ընկերություն[41]։ 1960-ական թվականների վերջին-1980-ական թվականներին այս կազմակերպությունը սպասարկում էր Սովետական Ուկրաինա ժամանած օտարերկրյա զբոսաշրջիկների մոտ 16%-ին[42]։ Հասարակությունը հիմնականում սպասարկում էր ուկրաինական արտագաղթի ներկայացուցիչներին և «առաջադեմ» օտարերկրյա գործիչների տարբեր պատվիրակություններին։ Հիմնականում հասարակությունը սպասարկում էր զբոսաշրջիկներին Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական երկրներից, այդ թվում՝ ԳԴՀ-ից, Ընդ որում 1960-ական թվականների վերջից Արևելյան Գերմանիայից այցելուների հոսքը մեծանում էր։ 1967 թվականին ընկերությունն ընդունել է ԳԴՀ-ից 3763 զբոսաշրջիկ, 1984 թվականին՝ արդեն 14910 արևելագերմանացի զբոսաշրջիկ[43]։ Հասարակության գծով հյուրընկալվել են նաև ԳԴՀ պատվիրակություններ[44]։ 1961-1984 թվականներին սոցիալիստական երկրներից «բարեկամության գնացքները» ժամանեցին Ուկրաինական ԽՍՀ, որոնց զգալի մասը ԳԴՀ-ից էր[45]։

1960 թվականի հոկտեմբերի 1-ին ստեղծվեց արտասահմանում ուկրաինացիների հետ մշակութային կապերի ընկերություն «Україна»[46]։ Այն հրատարակում էր«Вісті з України» թերթը(անգլերեն լեզվով «News from Ukraine» հավելվածով) և ուներ մի շարք բաժանմունքներ Ուկրաինայի մարզերում[47]։ Հասարակությունը, ինչպես նաև Գերմանիայում սովետական դեսպանությունը 1960-ական թվականներից ի վեր տարբեր մշակութային միջոցառումներ են անցկացրել Արևմտյան Գերմանիայի ուկրաինացիների համար՝ լուսանկարչական ցուցահանդեսներ, արտագաղթողների երեխաներին ուղեգրեր են տվել սովետական պիոներական ճամբարներ[48]։

1970-ական թվականների վերջից Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունից հայրենակիցների փոքր պատվիրակություններ սկսեցին այցելել սովետական Ուկրաինա, իսկ 1978 թվականին Արևմտյան Գերմանիայում կար 5 հայրենասիրական սովետական միջազգային խառը կազմակերպություններ, որոնք ունեին իրենց գրադարաններն ու կինոդահլիճները՝ «Батьківщина» Մայնի Ֆրանկֆուրտցում, «Мир» Հանովերում, «Дружба» Մանհայմում, «Ромашка» Դորտմունդում և «Дортмунде» և «Союз співвітчизников» (Союз взаємодопомоги співвітчизников) Մյունխենում[49]։ Գերմանիայի ուկրաինացիների մի մասն անցել է խորհրդամետ դիրքորոշումների և մասնակցել այդ միջոցառումներին։ Արևմտյան Գերմանիայում 1950-ական թվականների վերջից ի վեր սովետական բազմաթիվ զբոսաշրջիկներ են հայտնվել (ներառյալ Ուկրաինայից)։ ԳԴՀ այցելած խորհրդային զբոսաշրջիկների թիվը (այդ թվում՝ Ուկրաինական ԽՍՀ-ից) փոքր էր և ըստ տարիների[33]՝

  • 1959 թվական՝ 164 մարդ,
  • 1965 թվական՝ 394 մարդ,
  • 1988 թվական՝ 4000 մար։

Այնուամենայնիվ, 1960-1980-ական թվականներին, հայրենակիցների հետ սովետական աշխատանքի շրջանակներում, հիմնական ուշադրությունը և ուժերը նետվեցին ոչ թե Գերմանիայի, այլ ԱՄՆ-ի և Կանադայի վրա, որտեղ գոյություն ունեին Ուկրաինական շատ ավելի մեծ սփյուռքներ։ Օրինակ, 1985 թվականին ԱՄՆ-ն և Կանադան, արտասահմանում ուկրաինացիների հետ մշակութային կապերի ընկերության հանձնարարությամբ, պատվիրակություններ են ուղարկվել 8 անգամ, իսկ Գերմանիա՝ ոչ մի անգամ[50]։

Արդիականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիայի միավորումը և ԽՍՀՄ փլուզումը կտրուկ փոխեցին ուկրաինական համայնքի դիրքը Գերմանիայում, չնայած նրա ընդհանուր թիվը դժվար թե փոխվի։ Ուկրաինացի միգրանտների հոսքը հասավ Գերմանիա, բայց միևնույն ժամանակ, շատ ուկրաինացի զինծառայողներ, խորհրդային զորքերի հետ միասին, լքեցին երկիրը։ 1992-2000 թվականներին տարեկան 27 հազար-34 հազար ուկրաինացիներ էին ժամանում նախկին խորհրդային հանրապետություններից[51]։

Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետությունում օտարերկրացիների ընդհանուր թվի շրջանում ուկրաինացիների առավելագույն հաճախականություն ունեցող տարածքներ (2014)

2000-2010-ական թվականներին Գերմանիայում ուկրաինացիների թիվը ըստ տարիների հետևյալն էր[52]՝

  • 2000 թվական՝ 89 282 մարդ
  • 2001 թվական՝ 103 477 մարդ
  • 2002 թվական՝ 116 003 մարդ
  • 2003 թվական՝ 125 998 մարդ
  • 2004 թվական՝ 128 110 մարդ
  • 2005 թվական՝ 130 674 մարդ
  • 2006 թվական՝ 128 950 մարդ
  • 2007 թվական՝ 126 960 մարդ
  • 2008 թվական՝ 126 233 մարդ
  • 2009 թվական՝ 125 617 մարդ
  • 2010 թվական՝ 124 293 մարդ
  • 2011 թվական՝ 123 300 մարդ
  • 2012 թվական՝ 123 341 մարդ
  • 2016 թվական՝ 272 հազար մարդ[1]։

Վերոնշյալ թվերը վկայում են, որ Գերմանիայի ուկրաինական համայնքը մինչև 2005 թվականը աճել է ներգաղթի հաշվին, իսկ 2006 թվականից սկսել է աստիճանաբար կրճատվել։ Դա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Գերմանիայում 2000-ական թվականներին բարեփոխվել է օրենսդրությունը և ստեղծվել է օտարերկրացիների ընտրովի աշխատանքի տեղավորման համակարգ, որի դեպքում առավելություն են ստացել բարձր որակավորում ունեցող մասնագետները[53]։ Այնուամենայնիվ, հետագայում Գերմանիայում ուկրաինացիների թիվը կրկին սկսեց աճել, և ըստ վիճակագրության գերմանական դաշնային բյուրոյի տվյալների, 2016 թվականին այն կազմում էր մոտ 272 հազար մարդ[1]։

Գերմանիայում ուկրաինացիների թիվը և վերաբնակեցումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիճակագրության դաշնային բյուրոյի պաշտոնական տվյալների համաձայն, 2016 թվականի դրությամբ Գերմանիայում ուկրաինացիների թիվը կազմում է մոտ 272 հազար մարդ[1]։ Ուկրաինացիներն ապրում են Գերմանիայի բոլոր հողերում՝ ոչ մի տեղ մեծամասնություն չստեղծելով։ Ամենամեծ թվով ուկրաինացիներ (2012 թվականի դրությամբ) բնակվել են Արևմտյան Գերմանիայի երեք հարավային հողերում՝ Բավարիա, Հյուսիսային Հռենոս-Վեստֆալիա և Բադեն-Վյուրտեմբերգ։

Աղյուսակ 1. Ուկրաինացիների թիվն ըստ Գերմանիայի հողերի (2012 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ)[54]

Դաշնային տարածք Ուկրաինացիների քանակ
1 Բավարիա 21431
2 Բադեն-Վյուրթեմբերգ 13525
3 Բեռլին 8735
4 Բրանդենբուրգ 3655
5 Բրեմեն (նահանգ) 1322
6 Համբուրգ 3858
7 Հեսսեն 9591
8 Մեքլենբուրգ-Արևմտյան Պոմերանիա 2273
9 Ստորին Սաքսոնիա 9974
10 Ռայնլանդ-Պֆալց 5239
11 Սաար 1448
12 Սաքսոնիա 6234
13 Սաքսոնիա-Անհալթ 3002
14 Հյուսիսային Հռենոս-Վեսթֆալիա 28174
15 Թյուրինգիա 2035
16 Շլեզվիգ-Հոլշտայն 2845

Կրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիայի հավատացյալ ուկրաինացիները պատկանում են տարբեր դավանանքների, բայց նրանց մեծ մասը ուղղափառ, կաթոլիկ և հույն կաթոլիկներ են[55]։ Գերմանիայի հյուսիսային հողերում ուկրաինացի ներգաղթյալների շրջանում ազդեցությունն օգտագործում է Գերմանիայի Ավետարանական եկեղեցին[56]։ Կրոնական կազմակերպությունները Գերմանիայի ուկրաինացիների շրջանում նաև կրթական կենտրոններ են, որոնք պահպանում և հանրահռչակում են ուկրաինական լեզուն և մշակույթը[57]։ Գերմանիայի Ուկրաինական դպրոցների մեծ մասը 2000-ական թվականներին շաբաթօրյակ էին և աշխատում էին եկեղեցիներին կից[58]։

Ուկրաինայի Հունա-Կաթոլիկ եկեղեցի Մյունխենում (Գերմանիայի և Սկանդինավիայի Առաքելական էկզարխատ Ուկրաինայի Հունա-Կաթոլիկ եկեղեցի)

Ժամանակակից ժամանակներում կաթոլիկ դավանանքի ուկրաինացիների կրոնական կյանքում նշանակալի դեր է խաղում Ուկրաինայի հունական կաթոլիկ եկեղեցու Գերմանիայի և Սկանդինավիայի Առաքելական էկզարխատը՝ Մյունխենում ամբիոնով։ Գերմանիայի և Սկանդինավիայի Առաքելական էկզարխատի մայր տաճարը Մյունխենի Սուրբ Աստվածածնի և Սուրբ Անդրեաս Առաջինի բարեխոսության եկեղեցին է։ Ծխականներ և եկեղեցիներ Ուկրաինայի հունական կաթոլիկ եկեղեցին գտնվում է հետևյալ գերմանական քաղաքներում[59]՝

  • Ուկրաինայի հունա-կաթոլիկական եկեղեցու ծխական Սուրբ Նիկողայոս (Բեռլին), Սերգեյ Դանկով (Sergiy Dankiv)
  • Ուկրաինայի հունա-կաթոլիկական եկեղեցու ծխական Սուրբ Նիկողայոս (Բամբերգ), Բոգդան Պուշկար (Bohdan Puszkar)
  • Ուկրաինայի բոլոր սրբերի հունա-կաթոլիկական եկեղեցի (Համբուրգ)
  • Քրիստոսի թագավորի Ուկրաինական հունա-կաթոլիկական պարաֆիա (Դյուսելդորֆ), Նիկոլայ Պավլիկ (Mykola Pavlyk)
  • Ուկրաինայի հունա-կաթոլիկական եկեղեցու ծխական Սուրբ Վլադիմիր (Հանովեր), Ռոման Մաքսիմցիվ (Roman Maksymtsiv)

Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000-ական թվականների սկզբի դրությամբ Գերմանիայում գործում էին մի շարք ուկրաինական դպրոցներ խոշոր քաղաքներում, որոնց մեծ մասը գտնվում էր Արևմտյան Գերմանիայում (Բամբերգ, Նոյ Ուլմ, Թյուբինգեն, Հայդելբերգ, Ֆրայբուրգ, Մայնի Ֆրանկֆուրտ, Դյուսելդորֆ, Հանովեր և Համբուրգ)[60]։ Նախկին ԳԴՀ տարածքում ուկրաինական դպրոցները 2000-ական թվականների սկզբին գոյություն ունեին միայն Բեռլինում և Դրեզդենում[60]։ Գրեթե բոլոր ուկրաինական դպրոցները եղել են ուկրաինական մանկավարժական կազմակերպության «հարազատ դպրոց» (Tovarstvo «Rіdna shkola») կազմում[60]։ Կրոնական կազմակերպությունները նաև Գերմանիայի ուկրաինացիների շրջանում կրթական կենտրոններ են, որոնք պահպանում և տարածում են ուկրաինական լեզուն և մշակույթը[57]։ Ժամանակակից ժամանակներում ուկրաինական դպրոցները, որոնք թույլ են տալիս ուսումնասիրել ուկրաիներեն լեզուն, ինչպես նաև սոցիալ-մշակութային և կրթական կազմակերպությունները լայնորեն ներկայացված են Գերմանիայի գրեթե յուրաքանչյուր շրջանում[59]։ Օրինակ, ուկրաինական դպրոց «Душица»- ի Բեռլին, հասարակություն «Рідна школа» և շատ ուրիշներ[59]։

Բարձրագույն կրթությունը ուկրաիներեն ներկայացված է Ուկրաինայի ազատ համալսարանը Մյունխենում, որը ֆինանսավորվում է Գերմանիայի Կառավարության և Բավարիայի իշխանությունների կողմից։ 2000-ական թվականների սկզբին համալսարանի ֆինանսավորման 80%-ը Բավարիայի իշխանությունների բյուջետային սուբսիդիաներն էին, իսկ դաշնային կենտրոնի ևս 11%-ը[61]։ Մյունխենում կա ևս մեկ ուկրաինական համալսարան՝ Ուկրաինայի լուսավորության քաղաքականության ինստիտուտ (Український інститут освітньої політики)[62]։ Ուկրաինագիտությունը Գերմանիայում ներկայացված է Էռնստ մորից Արնդտի (Գրայֆսվալդ) համալսարանի սլավիստիկայի ինստիտուտի ուկրաինագիտության ամբիոնի կողմից[62]։ Բավարիայից դուրս Ուկրաինական բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ չկան։

2006/2007 ուսումնական տարում Գերմանիայի բուհերում սովորել է 8839 ուսանող Ուկրաինայից, որոնց մեծ մասը (78,6 %) չի ունեցել Գերմանիայի քաղաքացիություն[63]։ Ընդհանուր առմամբ, գերմանական բուհերում 2006/2007 ուսումնական տարում եղել է 246 369 ուսանող այլ երկրներից (այդ թվում՝ 188 436 մարդ, ովքեր ունեցել են Գերմանիայի քաղաքացիություն)[63]։ Այսպիսով, Ուկրաինայից ուսանողները կազմում էին Գերմանիայի միջազգային ուսանողների 3,6%-ը[63]։

Հասարակական կազմակերպություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիայում կան մի շարք ուկրաինական հասարակական կազմակերպություններ, որոնցից ամենամեծը Գերմանիայում ուկրաինական կազմակերպությունների դաշնային միավորումն է։ Միավորումը ԳԴՀ-ում ուկրաինացիների կենտրոնական կազմակերպությունն է, որի նպատակն է համակարգել ուկրաինական հասարակական կազմակերպությունների և հաստատությունների գործունեությունը, պաշտպանել ուկրաինացիների շահերը Գերմանիայում[59]։

Ուկրաինայի 2017/2018 թվականների տարվա արդյունքներով Գերմանիայում բացվել է ուկրաինական առաջին ռադիոն՝ «trembeatsFM»-ը այդ երկրի տարածքում։ Գերմանիայում առաջին ուկրաինական ռադիոյի ռադիոհաղորդման ձայնագրությունը տեղի է ունեցել Բեռլինում։ Ռադիոեթերի առաջին հյուրերն են Ուկրաինայի դեսպան Անդրեյ Մելնիկը և գերմանացի հայտնի քաղաքական գործիչ Կարլ-Գեորգ Վելմանը[64]։

1932-1933 թվականներին Ուկրաինայում սովի զոհերի հիշատակի նշան Մյունխենում

Գերմանիայում Ուկրաինական հասարակական, քաղաքական, կրթական և կրոնական կյանքը ներկայացված են հետևյալ կազմակերպությունների կողմից[59]։

  • Գերմանիայում ուկրաինացիների Կենտրոնական միություն (Բեռլին), նախագահ՝ Լյուդմիլա Մլոշ
  • «Ուկրաինական աշխարհ» գերմանա-ուկրաինական մշակութային միություն։ 2010 թվականին միավորմամբ հիմնադրվել է ուկրաինական «Ադոնիս» երգի անսամբլը։
  • Գերմանա-ուկրաինական մշակույթի հասարակություն «Բերեգինա» (Բեռլին), նախագահ՝ Սվետլանա Ֆյորսթեր։
  • Գերմանա-ուկրաինական տեղեկատվական-մշակութային կենտրոն (Դյուսելդորֆ), ղեկավար՝ Ալեքսանդր Շիյան www.Trend-Ukraine.de
  • Ուկրաինական կինոակումբ Բեռլինում. Համակարգող՝ Ալեքսանդրա Բիներտ։ Ոչ առևտրային և անկախ կազմակերպություն, որն անցկացնում է ուկրաինական հետաքրքիր գեղարվեստական և վավերագրական ֆիլմերի ամենամսյա ցուցադրություններ, ներառյալ թեմատիկ քննարկումներ։ Բոլոր ֆիլմերը ցուցադրվում են գերմաներեն կամ անգլերեն ենթագրերով։
  • Ուկրաինական «Քննադատություն» ամսագրի գերմանական ներկայացուցչություն:«Քննադատություն» վերլուծական ուղղվածության, հրապարակախոսության և գրախոսական հանդեսը հիմնադրվել է 1997 թվականի աշնանը մի խումբ ուկրաինացի մտավորականների կողմից՝ գրականագետ և մշակույթի պատմաբան, Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Գրիգորի Գրաբովիչի նախաձեռնությամբ։
  • Ուկրաինական դպրոց «Օրեգանո» քաղաք Բեռլին. Կոնտակտային անձ՝ Օլգա Սամբորսկայա։
  • Ուկրաինայի ուսանողների միություն Գերմանիայում (Մյունխեն)։ Նախագահ՝ Եկատերինա Պտաշնիկ։
  • Ուկրաինայի «Պլաստ» սկաուտական կազմակերպություն (Մյունխեն), նախագահ՝ Օլգա Տկաչենկո։
  • Ուկրաինայի երիտասարդության միություն (Մյունխեն), նախագահ՝ Անդրեյ Նեսմաչնի։
  • Ուկրաինացի կանանց միավորում Գերմանիայում (Մյունխեն), նախագահ՝ Մարիա Կովալիշին։
  • «Ուկրաինա» ընկերություն (Մյունխեն), նախագահներ՝ Տատյանա Նովայա, Իվան Բոբին, Օքսանա Կիսելլ։
  • Ուկրաինական համայնք «Ուկրաինա-Խեմնից-Եվրոպա»։ Նախագահ Վերոնիկա Սմալկո, տեղակալ՝ Վիտալի Մարչենկո
  • Հյուսիսային Գերմանիայի ուկրաինացիների ասոցիացիա (Համբուրգ), նախագահ Ռոստիսլավ Սուկեննիկ։
  • Հյուսիսային Ռեյն-Վեստֆալիայի (Էսեն) ուկրաինացիների տարածաշրջանային ներկայացուցչության գրասենյակ։
  • Ուկրաինացիների ներկայացուցչությունը Ստորին Սաքսոնիայում (Հանովեր)։
  • Շլեզվիգ-Հոլշտեյն (Լյուբեկ) երկրի Ուկրաինական համայնք։
  • Գերմանացի և ուկրաինացի ժողովուրդների միջև համապարփակ փոխըմբռնման ինստիտուտ (Քյոլն), նախագահ՝ Վալերի Ժուրախովսկի։
  • «Ռայն-Նեկար» գերմանա-ուկրաինական ընկերություն (Nuslokh), նախագահ՝ Էռնստ Լյուդեման, Մարիա Մելնիկ։
  • Ուկրաինայի ազատ համալսարան Մյունխենում։
  • Գերմանիայում ուկրաինական մշակույթի խթանման, վերելքի և տարածման հասարակություն (Մյունխեն)։ Նախագահ՝ Նատալյա Մեհեդ։
  • Հասարակություն «Ռիդնա դպրոց» (Մյունխեն), նախագահ՝ Անդրեյ Կուցան։
  • «Ուկրաինացիները Գերմանիայում» հասարակական կազմակերպություն (Մյունխեն), նախագահ՝ Էվելինա Յունկեր։
  • Գերմանա-ուկրաինական Հասարակություն «Ուկրաինացիները Կարլսռուեում», տնօրեն՝ Ուլյանա Սենյուկ։
  • Ուկրաինայի հասարակությունը Մայնի Ֆրանկֆուրտում, նախագահ՝ Ռոման Ռակիցկի։
  • Քաղաքացիական հասարակություն «Մենք ուկրաինացիներ ենք», նախագահ Օլեգ Պասլավսկի։
  • Գերմանա-ուկրաինական «Մարբուրգյան գումակ» միություն, նախագահ Սվետլանա Դյաչենկո։
  • «Kinderhilfe Ukraine Rhein-Neckar für Novograd-Volynskij» կազմակերպություն, նախագահ՝ Վալենտինա Սոբեցկայա
  • Ուկրաինական համայնք Մայնի Ֆրանկֆուրտում, նախագահ՝ Ալեքսեյ Եմելյանենկո։
  • Ուկրաինական ժողովրդական արվեստի թանգարան Հանենբախ քաղաքում (Ռայնլանդ-Պֆալց)։
  • Ֆրայբուրգ քաղաքի գերմանա-ուկրաինական ընկերություն, նախագահ՝ Ելենա Վեբեր։
  • Ուկրաինական «Lerche» ինտեգրացիոն-մշակութային միավորում (Արտույտ), նախագահ՝ Ցիաննա Կուշնիր։
  • «Կաշտան» մշակույթի և արվեստի միջազգային կենտրոն (Դյուսելդորֆ), նախագահ՝ Տատյանա Չեռնուս։
  • Գերմանա-ուկրաինական ամսագիր «Gelblau»։ Հրատարակիչ՝ Ukrainisches Atelier für Kultur & Sport e.

Անվան գերմանա-ուկրաինական գիտական ընկերություն պրոֆեսոր Յուրի Բոյկո-Բլոխինա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանա-ուկրաինական գիտական ընկերություն պրոֆեսոր Յուրի Բոյկո-Բլոխինա[59]։

Գիտական կազմակերպության հիմնական նպատակները[59]՝

- աջակցություն գիտության, մշակույթի և կրոնի բնագավառում ուկրաինացի և գերմանացի գիտնականների գիտական համագործակցության զարգացմանը;

-ուկրաինացի գիտնականների գիտական կապերի խորացում ոչ միայն Մյունխենի, այլև ամբողջ Գերմանիայի գիտնականների հետ;

- գիտական համագործակցություն հասարակության և ուսումնական հաստատությունների և հասարակական կազմակերպությունների միջև Ուկրաինայում և արտերկրում։

Իր գոյության համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում անցկացվել են բազմաթիվ պատմական և գիտական համաժողովներ, որոնց թվում են «Ուկրաինացիները Գերմանիայում և օվկիանոսից այն կողմ և գերմանական սփյուռքը Ուկրաինայում» միջազգային գիտաժողովը, «Հոլոդոմորը 1932-1933 թվականներին Ուկրաինայում։ Գաղտնազերծված հիշողություն» և այլն[59]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 «Publikation - Bevölkerung - Bevölkerung mit Migrationshintergrund - Ergebnisse des Mikrozensus - Statistisches Bundesamt (Destatis)» (գերմաներեն). www.destatis.de. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 29-ին.
  2. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 48 — 49.
  3. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 51 — 52.
  4. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 52.
  5. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 63 — 64.
  6. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 64.
  7. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 62, 65 — 66.
  8. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 66 — 67.
  9. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 71 — 73.
  10. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 74.
  11. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 74 — 75.
  12. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 79 — 80.
  13. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 80.
  14. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 83.
  15. ↑ 15,0 15,1 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 84.
  16. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 87.
  17. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 90.
  18. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 93 — 94.
  19. ↑ 19,0 19,1 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 95.
  20. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 103—104.
  21. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 98.
  22. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 104—105.
  23. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 110—111.
  24. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 131.
  25. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 136.
  26. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 140—141.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 146.
  28. ↑ 28,0 28,1 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 145.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 147.
  30. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 155—156.
  31. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 157—158.
  32. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 158.
  33. ↑ 33,0 33,1 Орлов И. Б., Попов А. Д. Сквозь «железный занавес». Руссо туристо: советский выездной туризм, 1955—1991. — М.: Издательский дом Высшей школы экономики, 2016. — С. 300—301.
  34. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 194—195.
  35. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 162.
  36. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 170—171.
  37. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 171.
  38. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 171, 173.
  39. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 191.
  40. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 175—176.
  41. ↑ Дитковская С. А. Деятельность Украинского общества дружбы и культурных связей с заграницей по приему иностранных туристов в период 1959—1991 гг. // Сервис в России и за рубежом. — 2015. — Т. 9. — № 4 (60). — С. 139.
  42. ↑ Дитковская С. А. Деятельность Украинского общества дружбы и культурных связей с заграницей по приему иностранных туристов в период 1959—1991 гг. // Сервис в России и за рубежом. — 2015. — Т. 9. — № 4 (60). — С. 138—139.
  43. ↑ Дитковская С. А. Деятельность Украинского общества дружбы и культурных связей с заграницей по приему иностранных туристов в период 1959—1991 гг. // Сервис в России и за рубежом. — 2015. — Т. 9. — № 4 (60). — С. 141.
  44. ↑ Дитковская С. А. Деятельность Украинского общества дружбы и культурных связей с заграницей по приему иностранных туристов в период 1959—1991 гг. // Сервис в России и за рубежом. — 2015. — Т. 9. — № 4 (60). — С. 144.
  45. ↑ Дитковская С. А. Деятельность Украинского общества дружбы и культурных связей с заграницей по приему иностранных туристов в период 1959—1991 гг. // Сервис в России и за рубежом. — 2015. — Т. 9. — № 4 (60). — С. 143—144.
  46. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 177.
  47. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 178.
  48. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 180—181.
  49. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 181—182.
  50. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 183—184.
  51. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 200.
  52. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 205—206.
  53. ↑ Чичкова Е. Н., Семенов О. Ю. Влияние диаспор на разработку и осуществление германской иммиграционной политики // Вестник Нижегородского университета им. Н. И. Лобачевского. — 2010. — № 6. — С. 296.
  54. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 215—216.
  55. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 217—218.
  56. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 218.
  57. ↑ 57,0 57,1 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 218—219.
  58. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 222.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 59,6 59,7 «Громадські організації українства Німеччини». Посольство України у Федеративній Республіці Німеччина. 2018. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 12-ին.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 219.
  61. ↑ Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 223—224.
  62. ↑ 62,0 62,1 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 224.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Косован Е. А. Украинская эмиграция в Германии (XIX — начало XXI вв.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 211.
  64. ↑ «Рік української мови 2017/2018». Посольство України у Федеративній Республіці Німеччина. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 12-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուկրաինացիները_Գերմանիայում&oldid=9457326» էջից