Բհոպալ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բնակավայր
Taj Mahal, Bhopal.JPG
ԵրկիրՀնդկաստան Հնդկաստան
Մակերես648,24 կմ²
ԲԾՄ527±1 մետր
Պաշտոնական լեզուհինդի
Բնակչություն1 883 381 մարդ (2011)[1]
Ժամային գոտիUTC+5:30
Հեռախոսային կոդ91-755
Փոստային ինդեքսներ462001
Պաշտոնական կայքbhopal.nic.in
##Բհոպալ (Հնդկաստան)
Red pog.png

Բհոպալ (հինդի՝ भोपाल, ուրդու՝ بھوپال‎), քաղաք Հնդկաստանի կենտրոնական մասում։ Մադհյա Պրադեշ նահանգի վարչական կենտրոնն է։ Բհոպալը հայտնի է նաև «Լճերի քաղաք» անվամբ[2]։ Միաժամանակ այն Հնդկաստանի ամենականաչ քաղաքներից մեկն է[3]։

Բնակչությունը կազմում է ավելի քան 1,5 միլիոն մարդ, որոնցից 56%-ը հինդուիստներ են, իսկ 38%-ը՝ մուսուլմաններ։ Բնակչության թվով Բհոպալը Հնդկաստանի 17-րդ և աշխարհի 131-րդ քաղաքն է[4]։

Աշխարհագրություն և կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թաջ ուլ Մասաջիդ մզկիթ

Բհոպալը գտնվում է Հնդկաստանի կենտրոնական մասում՝ Մալվա սարահարթում։ Քաղաքը գտնվում է ծովի մակարդակից 427 մետր բարձրության վրա։

Բհոպալի կլիման խոնավ արևադարձային է՝ մեղմ ձմեռներով, տաք, չորային ամառներով և մուսսոնային խոնավ եղանակով։ Ամառը սկսվում է մարտի վերջին և շարունակվում մինչև հունիսի կեսերը։ Այս ժամանակահատվածում օդի միջին ջերմաստիճանը հասնում է 30°С-ի։ Տարվա ամենաշոգ ամիսը մայիսն է, երբ օդի ջերմաստիճանը կարող է գերազանցել 40°С-ը։ Մուսոնները շարունակվում են հունիսի վերջից մինչև սեպտեմբերի վերջ, միջին ջերմաստիճանը այս ամիսներին 25°С է։ Ձմեռը տևում է հոկտեմբերից մինչև մարտի սկիզբը, ջերմաստիճանը այս ժամանակահատվածում մոտ 18 °C է, սակայն երբեմն զգալիորեն իջնում է։

Տեղումների միջին տարեկան քանակը 1146 մմ է։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակավայրի հիմնադիրը համարվում է Պարմարա Բհոջ թագավորը (1000-1055), ում տիրակալության մայրաքաղաքը Դհարն էր։ Ի սկզբանե քաղաքը կոչվում էր «Բհոջպալ» (Bhojpal)`ի պատիվ իր հիմնադրի անվան («Bhoj» - «Բհոջ») և այդ բնակավայրի համար նրա արածի («pal» - «ամբարտակ»), որի շնորհիվ քաղաքն ունեցավ Վերին լիճը[5]։ Պարմարների արքայատոհմի անկումից հետո Բհոպալը մի քանի անգամ ավերվել է և կողոպտվել։

Մոնղոլ կայսր Աուրանգզեբի մահից հետո նրա աֆղանական վարձկան զինվորներից մեկը՝ Տիրախից Դոստ Մուհամմեդ-խանը սկսեց ստեղծել իր սեփական իշխանությունը[6]։ Նրա հիմնադրած Բհոպալի իշխանությունը դարձավ Հնդկաստանում տարածքի մեծությամբ երկրորդ մուսուլմանական պետությունը մինչև նրա անկախությունը[7]։ Բհոպալը, որն այդ ժամանակ փոքրիկ գյուղ էր, աֆղան ղեկավարի շնորհիվ 1720-ական թվականներին վերածվեց քաղաք-ամրոցի. 1723 թվականի օգոստոսի 30-ին դրվեց ամրոցի հիմքը։ Դոստ Մուհամմեդ-խանի և նրա ժառանգների շնորհիվ իսլամն ու աֆղանները սկսեցին ուժեղ ազդեցություն ունենալ քաղաքի մշակույթի և ճարտարապետական տեսքի վրա[8]։ 1742 թվականին Ֆայզ Մուհամմեդ-խանը իշխանության մայրաքաղաքը Իսլամանագարից տեղափոխեց Բհոպալ։

1819-1926 թվականներին իշխանությունը ղեկավարել են կանայք (նրանք եղել են չորսը)։ Նրանցից մեկի՝ Շահ Ջահան բեգումի կառավարության օրոք նկատելի էր Մեծ Մողոլների ճարտարապետության ազդեցությունը, ուստի քաղաքի շրջաններից մեկը կոչվեց «Շահջահանաբադ»։ Նրա օրոք է կառուցվել նաև Ասիայի՝ այդ ժամանակվա ամենամեծ մզկիթը՝ Թաջ ուլ Մասաջիդը[9]։

Բհոպալի իշխանության վերջին ղեկավարը Համիդուլլահ Խանն էր՝ սուլթան Ջահան բեգումի որդին և Շահ Ջահան բեգումի թոռը։ 1949 թվականին իշխանությունը մտավ Հնդկական Միության կազմի մեջ, և Բհոպալը դարձավ նոր նահանգի մայրաքաղաքը[10][11]։ Սինդհին, ով փախել էր Պակիստանից Բրիտանական Հնդկաստանի մասնատման գործընթացի արդյունքում, բնակություն հաստատեց քաղաքի արևմտյան արվարձանում՝ Բայրագաթխում։ 1956 թվականին Բհոպալ, Մադհյա-Բհարատ և Վինդհյա-Պրադեշ նահանգները միավորվեցին՝ ձևավորելով Մադհյա Պրադեշ նոր նահանգը, որի մայրաքաղաքը դարձավ Բհոպալը։

1984 թվականի դեկտեմբերի 3-ին քաղաքում տեղի ունեցավ աշխարհի ամենամեծ տեխնածին աղետը՝ Բհոպալյան աղետը․ տեղի քիմիական գործարանում 42 տոննա մեթիլիզոցիանատ թունավոր գազի արտահոսքի հետևանքով զոհվեց շուրջ 3000 մարդ, իսկ ավելի ուշ՝ ևս 15000 մարդ[12][13]։ Այդ պատճառով դեկտեմբերի 3-ը քաղաքում համարվում է սգո օր․ ամեն տարվա այդ օրը փակվում են Բհոպալի բոլոր պետական հիմնարկները[14]։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բհոպալն առևտրի կենտրոն է (հացահատիկ, բամբակ, ափիոն, փայտանյութ, կարի արտադրանք)[15]։

Քաղաքը հայտնի է նաև իր արհեստներով՝ հուլունքագործությամբ և ոսկեթել ասեղնագործությամբ։

Բհոպալի ծայրամասում կա երկու արդյունաբերական շրջան՝ Մանդիդիպն ու Հովինդպուրը։ Առկա է արդյունաբերություն՝ քիմիական[16], բամբակի, ալրաղացման, սննդի, մեքենաշինության։ Կա էլեկտրասարքերի գործարան։ Քաղաքում գործում է լուցկու, կտորի, կարի-տրիկոտաժի և ոսկերչական իրերի արտադրություն։ Բհոպալի և ամբողջ Մադհյա Պրադեշ նահանգի խոշորագույն արդյունաբերական ընկերությունը «Hindustan Electro Graphite (HEG)»-ն է, որն արտադրում է գրաֆիտե էլեկտրոդներ[17]։

1984 թվականին Բհոպալի քիմիական գործարանում տեղի ունեցավ զոհերի հսկայական թվով Բհոպալյան աղետը, որը բացասաբար անդրադարձավ քաղաքի տնտեսական զարգացման վրա։ Ներդրումներ ներգրավելու նպատակով Մադհյա Պրադեշ նահանգի իշխանությունները 2010-ական թվականներին նախատեսում էին զարգացնել Բհոպալը խոշոր քաղաքների հետ կապող ավտոճանապարհների ցանցը։ Բացի այդ, աշխատանքներ են տարվում խմելու ջրի որակի բարձրացման, բնակչությանը ջուր և էլեկտրաէներգիա մատակարարելու ուղղությամբ։ Ջանքեր են ձեռնարկվում նաև զբոսաշրջության և կրթության զարգացման ուղղությամբ (Բհոպալում կա համալսարան)[18]։

Տրանսպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազգային №12 մայրուղին անցնում է Բհոպալով և քաղաքը կապում Ջաբալպուրի (արևելքում) և Ջայպուրի հետ (արևմուտքում)։ № 86 մայրուղին Բհոպալը միացնում է Սագարին (արևելքում) և Դեվասին (արևմուտքում)։ № 17 մայրուղին միացնում է Բհոպալը և Ինդաուրը։

Քաղաքը երկաթուղու միջոցով կավպած է հյուսիսային Հնդկաստանի այլ քաղաքների հետ։

Բհոպալի օդանավակայանը տեղակայված է քաղաքից 15 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ № 12 մայրուղու վրա։ Օդանավակայանն ընդունում է միայն տեղական չվերթներ և կանոնավոր չվերթներով քաղաքը կապում Դելիի, Բոմբեյի, Չեննայի, Հայդարաբադի, Կալկաթայի, Ինդաուրի, Ահմադաբադի և Ռայպուրի հետ։

Բհոպալում կա խոշոր երկաթուղային հանգույց[19]։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնները Բհոպալում[20][21]
Կրոն Տոկոս
հինդուիզմ
  
 73 %
իսլամ
  
 23 %
ջայնիզմ
  
 1.2 %
քրիստոնեություն
  
 1.1 %
բուդդայականություն
  
 1.1 %
այլ†
  
 0.6 %
Հավատացյալների բաշխումը
†ներառյալ սիկհերները

2011 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Բհոպալի բնակչությունը կազմում է 1 795 648 մարդ, այդ թվում՝ 939 560 տղամարդ և 856 088 կին։ Քաղաքային ագլոմերացիայի բնակչությունը կազմում է 1 883 381 մարդ[22]։

Գրագիտության մակարդակը 85,24 % է, տղամարդկանց շրջանում՝ 89,2 %, իսկ կանանց շրջանում՝ 80,1 %[22]:

Հինդուիստները կազմում են բնակչության 73 %-ը, իսկ մուսուլմանները՝ 23 %-ը[23]։ Մնացած 4 %-ը բուդդիստներ են, ջայնիստներ, սիկհերներ և այլն[20]։

Հիմնական լեզուներն են՝ հինդի, ուրդու և անգլերեն։

Մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքում անցկացվում է «Ռանգադհար» թատերական փառատոնը[24]։

Հոլի փառատոնին մասնակցում են ոչ միայն հինդուիստները, այլև այլ կրոնների ներկայացուցիչներ։ Քաղաքի բնակչության մտահոգությունը բնապահպանության հարցերով հանգեցրեց նրան, որ 2012 թվականին այստեղ անցկացվեց «կանաչ» Դիվալի[25]։

«Ջամաաթ Տաբլիգ» մուսուլմանական միսիոներական կազմակերպությունն ամեն տարի Բհոպալում անցկացնում է մուսուլմանական քարոզիչների եռօրյա բազմահազարանոց հավաք, որը կոչվում է «Aalami Tableeghi Ijtima» (կրճատ՝ «Ijtima»)[26][27]:

1934-1938 թվականներին Բհոպալում ապրել է բանաստեղծ և փիլիսոփա Մուհամմադ Իքբալը[28]։

2007 թվականից Բհոպալը դարձել է հնդկական ֆիլմերի նկարահանումների հայտնի վայր («Նշանադրությունից մինչև հարսանիք» (2008), «Ռաջնիտներ» (2010), «Պիպլիի կյանքը» (2010)[29]։ 2010-ական թվականներին այստեղ նկարահանվել են հետևյալ հեռուստասերիալները՝ «Chintu Chinki Aur Ek Badi Si Love Story», «Tum Dena Saath Mera», «Երկրորդ հարսանիք»[30] և «Համաձայնություն»։

Տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բհոպալում և նրա շրջակայքում կան բազմաթիվ տեսարժան վայրեր։

Պալատներ, առանձնատներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • «Բուրբոնների տուն», այստեղ բնակվել է հնդիկ իրավաբան և ագարակատեր, Բուրբոնների հնդկական ճյուղի հավանական հետնորդը՝ Բալտազար Նապոլեոն դը Բուրբոնը[31][32]։
  • Իսլամանագար (Ջագդիշպուր), գյուղ, որը ժամանակին եղել է Բհոպալի իշխանության քաղաքն ու մայրաքաղաքը։ Գտնվում է Բհոպալից 11 կմ հեռավորության վրա։ Նրա տարածքում պահպանվել են ամրոցի և երեք պալատների ավերակները (Չաման Մահալ, Ռանի Մահալ և Գոնդա Մահալ), որոնցից երկուսը կառուցվել են Բհոպալի իշխանության առաջին և երկրորդ նավաբների օրոք[33]։
  • Շաուկատ Մահալ, պալատ, կառուցվել է ֆրանսիացի ճարտարապետի կողմից եվրոպական ոճով։ Գտնվում է Բհոպալում։

Թատրոններ, կենտրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Բհարատ Բհավան, արվեստի կենտրոն, բացվել է Ինդիրա Գանդիի կողմից 1982 թվականի փետրվարի 13-ին։ Այստեղ անցկացվում են փառատոններ, համերգներ, կինոցուցադրություններ և այլ միջոցառումներ[34]։
  • Մադհյա Պրադեշ նահանգի պետական թանգարան, հիմնադրվել է Բհոպալի իշխանության նավաբ Շահ Ջահան-բեգումի օրոք։ Ունի 17 պատկերասրահ, որոնց թվում կան հնագիտական և կրոնական պատկերասրահներ, ինչպես նաև տարածաշրջանի արվեստի պատկերասրահներ[35]։
  • Ռաշտրիա Մանավ Սանգրահալայա, թանգարան բաց երկնքի տակ (Մարդու թանգարան)։
  • Տարածաշրջանային գիտական կենտրոն, բացվել է 1995 թվականի հունվարի 12-ին Հնդկաստանի նախագահ Շանկար Դայալ Շարմայի կողմից։ Զբաղվում է գիտության և տեխնոլոգիաների հանրայնացմամբ։ Նրա հավաքածուում կա մեխանիկայի, էներգետիկայի, ձայնի, լույսի, մթնոլորտի հետ կապված ավելի քան 266 գիտական ցուցանմուշ[36]։

Լճեր, քարանձավներ, զբոսայգիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Վերին լիճ, Հնդկաստանի ամենահին արհեստական լիճն է (գոյություն ունի 11-րդ դարից)։ Տարածաշրջանում հայտնի է նաև «Bada Talab» անվամբ։ Լիճը քաղաքի բնակիչների համար խմելու ջրի հիմնական պաշարն է։ Վերին լճում գտնվող Տակիա կղզում է Շահ Ալի Շահ Ռահմատուլախ Ալի դամբարանը[37]։ 2011 թվականին քաղաքի հիմնադիր Բհոջա թագավորի թագադրման 1000-ամյակի կապակցությամբ Վերին լճի մոտակայքում տեղադրվել է նրա արձանը, իսկ լիճը վերանվանվել է «Bhojtaal»[38]:
  • Վան Պիխար ազգային պարկ, կենդանաբանական այգի, որը գտնվում է Վերին լճի մոտակայքում։ 1983 թվականին դարձել է ազգային պարկ։
  • Ստորին լիճ (հայտնի է նաև որպես «Chhota Talaab» կամ «Pranab Kumar Bhattacharyya»), արհեստական լիճ է, որը ստեղծվել է 1794 թվականին նավաբ Հայաթ Մուհամմեդի հանձնարարությամբ՝ քաղաքը զարդարելու նպատակով[39]։
  • Բհիմբետկայի ժայռափոր կացարան, գտնվում է Բհոպալից 40 կմ հեռավորության վրա։

Կրոնական կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ջամա Մասաջիդ, մզկիթ, որը կառուցվել է 19-րդ դարի առաջին կեսին՝ Կուդսիե բեգումի օրոք։ Շենքի նկատմամբ իր հավակնություններն է ներկայացրել «Վիշվա հինդու պարիշադին» հինդուիստական կազմակերպությունը[40]։
  • Դհաի Սիդհի Կի Մասջիդ («Երկուսուկես քայլի մզկիթ»), առաջին մզկիթն է Բհոպալում և աշխարհի ամենափոքր մզկիթներից մեկը (մակերեսը 16 մ2 է)։ Կառուցվել է 18-րդ դարում զինվորականների համար։ Գտնվում է Բհոպալում՝ Համիդի հիվանդանոցի և Գանդիի բժշկական քոլեջի մոտ։
  • Մանդիր Մահավիր Գիրի (Մանուա Բհան Գի Տեկրի), ջայնիստների տաճարն է։ Գտնվում է Բհոպալից 7 կմ հեռավորության վրա՝ բլրի գագաթին։
  • Շիվայի մանդիր, 11-րդ դարի հինդուիստական տաճար է, կառուցվել է Բհոջ թագավորի կողմից (այստեղից էլ տաճարի անվանումներից մեկը՝ Բհոջեշվար)։ Գտնվում է Բհոպալից 28 կմ հեռավորության վրա։ Տաճարում գտնվում է Շիվայի քարե լինգամը։
  • Մոտի Մասջիդ (մյուս անվանումը՝ «Մարգարտյա մզկիթ»), կառուցվել է 1860 թվականին՝ նավաբ Սիկանդեր Բեգումի կառավարման ժամանակ։
  • Սանչի, Բհոպալից 46 կմ հեռավորության վրա տեղեկայված գյուղ է, որի տարածքում գտնվում են վաղ բուդդայական ճարտարապետության հուշարձաններ։
  • Թաջ ուլ Մասաջիդ, մզկիթ, որը համարվում է Հնդկաստանի ամենամեծ մզկիթներից մեկը։
  • Լաքշմի-Նարայանի տաճար (Բիրլի տաճար), կառուցվել է ի պատիվ հինդուիստական հարստության աստվածուհի Լաքշմիի և նրա ամուսնու՝ տիեզերքի պահապան (Նարայան) Վիշնուի։ Տաճարի մոտ է գտնվում Բիրլի թանգարանը (ի պատիվ հնդիկ հայտնի արդյունաբերողի ազգանվան)։ Այստեղ կան Մադհյա Պրադեշ նահանգի տարբեր մարզերի արձանների հավաքածուներ, որոնք վերաբերում են 12-րդ դարին՝ Պարմար արքայատոհմի կառավարման ժամանակներին[41]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ https://www.censusindia.co.in/towns/bhopal-population-bhopal-madhya-pradesh-802312
  2. ↑ Educational Britannica Educational (հուլիսի 1, 2010)։ The Geography of India: Sacred and Historic Places։ The Rosen Publishing Group։ էջեր 174–։ ISBN 978-1-61530-202-4։ Վերցված է ապրիլի 15, 2012 
  3. ↑ Green (հունվարի 28, 2010)։ «MSN's 8 green cities of India – 7 – Green News – Article – MSN India»։ Green.in.msn.com։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 28, 2009-ին։ Վերցված է 2010-07-26 
  4. ↑ «The world's largest cities»։ City Mayors։ Վերցված է օգոստոսի 16, 2013 
  5. ↑ "District Census Handbook - Bhopal" (PDF). Census of India. p. 35. Retrieved 22 September 2015.
  6. ↑ John Falconer, James Waterhouse (2009)։ The Waterhouse albums: central Indian provinces։ Mapin։ ISBN 978-81-89995-30-0 
  7. ↑ Bhopal, Madhya Pradesh. Indianetzone — Largest Free Encyclopedia on India with Lakhs of Articles.
  8. ↑ Dost Mohammad Khan, Nawab of Bhopal. Indianetzone — Largest Free Encyclopedia on India with Lakhs of Articles.
  9. ↑ Barbara D. Metcalf. Islam and Power in Colonial India: The Making and Unmaking of a Muslim Princess. Официальный сайт «AHA — American Historical Association». 2010.
  10. ↑ Princely State of Bhopal. Indianetzone — Largest Free Encyclopedia on India with Lakhs of Articles.
  11. ↑ «BMC History»։ մայիսի 15, 2007։ Արխիվացված է օրիգինալից ապրիլի 12, 2007-ին։ Վերցված է 2007-06-12 
  12. ↑ Eckerman Ingrid (2005)։ The Bhopal Saga—Causes and Consequences of the World's Largest Industrial Disaster։ India: Universities Press։ ISBN 81-7371-515-7 
  13. ↑ Carol Wood, The Bhopal Saga: Causes and Consequences of the World’s Largest Industrial Disaster, Environ Health Perspect., May 2005; 113(5): A344
  14. ↑ History of Bhopal. Indianetzone — Largest Free Encyclopedia on India with Lakhs of Articles.
  15. ↑ «Bhopal industries»։ Վերցված է 2007-04-10 
  16. ↑ Shubham Mukherjee & Namrata Singh. If you do India well, you can cover entire world, P&G CEO says. // The Times of India. TNN. Feb 28, 2013.
  17. ↑ Jorn Madslien. Industrial success fails to lift Bhopal. BBC News, Bhopal. Wednesday, 2 December 2009.
  18. ↑ Jorn Madslien and Ben Richardson. Bhopal`s economy was stalled by the 1984 gas leak. BBC News, Bhopal. Sunday, 29 November 2009.
  19. ↑ «Interstare Bus Terminus»։ Արխիվացված է օրիգինալից մայիսի 26, 2007-ին։ Վերցված է 2007-03-16 
  20. ↑ 20,0 20,1 Baseline Survey of Bhopal District, Madhya Pradesh Ministry of Minority Affairs, Government of India (2012)
  21. ↑ State wise 300 Districts of India with Top Muslim Population in Urban Areas (недоступная ссылка) All India Council of Muslim Economic Upliftment, India
  22. ↑ 22,0 22,1 «Provisional Population Totals»։ Census of India 2011։ The Registrar General & Census Commissioner, Government of India։ Վերցված է 2013-03-12 
  23. ↑ State wise 300 Districts of India with Top Muslim Population in Urban Areas Archived 2014-06-29 at the Wayback Machine. All India Council of Muslim Economic Upliftment, India (2013)
  24. ↑ Ekta Yadav. Theatre fest «Rangadhar» concluded in Bhopal.(չաշխատող հղում) // The Times of India. TNN Apr 21, 2013.
  25. ↑ Celebrate green Diwali. // Hindustan Times (Bhopal). 15 Nov 2012.
  26. ↑ Gloom engulfs Tableeghi Ijtima as Shahar Qazi passes away‎. // The Siasat Daily. Monday, 12 December 2011.
  27. ↑ Alexander R. Alexiev. The Wages of Extremism: Radical Islam`s Threat to the West and the Muslim World. Archived 2012-10-28 at the Wayback Machine. Visiting Fellow, Hudson Institute. March 2011. P. 83.
  28. ↑ Jamal Ayub. Iqbal`s Bhopal connect in a state of neglect.(չաշխատող հղում) // The Times of India. TNN Apr 22, 2012.
  29. ↑ After Swiss alps, Bhopal draws in Bollywood crowd! // The Indian Express. Agencies : Bhopal, Sun Jul 17 2011.
  30. ↑ Kamini Kumari. MP on a roll in TV serials.(չաշխատող հղում) // The Times of India. TNN Feb 23 2012.
  31. ↑ Angelique Chrisafis. Found in India: the last king of France. // The Guardian. Paris. Saturday 3 March 2007.
  32. ↑ MARIE-FRANCE CALLE. Un Indien serait en tête des héritiers au trône de France. // Le Figaro. 20/08/2007.
  33. ↑ Monuments of Islamnagar. Archived 2013-11-11 at the Wayback Machine. Официальный сайт «MP Archaeology. Directorate of Archaeology, Archives and Museums».
  34. ↑ Bharat Bhavan. Официальный сайт «A Multi Art Complex Bharat Bhavan».
  35. ↑ The State Museum Archived 2013-10-21 at the Wayback Machine.. Официальный сайт «MP Archaeology. Directorate of Archaeology, Archives and Museums».
  36. ↑ Regional Science Centre, Bhopal. Официальный сайт «Regional Science Centre, Bhopal».
  37. ↑ Bhoj Wetland. Archived 2007-03-03 at the Wayback Machine. Официальный сайт «WWF-India».
  38. ↑ Bhopal may soon be known as Bhojpal. // The Indian Express. Agencies: Bhopal, Tue Mar 01 2011.
  39. ↑ Pranab Kumar Bhattacharyya. Historical Geography of Madhya Pradesh from Early Records. Motilal Banarsidass Publishe, 1977. P. 275.
  40. ↑ Suchandana Gupta. VHP to focus on Bhopal «Jama Masjid».(չաշխատող հղում) // The Times of India. TNN Mar 5, 2003.
  41. ↑ Lakshmi Narayan Temple, Bhopal. Indianetzone — Largest Free Encyclopedia on India with Lakhs of Articles.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Sinha, Indra (2007). Animal's People. Simon & Schuster. ISBN 978-1-4165-7878-9.
  • Lapierre, Dominique (2002). Five Past Midnight in Bhopal. Warner Books. ISBN 0-7432-2035-8.
  • Khan, Shaharyar (2000). Begums of Bhopal, A Dynasty of Women Rulers in Raj India (illustrated ed.). I.B.Tauris. ISBN 978-1-86064-528-0.
  • Singh, J.P. (1998). City Planning in India: A Study of Land Use of Bhopal. Mittal Publications, India. ISBN 81-7099-705-4.
  • Shrivastava, Paul (1987). Bhopal: Anatomy of a Crisis. Paul Chapman, London.
  • Howgh, William (2006). A Brief History Of The Bhopal Principality In Central India. Hesperides Press. ISBN 1-4067-1225-6.
  • Mittal, Kamal (1990). History of Bhopal State: Development of Constitution, Administration and National Awakening, 1901–1949. South Asia Books. ISBN 99903-0-915-9.
  • D'Silva, Themistocles (2006). The Black Box of Bhopal. Trafford Publishing. ISBN 1-4120-8412-1.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
GND: 4127496-9 · LCCN: n80030785 · NKC: ge359271 · VIAF: 248260370, 145411245 · WorldCat VIAF: 248260370, 145411245
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բհոպալ&oldid=8554938» էջից