Ֆենտանիլ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆենտանիլ
Изображение химической структуры
Նույնացուցիչներ
CAS համար437-38-7
PubChem CID3345
DrugBank00813
CompTox Dashboard (EPA)
ECHA InfoCard100.006.468 Խմբագրել Վիքիդատայում

Ֆենտանիլ (անգլ․՝ Fentanyl), ուժեղ սինթետիկ պիպերիդինային շարքի օփիոիդային դեղամիջոց, որն հիմնականում օգտագործվում է որպես ցավազրկող։ Քանի որ ֆենտանիլը 50-ից 100 անգամ ավելի ուժեղ է, քան մորֆինը, նրա հիմնական կլինիկական օգտագործումը քաղցկեղով հիվանդների և բարդ վիրահատություններից հետո վերականգնվողների ցավազրկումն է[1]։ Ֆենտանիլն օգտագործվում է նաև որպես հանգստացնող միջոց[2]։ Կախված ներմուծման եղանակից այն կարող է շատ արագ գործել, և համեմատաբար փոքր քանակությամբ ընդունումը կարող է գերդոզավորում առաջացնել։ Ֆենտանիլը գործում է μ-օփիոիդային ընկալիչների ակտիվացման միջոցով։ Հայտնի է նաև որպես ֆենտանիլ ցիտրատ և վաճառվում է մասնավորապես, Սուբլիմազ (անգլ․՝ Sublimaze) ապրանքանիշի ներքո[3]։

Դեղագործական ֆենտանիլի կողմնակի ազդեցությունները հիշեցնում են թմրամիջոցների այլ օփիոիդների կողմնակի ազդեցությունները, ներառյալ կախվածությունը, ցրվածությունը, շնչառության ընկճումը,(ծանր և բարձիթողի դեպքորում կաորղ է հանգեցնել շնչառության կանգի), քնկոտությունը, սրտխառնոցը, տեսողության խանգարումները, դիսկինեզիան, զգայապատրանքը, զառանցանքն, որոնք հայտնի են որպես թմրամիջոցների զառանցանք, ցավազրկում, աղիքային խցանում, մկանների կարկամություն, փորկապություն, գիտակցության կորուստ, զարկերակային հիպոտենզիա, կոմա և մահ[2]։ Ալկոհոլն և այլ դեղամիջոցներն (օրինակ՝ կոկաինը, հերոին) կարող են սիներգիկորեն մեծացնել ֆենտանիլի կողմնակի ազդեցությունները։ Նալոքսոնը (հայտնի է նաև որպես նարկան) կարող է հակադարձել օփիոիդների գերդոզավորման հետևանքներն[3]։

Առաջին անգամ սինթեզվել է Պաուլ Ջենսնի կողմից 1959 թվականին, և 1968 թվականին Միացյալ Նահանգներում հաստատվել է բժշկական օգտագործման համար[4][5]։ 2015 թվականին ամբողջ աշխարհում՝ առողջապահության ոլորտում օգտագործվել է 1600 մկգ (3500 ֆունտ)[6]։ 2017 թվականի դրությամբ ֆենտանիլը բժշկության մեջ ամենաշատ օգտագործվող սինթետիկ օփիոիդն էր[7]։ 2019 թվականին ԱՄՆ-ում 278-րդ ամենաշատ նշանակված դեղամիջոցն էր՝ ավելի քան մեկ միլիոն դեղատոմսերով[8][9]։ Այն ընդգրկված է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության հիմնական դեղամիջոցների ցանկում[10]։

Ֆենտանիլը շարունակում է խթանել սինթետիկ օփիոիդային թմրանյութերի գերդոզավորումից մահվան համաճարակը Միացյալ Նահանգներում։ Չնայած դեղատոմսով օփիոիդներից մահացությունը կայուն է մնացել 2011-ից 2021 թվականներին, սինթետիկ օփիոիդների գերդոզավորումից մահացությունը նույն ժամանակահատվածում աճել է տարեկան 2600 մահից մինչև 70,601[11]։ Միացյալ Նահանգների ազգային դատաբժշկական լաբորատորիան գնահատում է, որ նահանգային և տեղական դատաբժշկական լաբորատորիաների կողմից ֆենտանիլի օգտագործման վերաբերյալ զեկույցների թիվը 2014-ից 2020 թվականներինին 4,697 հաղորդագրությունից աճել է մինչև 117,045 հաղորդագրություն[12][13]։ Ֆենտանիլը հաճախ կիրառվում է, մանրացված կամ ընդունվում այլ դեղամիջոցների հետ միասին, ներառյալ կոկաինն և հերոինը։ Հաղորդվել է, որ օգտագործվում է նաև հաբերի տեսքով, ներառյալ հաբեր, որոնք կրկնօրինակում են օքսիկոդոնն[14]։ Այլ դեղամիջոցների հետ խառն և տարբեր դեղաձևերով օգտագործումը դժվարացնում է չափից մեծ դեղաչափի դեպքում բուժման ճիշտ եղանակի որոշելն, ինչը կարող է հանգեցնել մահվան թվորի ավելացման[15]։ Ֆենտանիլի արտադրության պարզությունն ու բարձր արդյունավետությունը հեշտացնում են նրա արտադրությունն, անօրինական տեղափոխումն և վաճառքը, դարձնելով այն ավելի հեշտ ձեռք բերվող և ավելի լայնորեն օգտագործվող թմրանյութ[16]։

Բժշկական կիրառում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անզգայացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներերակային ֆենտանիլը հաճախ օգտագործվում է անզգայացման համար և որպես ցավազրկող միջոց[17]։ Անզգայացում առաջացնելու համար տրվում է հանգստացնող քնաբեր, ինչպիսիք են պրոպոֆոլը կամ թիոպենտալը և մկանային հանգստացնողը։ Անզգայացումը պահպանելու համար կարող են օգտագործվել ինհալացիոն անզգայացնող միջոցներ և լրացուցիչ ֆենտանիլ[18]։ Դրանք հաճախ տրվում են 15-30 րոպե ընդմիջումներով այնպիսի պրոցեդուրաների ժամանակ, ինչպիսիք են էնդոսկոպիան և վիրաբուժական միջամտությունները, ինչպես նաև շտապ օգնության սենյակներում[19][20]։

Վիրահատությունից հետո ցավը թեթևացնելու համար օգտագործումը կարող է նվազեցնել անզգայացումից դուրս գալու համար անհրաժեշտ ինհալացիոն անզգայացուցիչի քանակը։ Այս դեղամիջոցի դեղաչափի համապատասխանեցումը և դեղաչափի տիտրումը` կախված հիվանդի սպասվող գրգռիչներից և արձագանքներից, կարող են հանգեցնել արյան ճնշման և սրտի բաբախյունի կայուն մակարդակի և անզգայացումից ավելի արագ դուրս գալ նվազագույն ցավով[18]։

Տեղային ազգայացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլն ամենատարածված օգտագործվող ներերկրային օփիոիդն է, քանի որ նրա լիպոֆիլային պրոֆիլը ապահովում է գործողության արագ սկիզբ (5-10 րոպե) և գործողության միջանկյալ տևողություն (60-120 րոպե)[21]։ Օպտիմալ համադրությունը կարող է լինել ողնաշարի կառավարումը ֆենտանիլի հետ։ Ֆենտանիլի գրեթե անմիջական ազդեցությունը նվազեցնում է ներքին օրգանների անհանգստությունն և նույնիսկ սրտխառնոցն ընթացակարգի ընթացքում[22]։

Մանկաբարձություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլն երբեմն ներարկվում է ներերակային՝ որպես ողնաշարի անզգայացման մաս, կամ էպիդուրալ՝ ցավազրկում կատարելու համար։ Լիպիդներում ֆենտանիլի բարձր լուծելիության պատճառով ազդեցությունն ավելի տեղայնացված է, քան մորֆինինն, և որոշ բժիշկներ նախընտրում են մորֆին օգտագործել ցավազրկման համար[23]։ Այն լայնորեն օգտագործվում է մանկաբարձական գործունեության մեջ՝ կարճ ժամանակում գագաթնակետին հասնելու (մոտ 5 րոպե), մեկ դեղաչափից հետո դրա գործողության արագ դադարեցման և սրտանոթային համակարգի հարաբերական կայունության հասնելու համար[24]։ Մանկաբարձության մեջ դեղաչափը պետք է ճշգրիտ լինի, որպեսզի կանխվի դեղամիջոցի մեծ քանակությամբ մորից պտղի փոխանցումը։ Բարձր դեղաչափով դեղը կարող է ազդել պտղի վրա՝ առաջացնելով հետծննդյան շնչառական անբավարարություն։ Այդ պատճառով ավելի կարճ գործող դեղամիջոցներն, ինչպիսիք են ալֆենտանիլը կամ ռեմիֆենտանիլը, կարող են ավելի հարմար լինել ընդհանուր անզգայացման ինդուկցիայի համատեքստում[25]։

Ցավազրկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլ քթի լակի 100 մկգ դեղաչափով մեկ օգտագործման համար

Ֆենտանիլի կենսամատչելիությունն, երբ ներարկվում է, կազմում է մոտ 70-90%, բայց որոշակի անճշտությամբ՝ քթանցքի գերբնակվածության, կուլ տալու և ոչ պատշաճ կառավարման պատճառով։ Ինչպես շտապ, այնպես էլ պալիատիվ օգտագործման համար,ինտրանասալ ֆենտանիլը (intranasal fentanyl) հասանելի է 50, 100 և 200 մկգ դեղաչափերով։ Շտապ բժշկության մեջ ներհիվանդանոցային ֆենտանիլի անվտանգ կիրառումը՝ կողմնակի ազդեցությունների ցածր հաճախականությամբ և ցավի նվազեցման խոստումնալից ազդեցությամբ, ցույց է տրվել հեռանկարային դիտողական ուսումնասիրության արդյունքում՝ հիվանդանոցից դուրս գտնվող մոտ 900 հիվանդների մոտ[26]։

Երեխաների մոտ ֆենտանիլի ներերակային կառավարումն օգտակար է միջինից ծանր ցավը բուժելու համար[27]։ Բացի այդ, 2017 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել ֆենտանիլ պաստիլների արդյունավետությունը հինգ տարեկան երեխաների մոտ, որոնք կշռում են ընդամենը 13 կգ։ Պաստիլներն ավելի նախընտրելի են օգտագործման համար, քանի որ օրգանիզմը վերահսկում է բավարար դեղաքանակն, ի տարբերություն բուկալային հաբերի[28]։

Քրոնիկ ցավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն նաև օգտագործվում է քրոնիկ ցավի, այդ թվում՝ քաղցկեղի ցավի բուժմանհամար[29]։ Հաճախ օգտագործվում են տրանսդերմալ կարկատաններ[14]։ Կարկատաններն աշխատում են 48-72 ժամվա ընթացքում մաշկի միջոցով դանդաղ ազատելով ֆենտանիլն արյան մեջ՝ ապահովելով երկարատև ցավազրկում[30]։ Դեղաքանակը կախված է կարկատանի չափից, քանի որ տրանսդերմալ կլանման արագությունը կայուն է մաշկի մշտական ջերմաստիճանում։ Յուրաքանչյուր կարկատել պետք է փոխվի յուրաքանչյուր 72 ժամը մեկ[31]։ Ներծծման արագությունը կախված է մի շարք գործոններից։ Մարմնի ջերմաստիճանը, մաշկի տեսակը, մարմնի ճարպի քանակը և կարկատանի գտնվելու վայրը կարող են լուրջ հետևանքներ ունենալ։ Տարբեր արտադրողների կողմից օգտագործվող տարբեր առաքման համակարգերը նույնպես կանդրադառնան ներծծման անհատական արագության և կառավարման եղանակի վրա։ Ֆենտանիլի կարկատանները հաճախ նշանակվում են արագ գործող օփիոիդների (օրինակ՝ մորֆին կամ օքսիկոդոն) հետ միասին՝ սուր ցավը թեթևացնելու համար[32]։

Բեկումնային ցավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենթալեզվային ֆենտանիլն արագորեն լուծվում և ներծծվում է ենթալեզվային հոդի լորձաթաղանթի միջոցով՝ ապահովելով արագ ցավազրկում[33]։ Ֆենտանիլը բարձր լիպոֆիլ միացություն է, որը լավ ներծծվում է ենթալեզվային եղանակով[34]։ Նման ձևերը հատկապես օգտակար են քաղցկեղի բեկումնային ցավային դրվագների համար, որոնք հաճախ արագ են սկսվում, կարճատև և արտահայտված ինտենսիվությամբ[35]։

Պալիատիվ խնամք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլի տրանսդերմալ սպեղանի՝ մեկ մարդու ձեռքի համար ժամում 12 միկրոգրամ ազատման արագություն

Պալիատիվ խնամքի մեջ տրանսդերմալ ֆենտանիլային կարկատանների որոշիչ, բայց սահմանափակ դերերն են՝

  • Մարդիկ, ովքեր արդեն կայունացել են այլ օփիոիդների վրա, ովքեր կուլ տալու մշտական խնդիրներ ունեն և չեն կարող հանդուրժել կառավարման այլ պարանտերալ ուղիներ, ինչպիսիք են ենթամաշկային կառավարումը։
  • Միջին և ծանր երիկամային անբավարարություն ունեցող մարդիկ[36]։
  • Մորֆինի, հիդրոմորֆոնի կամ օքսիկոդոնի արտաքին ընդունման տհաճ կողմնակի ազդեցությունները[37][38]։

Տրանսդերմալ կարկատան օգտագործելիս հիվանդները պետք է զգույշ լինեն և նվազագույնի հասցնեն կամ խուսափեն արտաքին ջերմության աղբյուրներից (արևի ուղիղ ճառագայթներ, ջեռուցման բարձիկներ և այլն), որոնք կարող են հրահրել չափազանց շատ դեղամիջոցի արտանետումն ու կլանումն և առաջացնել պոտենցիալ մահացու բարդություններ[39]։ `

Մարտական բժշկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աֆղանստանում ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի ռազմական բժիշկներն օգտագործել են ֆենտանիլով պաստիլներ՝ սառնաշաքարների տեսքով՝ ինքնաշեն պայթուցիկ սարքերի պայթյուններից և այլ վնասվածքներից մարտական վիրավորներին բուժելու համար[40]։ Փայտիկը սոսնձում էին մատին, իսկ պաստիլը քսում էին մարդու այտին։ Երբ բավարար քանակությամբ ֆենտանիլ էր ներծծվում, մարդը (նստած) բերանից ազատում էր, ինչը ցույց է տալիս բավարար ցավազրկում և որոշակիորեն նվազեցնում էր գերդոզավորման հավանականությունը և դրա հետ կապված ռիսկերը[40]։

Շնչահեղձություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլը կարող է օգտագործվել նաև այն հիվանդների կողմից, ովքեր լավ չեն ընդունում մորֆինը կամ ովքեր շնչահեղձություն ունեն մորֆինից անձեռնմխելի։ Ֆենտանիլը հատկապես օգտակար է պալիատիվ խնամքի հաստատություններում միաժամանակյա բուժման համար, որտեղ ցավն ու շնչառությունը ուժեղ են և պետք է բուժվեն ուժեղ օփիոիդներով[41]։

Այլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կառավարման որոշ եղանակներ, ինչպիսիք են ռնգային հեղուկացիրները և ինհալատորները, սովորաբար հանգեցնում են արյան մակարդակի ավելի արագ բարձրացման, ինչը կարող է ապահովել ավելի անհապաղ ցավազրկման, բայց նաև ավելի լուրջ կողմնակի բարդություններ, հատկապես գերդոզավորման դեպքում։ Այս հարմարեցումներից մի քանիսի շատ ավելի բարձր արժեքը կարող է չարդարացվել աննշան օգուտով՝ համեմատած այտլային կամ տեղային տարբերակների հետ։ Ինտրանասալ ֆետրանասալը նույնքան արդյունավետ է, որքան ներերակային մորֆինը և գերազանցում է ներմկանային մորֆինը հիվանդանոցում սուր ցավը բուժելու համար[27]։

Ներկայումս մշակվում է ֆենտանիլով հիվանդի կողմից վերահսկվող տրանսդերմալ համակարգ (PCTS), որի նպատակն է թույլ տալ հիվանդներին վերահսկել ֆենտանիլի ներարկումը մաշկի միջոցով՝ հետվիրահատական ցավը բուժելու համար[42]։ PCTS-ը կարող է օգտագործվել նաև բուժման համար։ Տեխնոլոգիան բաղկացած է նախապես ծրագրավորված ինքնավար դեղերի առաքման համակարգից, որն օգտագործում է էլեկտրատրանսպորտի տեխնոլոգիան՝ տասը րոպեի ընթացքում 40 մկգ ֆենտանիլ հիդրոքլորիդ պահանջելու համար։ 2004 թվականի փորձի ժամանակ, որը ներառում էր 189 հիվանդների հետվիրահատական միջինից ծանր ցավ ունեցող խոշոր վիրահատությունից հետո 24 ժամվա ընթացքում, հիվանդների 25%-ը հրաժարվել է բուժումից՝ ոչ ադեկվատ ցավազրկման պատճառով։ Այնուամենայնիվ, PCTS մեթոդը ավելի լավն էր, քան պլացեբոն՝ ցույց տալով ցավի ավելի ցածր միջին ցուցանիշներ և չունենալով զգալի ճնշող ազդեցություն շնչառության վրա[43]։

Կողմնակի ազդեցություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ-ում թմրանյութերի գերդոզավորումից մահացությունն աճել է 2019-ից 2021 թվականներին, իսկ 2021 թվականին գրանցվել է ավելի քան 106,000 մահ թմրանյութերի գերդոզավորումից: Մեթադոնից բացի՝ սինթետիկ այլ օփիոիդներից (հիմնականում ֆենտանիլ) մահացությունը շարունակել է աճել՝ 2021 թվականին գրանցվել է գերդոզավորումից մահվան 70,601 դեպք: Խթանիչների հետ կապված դեպքերի թիվը, ներառյալ կոկաինը կամ չարաշահման ներուժ ունեցող հոգեբանական խթանիչները (հիմնականում մետամֆետամինը), նույնպես շարունակել են աճել, և 2021 թվականին գերդոզավորումից մահացել է 32,537 մարդ (աղբյուրը՝ CDC WONDER):

Ֆենտանիլի ամենատարածված կողմնակի ազդեցություններ, որոնք ազդում են մարդկանց ավելի քան 10%-ի վրա, ներառում են սրտխառնոց, փսխում, փորկապություն, բերանի չորություն, քնկոտություն, խառնաշփոթություն և ասթենիա (թուլություն)։ Ավելի հազվադեպ, մարդկանց 3-10%-ի մոտ, ֆենտանիլը կարող է առաջացնել որովայնի ցավ, գլխացավ, հոգնածություն, անորեքսիա և քաշի կորուստ, գլխապտույտ, նյարդայնություն, անհանգստություն, դեպրեսիա, գրիպի նման ախտանիշներ, դիսպեպսիա (ստամոքսի խանգարում), հիպովենտիլացիա և միզուղիների պահպանում։ Ֆենտանիլի օգտագործումը նույնպես կապված էր աֆազիայի հետ[44]։ Չնայած ավելի հզոր անալգետիկ լինելուն, ֆենտանիլը հակված է ավելի քիչ սրտխառնոց առաջացնել, ինչպես նաև ավելի քիչ հիստամինով միջնորդավորված քոր առաջացնել, քան մորֆինը[45]։

Ֆենտանիլի գործողության տևողությունն երբեմն թերագնահատվում էր, ինչը հանգեցնում էր բժշկական համատեքստում վնասի[46][47][48][49][49]։ 2006 թվակաին ԱՄՆ Սննդի և դեղերի վարչությունը (FDA) հետաքննություն սկսեց շնչառական հիվանդություններից մահվան մի քանի դեպքերի վերաբերյալ, սակայն Միացյալ Թագավորության բժիշկները նախազգուշացված չէին ֆենտանիլի հետ կապված ռիսկերի մասին մինչև 2008 թվականի սեպտեմբերը[50]։ FDA-ն հաստատեց, որ ֆենտանիլը կարող է առաջացնել շնչառական խնդիրներ, ինչպիսիք են թոքաբորբը և։ 2012-ի ապրիլին Սննդի և դեղերի վարչությունը հաղորդեց, որ տասներկու փոքր երեխաներ մահացել են, իսկ տասներկուսը ծանր հիվանդացել են մաշկի վրա ֆենտանիլի կարկատանների առանձին պատահական ազդեցությունների արդյունքում։ Կարկատանները կարող են նաև առաջացնել մաշկի գրգռում, ինչը կարող է հանգեցնել մաշկի գրգռման[44]։

Շնչառական դեպրեսիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլի ամենավտանգավոր կողմնակի ազդեցությունը շնչառական ճնշումն է[51], այսինքն՝ ածխաթթու գազի նկատմամբ զգայունության նվազումն, ինչը հանգեցնում է շնչառության մակարդակի նվազման, և կարող է հանգեցնել ուղեղի վնասվածքի կամ մահվան։ Այս ռիսկը նվազում է, երբ շնչուղիները պաշտպանված են էնդոտրախային խողովակով (ինչպես անզգայացման ժամանակ)[52]։ Այս ռիսկն ավելի մեծ է որոշակի խմբերում, ինչպիսիք են քնի խանգարիչ ունեցող մարդիկ։

Շնչառական դեպրեսիայի ռիսկը մեծացնող այլ գործոններ են`

Ֆենտանիլի կայուն թողարկման դեղամիջոցներն, ինչպիսիք են կարկատանները, կարող են նաև առաջացնել անսպասելի հետաձգված շնչառական դեպրեսիա[53][54][55]։ Հանկարծակի շնչառական դեպրեսիայի ճշգրիտ պատճառը պարզ չէ, բայց կան մի քանի վարկածներ՝

  • Ֆատարպի հագեցվածությունը մարմնի ճարպի արագ և խորը կորուստ ունեցող մարդկանց մոտ (քաղցկեղով, սրտի անբավարարությամբ կամ կաչեքսիա վարակով տառապող մարդիկ կարող են կորցնել իրենց մարմնի ճարպի 80%-ը)։
  • Ածխածնի երկօքսիդի վաղ պահպանումն առաջացնում է մաշկի անոթների լայնացում (ավելի շատ ֆենտանիլի արտանետում), ինչպես նաև ացիդոզ, որը նվազեցնում է ֆենտանիլի կապը սպիտակուցների հետ՝ էլ ավելի ֆենտանիլ ազատելով։
  • Հանգստացնող ազդեցությունը նվազում է, ափիոնային թունավորության մասին վաղ նախազգուշացման օգտակար նշանը կորչում է, և որպես արդյունք մակարդակները մոտենում են շնչառական դեպրեսանտների մակարդակին։

Ֆենտանիլի գերդոզավորման մեկ այլ ուղեկցող բարդություն է այսպես կոչված փայտե կրծքավանդակի սինդրոմն, որն արագորեն առաջացնում է ամբողջական շնչառական անբավարարություն պեկտորային մկանների կաթվածի պատճառով։

Սիրտ և արյունատար անոթներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հազվասրտություն՝ Ֆենտանիլը նվազեցնում է սրտի բաբախյունը՝ բարձրացնելով ուղեղի ցողունում գտնվող վագուսային նյարդի տոնուսն, ինչը մեծացնում է պարասիմպաթիկ գրգռումն[52]։
  • Անոթալայնացում՝ այն նաև ընդլայնում է զարկերակային և երակային արյան անոթները կենտրոնական մեխանիզմի միջոցով՝ առաջին հերթին դանդաղեցնելով անոթալայնացման կենտրոնները ուղեղի ցողունում։ Ավելի փոքր չափով դա անում է՝ ուղղակիորեն ազդելով արյան անոթների վրա։ Այն շատ ավելի ցայտուն է և հիվանդների մոտ, ովքեր արդեն ունեն սիմպաթիկ գրավչություն, ինչպիսիք են արյան բարձր ճնշում կամ սրտանոթային անբավարարություն ունեցող հիվանդներն։ Այն չի ազդում սրտի կծկողականության վրա, երբ տրվում են սովորական դեղաչափեր[52]։

Մկանային կոշտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ ֆենտանիլ բոլուսների արագ կիրառման դեպքում ձայնալարերի կոշտությունը կարող է շատ դժվարացնել շնչառությունն։ Այս ազդեցության ճշգրիտ մեխանիզմը հայտնի չէ, բայց այն կարելի է կանխել և բուժել նյարդամկանային արգելափակումներով[52]։

Փայտե կրծքավանդակի համախտանիշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլի նկատելի հատուկ կողմնակի ազդեցությունը ներառում է նաև որովայնի մկանների և դիաֆրագմայի կոշտության հանկարծակի առաջացում, ինչը հանգեցնում է շնչառական անբավարարության[56]։ Սա նկատվում է բարձր դեղաչափերում և հայտնի է որպես փայտե կրծքավանդակի համախտանիշ։ Ենթադրվում է, որ այս համախտանիշը ֆենտանիլի գերդոզավորումից մահվան հիմնական պատճառն է[57]։

Փայտե կրծքավանդակի համախտանիշը վերացվում է նալոքսոնով և ենթադրվում է, որ առաջանում է նորադրենալինի արտազատմամբ, որն ակտիվացնում է α-ադրեներգիկ ընկալիչներն, ինչպես նաև, հնարավոր է, խոլիներգիկ ընկալիչների ակտիվացմամբ[58]։

Փայտե կրծքավանդակի համախտանիշը բնորոշ է միայն մինչ օրս ամենահզոր օփիոիդներին, որոնք ներառում են ֆենտանիլն և դրա անալոգները, մինչդեռ մյուս պակաս հզոր օփիոիդներն, ինչպիսին է հերոինն, առաջացնում են շնչառական մկանների չափավոր կոշտություն շատ ավելի փոքր չափով[59]։

Գերդոզավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլ 2 մգ (աջ կողմում սպիտակ փոշի) մահացու դոզան է մարդկանց մեծամասնության համար: ԱՄՆ կոպեկի լայնությունը 19 մմ է (0,75 դյույմ):

Ֆենտանիլը չափազանց մեծ դեղաչափի բացառիկ ռիսկ է ներկայացնում մարդկանց մոտ, քանի որ թունավորություն առաջացնելու համար անհրաժեշտ քանակն անկանխատեսելի է[2]։ Գերդոզավորումից մահացությունների մեծ մասն, որոնք կապված են բացառապես ֆենտանիլի հետ, տեղի են ունենում, երբ շիճուկի կոնցենտրացիան միջինում 0,025 մկգ/մլ է 0,005–ից 0,027 մկգ/մլ միջակայքում[60]։ Տարբեր նյութերի օգտագործման դեպքում արյան մեջ ֆենտանիլի կոնցենտրացիան, որը կազմում է մոտավորապես 7 նգ/մլ կամ ավելի, կապված է եղել մահվան հետ[61]։ ֆենտանիլը կարող է օգտագործվել նաև ան ժամանակ երբ չափից մեծ դոզաների ավելի քան 85%-ը կապված են առնվազն մեկ այլ դեղամիջոցի հետ, և չկա հստակ փոխկապակցվածություն, որը ցույց կտա, թե որ մակարդակի խառնուրդներն են մահացու։ Որոշ դեպքերում մահացու խառնուրդների դոզաները տատանվում էին ավելի քան երեք մեծությամբ։ Այս չափազանց անկանխատեսելի անկայունությունն, երբ օգտագործվում են այլ դեղամիջոցներ, հատկապես դժվարացնում է մահացու ելքերի կանխարգելումը։

Նալոքսոնը (վաճառվում է Narcan ապրանքանիշի ներքո) կարող է ամբողջությամբ կամ մասամբ հակադարձել օփիոիդների գերդոզավորումը[62]։ 2014-ի հուլիսին Մեծ Բրիտանիայի դեղերի և առողջապահական արտադրանքի կարգավորման գործակալությունը (MHRA) նախազգուշացում է տարածել տրանսդերմալ ֆենտանիլային կարկատանների պատահական ազդեցությունից կյանքին սպառնացող հնարավոր վնասների մասին, հատկապես երեխաների մոտ, և խորհուրդ է տվել դրանք սոսնձել ներսից՝ նախքան դրանք դեն նետելը։ MHRA-ն նախազգուշացրել է, որ ֆենտանիլը կարող է առաջացնել ալերգիկ ռեակցիաներ։ Կարկատանները պետք է հեռու պահվեն այն երեխաներից, ովքեր առավել վտանգված են ֆենտանիլի գերդոզավորման համար։ ԱՄՆ-ում ֆենտանիլն և դրա անալոգները 2017-ին ավելի քան 29,000 մահվան պատճառ են դարձել, ինչը զգալիորեն ավելին է, քան նախորդ չորս տարիների ընթացքում[63][64]։

30 պաստիլների փաթեթ, յուրաքանչյուրը 600 մկգ ֆենտանիլ

Ֆենտանիլի օգտագործման հետևանքով մահվան դեպքերի որոշ աճ կապված չէ դեղատոմսով դուրս գրվող ֆենտանիլի հետ, այլ կապված է ֆենտանիլի անօրինական արտադրության հետ, որը խառնվում է հերոինի հետ կամ վաճառվում է որպես հերոին։ Ֆենտանիլի գերդոզավորումից մահը շարունակում է մնալ հանրային առողջության խնդիր, որը ազգային մտահոգություն է առաջացրել Կանադայում 2015 թվականի սեպտեմբերից։ 2016 թվականին Բրիտանական Կոլումբիա նահանգում ֆենտանիլի գերդոզավորումից մահացությունը միջինում օրական երկու մարդ էր։ 2017-ին մահացության մակարդակն աճել է ավելի քան 100%-ով՝ 2017-ի հունվարից ապրիլ ընկած ժամանակահատվածում Բրիտանական Կոլումբիայում գերդոզավորման հետ կապված 368 մահ[65]։

Ժամանակի ընթացքում ֆենտանիլը սկսել է ներթափանցել հերոին, ինչպես նաև ապօրինի արտադրված օփիոիդներ և բենզոդիազեպիններ[66][67]։ Ֆենտանիլի պարունակությունը կոկաինում, մետամֆետամինում, կետամինում և այլ դեղամիջոցներում տարածված է։ Ֆենտանիլով համեմված հերոինի մեկ կիլոգրամը կարող է վաճառվել ավելի քան 100,000 ԱՄՆ դոլարով, բայց ֆենտանիլն ինքնին կարող է արտադրվել շատ ավելի էժան՝ մոտ 6000 ԱՄՆ դոլար մեկ կիլոգրամի դիմաց։ Մեքսիկան և Չինաստանը ֆենտանիլի և հարակից նյութերի հիմնական մատակարարող երկրներն են, որոնք ապօրինի կերպով ներմուծել են անմիջապես Միացյալ Նահանգներ, իսկ հետագայում Հնդկաստանը դառնում է պատրաստի ֆենտանիլի փոշու և ֆենտանիլի քիմիական պրեկուրսորների աղբյուր։ Միացյալ Թագավորության ապօրինի թմրանյութերի շուկան այլևս կախված չէ Չինաստանից, քանի որ ֆենտանիլի ներքին արտադրությունը դուրս է մղում ներմուծումը[68]։

Ներերակային դեղաչափն, որը հանգեցնում է օփիոիդներ չընդունող առարկաների 50%-ի մահվան, կազմում է 3 մգ/կգ առնետների մոտ, 1 մգ/կգ կատուների մոտ, 14 մգ/կգ շների մոտ և 0,03 մգ/կգ կապիկների մոտ[69]։ Մկների մոտ LD50-ը ստացվել է որպես 6,9 մգ/կգ ներերակային, 17,5 մգ/կգ ներերակային, 27,8 մգ/կգ տեղային։ Մարդկանց մոտ LD50 մակարդակը անհայտ է[70]։

2023 թվականի հունիսին ԱՄՆ-ում և Կանադայում գերդոզավորումից մահացությունը կրկին հասել Է ռեկորդային ցուցանիշների։ Ըստ Վիեննայում տեղակայված ՄԱԿ-ի թմրամիջոցների և հանցավորության գրասենյակի (ՄԱԿ-ի UNP) 2023 թվականի զեկույցի, մահվան դեպքերի աճը պայմանավորված է ոչ թե սպառողների թվի աճով, այլ հենց ֆենտանիլի մահացու ազդեցությամբ։ Ֆենտանիլը հատուկ կարգավիճակի կարիք կունենար, քանի որ այն զգալիորեն ավելի թունավոր է, քան մյուս լայնորեն չարաշահվող օփիոիդներն և անալգետիկ ափիոններն։ Ինչ վերաբերում է երեխաների գերդոզավորումից մահվան դեպքերին, ապա թվերը նույնպես մտահոգիչ են։ Ըստ ՋԱՄԱ ցանցի զեկույցի՝ 1999-ից 2021 թվականներին երեխաների մոտ մահացու դեպքերի 37,5%-ը կապված է եղել ֆենտանիլի օգտագործման հետ մահերի մեծ մասը տեղի է ունեցել դեռահասների շրջանում (89,6%) և 0-ից 4 տարեկան երեխաների շրջանում (6,6%)։ Ըստ ՄԱԿ-ի, Հյուսիսային Ամերիկայի օփիոիդային ճգնաժամը շարունակում է մնալ, որը սնուցվում է գերդոզավորումից մահվան աննախադեպ թվով[71]։

Ոստիկանության կեղծ հաղորդումներն երկրորդային ազդեցության հետևանքով թունավորումների մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010-ականների վերջին որոշ լրատվամիջոցներ սկսեցին հաղորդել ոստիկանության աշխատակիցների հոսպիտալացման դեպքերի մասին այն բանից հետո, երբ նրանք դիպչեցին փոշիացված ֆենտանիլին և թափահարեցին այն իրենց հագուստից[72]։ Ֆենտանիլի տեղական (կամ տրանսդերմալ, մաշկի միջոցով) և ինհալացիոն ազդեցությունը չափազանց քիչ հավանական է, որ հարբեցողություն կամ գերդոզավորում առաջացնի (բացառությամբ ֆենտանիլի շատ մեծ քանակությամբ երկարատև ազդեցության), և առաջին բուժօգնություն ցուցաբերողներն, ինչպիսիք են պարամեդիկներն և ոստիկանության աշխատակիցներն, ենթարկվում են ֆենտանիլով թունավորման նվազագույն ռիսկի, եթե պատահաբար շփվեին անձեռնմխելի մաշկի հետ։ ֆենտանիլը կարող է առաջացնել ալերգիկ ռեակցիաներ, ինչպիսին է կարմրությունը[73][74]։ 2020 թվականին հրապարակված հոդվածում ասվում էր, որ գիտական հանրությունը դեռ հավատում է, որ ակամա ազդեցության արդյունքում հիվանդությունը չափազանց քիչ հավանական է, քանի որ օփիոիդներն անարդյունավետ ներծծվում են մաշկի միջոցով և դժվար թե տեղափոխվեն օդ[75]։ Այնուամենայնիվ, այս պնդումն, որը հրապարակվել է ենթադրում է, որ օփիոիդները կարող են առաջացնել դեպքերում հաղորդված հետևանքները, ներառյալ սրտի բաբախյունը, հիպերվանտիլացիան և ցնցումները, ֆենտանիլի գերդոզավորման ախտանիշներ չէին և ավելի հաճախ կապված էին խուճապի հարձակման հետ[76]։

2021 թվականի փաստաթուղթը մտահոգություն էր հայտնում, որ ֆենտանիլի վերաբերյալ ֆիզիկական մտահոգությունները կարող են խանգարել գերդոզավորման արտակարգ իրավիճակներին արդյունավետ արձագանքելուն՝ պատասխանողներին ստիպելով լրացուցիչ ժամանակ ծախսել անհարկի նախազգուշական միջոցների վրա, և որ լրատվամիջոցների լուսաբանումը կարող է նաև հավերժացնել հասարակության ավելի լայն դատապարտումն, որ թմրանյութեր օգտագործող մարդիկ վտանգավոր են իրենց շրջապատի համար[77]։

Թունաբանության փորձագետներից մեկը չափազանց թերահավատորեն է վերաբերվում այն փաստին, որ ոստիկանությունն իսկապես թույլ է տալիս գերդոզավորում, երբ պարզապես դիպչում է։ « Դա երբեք չի պատահել », - ասում է դոկտոր Ռայան Մարինոն, թունաբան և շտապ օգնության բժիշկ, ով կախվածությունն ուսումնասիրում է Քեյս Վեսթերն ռեզերվ համալսարանում։

Կանխարգելում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկման կենտրոնը (CDC) հրապարակել է հանրային առողջության ուղեցույցներ՝ ֆենտանիլի չարաշահումն և մահացու գերդոզավորումը կանխելու համար։ Նախնական առաջարկությունն, որը հայտնի է նաև որպես առողջության նախազգուշացման ցանցի առաջարկություն, տրամադրում է կենսական, ժամանակին համապատասխան տեղեկատվություն որոշակի միջադեպի կամ իրավիճակի վերաբերյալ, պահանջում է անհապաղ գործողություն կամ ուշադրություն առողջապահության ոլորտի պատասխանատուների, լաբորատորիաների և հասարակության ներկայացուցիչների կողմից և փոխանցում է կարևորության ամենաբարձր մակարդակն։ Այն թողարկվել է 2015 թվականի հոկտեմբերին, իսկ 2018-ի հուլիսին հրապարակվել է հետագա նախազգուշացումն, որը ֆենտանիլի չարաշահման և ոչ օփիոիդների հետ խառնվելու պատճառով մահվան դեպքերի աճի մասին էր[78]։ 2020 թվականի դեկտեմբերի առաջարկությունը նախազգուշացրել է հետևյալի մասին[78]՝

Թմրամիջոցների գերդոզավորումից մահացությունների թվի զգալի աճն ամբողջ Միացյալ Նահանգներում, հիմնականում պայմանավորված է գերդոզավորումից մահացությունների թվի արագ աճով, որոնք կապված են ապօրինի արտադրված ֆենտանիլի հետ։ Թմրամիջոցների գերդոզավորումից մահացության աճի արագացման հետ կապված, ամենամեծ աճը գրանցվել է 2020 թվականի մարտից մինչև 2020 թվականի մայիս, ինչը համընկավ COVID-19 համաճարակի մեղմացման լայնածավալ միջոցառումների իրականացման հետ[79]։

2019 թվականի մայիսից մինչև 2020 թվականի մայիս ընկած 12 ամիսների ընթացքում գրանցվել է 81,230 մահ՝ թմրանյութերի գերդոզավորմամբ, ինչը ԱՄՆ-ում երբևէ գրանցված 12-ամսյա ժամանակահատվածում թմրանյութերի գերդոզավորման դեպքերի ամենամեծ թիվն է։ Այս աճին հակազդելու համար CDC-ն խորհուրդ է տվել հետևյալ չորս գործողություններին՝

  1. նալոքսոնի տարածման և օգտագործման ընդլայնման և գերդոզավորման կանխարգելման կրթության տեղական անհրաժեշտություն
  2. ընդլայնել իրազեկությունը, մատչելիությունն և նյութերի օգտագործման խանգարումների բուժման մատչելիությունը
  3. ժամանակին միջամտել գերդոզավորման առավելագույն ռիսկի տակ գտնվող անձանց աշխատանքին
  4. բարելավել գերդոզավորման բռնկումների հայտնաբերումն՝ ավելի արդյունավետ արձագանքը խթանելու համար[80]

Մեկ այլ նախաձեռնություն է ԱՄՆ թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչության սոցիալական լրատվամիջոցների արշավն, որը կոչվում է՝ « Մեկ հաբը կարող է սպանել »[81]։ Սոցիալական մեդիայի այս արշավի նպատակն է բարձրացնել իրազեկությունը կեղծ հաբերի տարածվածության մասին, որոնք վաճառվում էին Ամերիկայում, և որոնք հանգեցնում էին գերդոզավորման զանգվածային համաճարակի։ Այս արշավը ցույց է տալիս նաև կեղծ հաբերի և իրական հաբերի տարբերությունը։ Նաև առաջարկում է ռեսուրսներ՝ օգնելու թմրամոլության դեմ պայքարին և վերականգնմանը[79]։

Դեղաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլը ֆենիլպիպերիդինների ընտանիքի սինթետիկ օփիոիդ է, որը ներառում է սուֆենտանիլ, ալֆենտանիլ, ռեմիֆենտանիլ և կարֆենտանիլ[82][83]։ Ֆենտանիլի որոշ անալոգներ, ինչպիսիք են կարֆենտանիլը, 10,000 անգամ ավելի ուժեղ են, քան մորֆինը։

Կառուցվածք և գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլի քիմիական կառուցվածքն օգտագործվել է որպես հիմք ժամանակակից քիմիայում՝ ֆենտանիլի շատ նոր անալոգներ հայտնաբերելու և անվանացանկելու համար, որոնք երբեմն կոչվում են ֆենտալոգներ:

Օփիոիդային կառուցվածքները շատ նմանություններ ունեն։ Մինչ օփիոիդներն, ինչպիսիք են կոդեինը, հիդրոկոդոնը, օքսիկոդոնը և հիդրոմորֆոնը, սինթեզվում են մորֆինի պարզ փոփոխություններով, իսկ ֆենտանիլը և նրա հարազատները սինթեզվում են մեպերիդինի փոփոխություններով։ Մեպերիդինը լիովին սինթետիկ օփիոիդ է, և ֆենիլպիպերիդինների ընտանիքի այլ անդամներ, ինչպիսիք են ալֆենտանիլը և սուֆենտանիլը, այս կառուցվածքի բարդ վարկածներն են։ Մեպերիդինը կարող է օգտագործվել նաև որպես օփիոիդ[84]։

Ինչպես մյուս օփիոիդները, ֆենտանիլը թույլ հիմք է, որը շատ լուծելի է լիպիդներում, կապվում է սպիտակուցների հետ և պրոտոնացվում է ֆիզիոլոգիական pH-ում։ ֆենտանիլը կարող է նաև փոխազդել այլ դեղամիջոցների հետ։ Այս բոլոր գործոնները թույլ են տալիս նրան արագ ներթափանցել բջջային թաղանթներ՝ նպաստելով նրա արագ ազդեցությանը մարմնի և կենտրոնական նյարդային համակարգի վրա[82][85]։

Գործողության մեխանիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլի ազդեցությունն օփիոիդային ընկալիչների վրա[86]
Նմանություններ Հարաբերակցություն
μ-օփիոիդային ընկալիչ δ-օփիոիդային ընկալիչ κ-օփիոիդային ընկալիչ MOR:DOR:KOR
0.39 nM >1,000 nM 255 nM 1:>2564:654

Ֆենտանիլն, ինչպես մյուս օփիոիդները, գործում է օփիոիդային ընկալիչների հիման վրա։ Ընկալիչները g-սպիտակուցի հետ կապված ընկալիչներ են, որոնք պարունակում են յոթ տրանսմեմբրանային տարածքներ, ներբջջային օղակներ, արտաբջջային օղակներ, ներբջջային C-վերջ և արտաբջջային N-վերջ։ Արտաբջջային N-վերջը կարևոր է տարբեր տեսակի կապող սուբստրատների տարբերակման համար։ Երբ ֆենտանիլը կապվում է, հետագա ազդանշանը հանգեցնում է արգելակող ազդեցությունների, ինչպիսիք են կալցիումի իոնների ներհոսքի նվազումն և կալիումի արտահոսքի ավելացումը։ Սա խանգարում է կենտրոնական նյարդային համակարգի աճող ուղիներին՝ բարձրացնելով ցավի շեմը՝ փոխելով ցավի ընկալումը։ Սա միջնորդվում է նոցիցեպտիվ ազդանշանների տարածման նվազմամբ, ինչը հանգեցնում է անալգետիկ ազդեցության[87]։

Լինելով μ-ընկալիչների ագոնիստ՝ ֆենտանիլը կապվում է 50-100 անգամ ավելի արդյունավետ, քան մորֆինն[88]։ Այն կարող է նաև կապվել դելտա և կապպա օփիոիդային ընկալիչների հետ, բայց ավելի քիչ կապակցվածությամբ։ Այն ունի բարձր լուծելիություն լիպիդներում, ինչը թույլ է տալիս ավելի հեշտությամբ ներթափանցել կենտրոնական նյարդային համակարգ։ Այն թուլացնում է երկրորդ ցավն՝ առաջնային ազդեցություն ունենալով դանդաղ հաղորդիչ ոչ միելինացված C մանրաթելերի վրա և պակաս արդյունավետ է նյարդաբանության ցավի և առաջին ցավի ազդանշանների վրա, որոնք փոխանցվում են փոքր միելինացված a մանրաթելերի միջոցով[84]։

Ֆենտանիլը կարող է առաջացնել ուժեղ կլինիկական ազդեցություններ հետևյալ μ-ընկալիչների ագոնիզմի շնորհիվ։

  • Սուպրասպինալ անալգեզիա (μ1)
  • Շնչառական դեպրեսիա (μ2)
  • Ֆիզիկական կախվածություն
  • Մկանային կոշտություն

Այն նաև առաջացնում է հանգստացնող և ողնաշարի ցավազրկում՝ Κ ընկալիչների ագոնիզմի միջոցով[89]։

Բուժիչ արդյունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Առաջին հերթին, ֆենտանիլը ցավազրկում է ապահովում, ազդելով ուղեղի և ողնաշարի նյարդերի μ ընկալիչների վրա։ Այս ընկալիչները կարող են թեթևացնել ցավը։
  • Երբ ֆենտանիլի դոզան ավելանում է և կարող է առաջացնել δ-ալիքներ, որոնք հաճախ նկատվում են էլեկտրոէնցեֆալոգրամայի բնական քնի ժամանակ, առաջանում է քնկոտություն է[84]։
  • Ֆենտանիլը կարող է նվազեցնել էնդոթրախային խողովակի և ավելորդ հազի դեմ պայքարը՝ նվազեցնելով հազի ռեֆլեքսը, ինչն օգտակար է դառնում խանգարված շնչուղիներով արթուն մարդկանց ինտուբացիայի ժամանակ։ Ֆենտանիլի բոլուսային դոզան ընդունելուց հետո մարդիկ կարող են նաև զգալ պարադոքսալ հազ, որը լիովին չհասկացված երևույթ է[84]։

Մարմնի հեղուկների հայտնաբերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արյան կամ մեզի մեջ ֆենտանիլի պարունակությունը կարող է չափվել՝ չարաշահումը հայտնաբերելու, թունավորման ախտորոշումը հաստատելու կամ մահվան դատաբժշկական հետաքննությանն օգնելու համար։ ֆենտանիլը կարող է օգտագործվել նաև արյան մեջ ֆենտանիլի մակարդակը չափելու համար։ Առևտրային հասանելի իմունաբանական թեստերը հաճախ օգտագործվում են որպես նախնական սկրինինգային թեստեր, սակայն քրոմատագրական մեթոդները սովորաբար օգտագործվում են հաստատման և քանակականացման համար։ Մարկիսի գունային թեստը կարող է օգտագործվել նաև ֆենտանիլի առկայությունը հայտնաբերելու համար։ Ֆորմալդեհիդ և ծծմբաթթու օգտագործելիս լուծույթը մանուշակագույն է դառնում, երբ ներարկվում է ափիոնային դեղամիջոցների մեջ։ Ակնկալվում է, որ ֆենտանիլի արյան կամ պլազմայի կոնցենտրացիան կգտնվի 0,3–3,0 մկգ/լ միջակայքում այն անձանց մոտ, ովքեր օգտագործում են դեղը բուժման եղանակով, 1-10 մկգ/լ հարբած մարդկանց մոտ և 3-300 մկգ/լ սուր չափից մեծ դեղաչափի զոհերի մոտ։ Թղթի զանգվածային սպեկտրոմետրիան (PS-MS) կարող է օգտակար լինել նմուշների նախնական փորձարկման համար[90][90]։

Սինթեզ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջենսոնի սինթեզի մեթոդի մի մասը հարակից օփիոիդի սինթեզի համար

Ֆենտանիլը 4-ամինոպիպերիդինների դասի սինթետիկ օփիոիդ է։ Ֆենտանիլի սինթեզն իրականացվում է գիտական գրականության մեջ հաղորդված չորս հիմնական մեթոդներից մեկի միջոցով[91]։

Ջենսոնի մեթոդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնօրինակ սինթեզ կամ Ջենսոնի մեթոդ, արտոնագրվել է 1964 թվականին Փոլ Ջենսոնի կողմից, ներառում է բենզիլֆենտանիլի սինթեզը N-բենզիլ-4-պիպերիդոնից։ Ստացված բենզիլֆենտանիլն օգտագործվում է որպես հումք նորֆենտանիլ ստանալու համար։ Նորֆենտանիլն փոխազդելով ֆենեթիլ քլորիդի հետ առաջացնում է ֆենտանիլ[92]։

Զիգֆրիդի մեթոդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զիգֆրիդի մեթոդը NPP-ից 4-ANPP-ից ֆենտանիլ

Զիգֆրիդի մեթոդը ներառում է N-ֆենանտիլ-4-պիպերիդոն (NPP) նախնական սինթեզն։ Այս NPP-ն նվազեցնող ամինացված է մինչև 4-անիլինո-N-ֆենիլէթիլպիպերիդին (4-ANPP): Ֆենտանիլը ստացվում է ացիլ քլորիդի հետ ռեակցիայի արդյունքում[93]։ Այս մեթոդն օգտագործվել է 2000-ականների սկզբին ֆենտանիլ արտադրելու համար արտասահմանյան լաբորատորիաներում[94]։

Գուպտայի մեթոդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գուպտայի մեթոդը 4-պիպերիդոն - ից ֆենտանիլ

Միանգամյա օգտագործման կամ Գուպտայի մեթոդը սկսվում է 4-պիպերիդոնով և վերացնում է 4-ANPP/NPPP-ի ուղղակի օգտագործման, միացությունները ձևավորվում են միայն որպես խառնուրդներ կամ ժամանակավոր միջանկյալ նյութեր[95]։ 2021 թվականին վերցված 318 նմուշների ուսումնասիրության ընթացքում Գուպտայի մեթոդը գերակշռում էր սինթեզի միջոցով ֆենտանիլի պրոֆիլավորման ծրագրի (FPP) միջոցով վերլուծված նմուշներում։ Գուպտայի միջոցով սինթեզված այս նմուշների միջին մաքրությունը կազմել է 13,6%, ընդհանուր միջակայքը՝ 0,2%-ից մինչև 36,4%[96]։

Նման մեթոդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամբողջական սինթեզը թույլ է տալիս հրաժարվել պիպերիդինի պրեկուրսորների ուղղակի օգտագործումից՝ հօգուտ օղակաձև համակարգի ստեղծման[97]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլն առաջին անգամ սինթեզվել է Ջանսենի կողմից Բելգիայում 1959 թվականին՝ իր համեմատաբար վերջերս ստեղծված Ջանսեն դեղաբանական ապրանքանիշի ներքո[98]։ Այն մշակվել է պետիդինի (մեպերիդին) նման քիմիական նյութերի զննումով օփիոիդային գործունեության համար։ Ֆենտանիլի լայն կիրառումը հանգեցրել է ֆենտանիլ ցիտրատի (աղ, որն առաջացել է ֆենտանիլի և կիտրոնաթթվի միացության արդյունքում՝ 1:1 ստոյխիոմետրիկ հարաբերակցությամբ)[99]։ Ֆենտանիլ ցիտրատը բժշկության մեջ սկսեց օգտագործվել որպես ընդհանուր անզգայացնող միջոց 1968 թվականին, որն արտադրվում է Սուբլիմազե ապրանքանիշի ներքո[100]։

1990-ականների կեսերին Ջանսեն դեղաբանական ապրանքանիշը մշակեց և կլինիկական փորձարկումների մեջ մտցրեց կարկատանը, որը իներտ ալկոհոլային գել էր և թրմված էր ֆենտանիլի որոշակի չափաբաժիններով։ Այս կարկատանը, որը հայտնի է նաև որպես Դուրագեսիք կարկատան, օգտագործվում է որպես օփիոիդային փոխարինող։ Իսկ արդեն մի շարք հաջող կլինիկական փորձարկումներից հետո կարկատանները ներդրվեցին բժշկական պրակտիկայում[101]։

1998 թվականին կարկատանից հետո Ացտիք ապրանքանիշի ներքո ներկայացվեց անուշաբույր ֆենտանիլ ցիտրատի կոնֆետն, որը խառնված էր իներտ լցոնիչների հետ և դարձավ առաջին արագ գործող ֆենտանիլ դեղամիջոցը քրոնիկ բեկումնային ցավի բուժման համար։

2009 թվականին ԱՄՆ Սննդի և դեղերի վարչությունը (FDA) հաստատեց Օնոլիսը (ֆենտանիլ բուկալային լուծվող թաղանթ)՝ ֆենտանիլ դեղամիջոց նոր դեղաչափի տեսքով՝ օփիոիդային հանդուրժողականություն ունեցող հիվանդների քաղցկեղի ցավազրկման համար։ Օնոլիսը FDA-ի կողմից հաստատվել է 2009 թվականին։ Այն օգտագործում է դեղերի առաքման տեխնոլոգիան, որը կոչվում է ԲԵՄԱ (կենսաքայքայվող մուկոադգեզիվ)՝ փոքր լուծվող պոլիմերային թաղանթ, որը պարունակում է ֆենտանիլի տարբեր չափաբաժիններ,և կիրառվում են այտի ներքին մակերեսին։

Ֆենտանիլն ունի ԱՄՆ թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչության, վարչականորեն վերահսկվող նյութերի ծածկագիր։ Նրա տարեկան համախառն արտադրությունը վերջին տարիներին զգալիորեն նվազել է՝ 2,300,000 կգ-ից 2015 և 2016 թվականներին, մինչև ընդամենը 731,452 կգ 2021 թվականին, ինչը գրեթե 68,2%-ով պակաս է։

Հասարակություն և մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրավական կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ Բրիտանիայում ֆենտանիլը դասակարգվում է որպես Ա դասի վերահսկվող դեղամիջոց՝ համաձայն 1971 թվականի թմրամիջոցների չարաշահման մասին օրենքի։

Նիդեռլանդներում ֆենտանիլը ներառված է ափիոնի մասին օրենքի ներքո ընդգրկված նյութերի ցուցակում[102]։

ԱՄՆ-ում ֆենտանիլը գտնվում է վերահսկվող նյութերի մասին օրենքի համաձայն վերահսկվող նյութերի երկրորդ ցուցակում։ Աբստրալի դիստրիբյուտորներից պահանջվում է իրականացնել FDA-ի կողմից հաստատված ռիսկերի գնահատման և դրանց նվազեցման ռազմավարության ծրագիր (REMS)[103]: Չարաշահումները դադարեցնելու համար առողջության ապահովագրության շատ ընկերություններ սկսել են պահանջել նախնական հավաստագրում և (կամ) դեղատոմսերի քանակի սահմանափակում։

Կանադայում ֆենտանիլն արգելված դեղերի ցանկում է[104]։

Հայտնի է, որ էստոնիան եղել է աշխարհի ամենաերկար փաստագրված ֆենտանիլի համաճարակի ծննդավայրը, հատկապես Աֆղանստանում թալիբների կողմից ափիոնի մշակումն արգելելուց հետո[105]։

Գուարդիաի 2018 թվականի զեկույցում նշվում է, որ Դենմարկետում թմրանյութերի շատ խոշոր մատակարարներ կամավոր արգելել են ֆենտանիլի շրջանառությունը[105]։

Ֆենտանիլի համաճարակը սկսվել է ԱՄՆ-ի և Մեքսիկայի կառավարությունների միջև խիստ կատաղի վեճի արդյունքում։ Մինչ ԱՄՆ պաշտոնյաները սահմանը հատող ֆենտանիլի հոսքի մեջ մեղադրում են հիմնականում Մեքսիկական հանցավոր խմբավորումներին, նախագահ Անդրես Մանուել Լոպես Օբրադորը պնդում է, որ այս սինթետիկ թմրանյութի հիմնական աղբյուրն Ասիան է։

Ռեկրացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեղագործական ֆենտանիլի և դրա անալոգների ապօրինի օգտագործումն առաջին անգամ հայտնվել է 1970-ականների կեսերին բժշկական համայնքում և ներկայումս շարունակվում է։ ԱՄՆ-ում թմրանյութերի շրջանառության մեջ հայտնաբերվել են ֆենտանիլի ավելի քան 12 տարբեր անալոգներ՝ բոլորը չհաստատված և գաղտնի արտադրված։ 2018-ի փետրվարին ԱՄՆ թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչությունը նշել է, որ ֆենտանիլի անօրինական անալոգները չունեն բժշկական հիմնավորում, և այդպիսով կիրառել է՝ առաջին ցուցակ դասակարգումը[106]։

Ֆենտանիլի անալոգները կարող են հարյուրավոր անգամ ավելի արդյունավետ լինել, քան հերոինը։ Ֆենտանիլը երբեմն վաճառվում է որպես հերոին կամ օքսիկոդոն, ինչը կարող է հանգեցնել գերդոզավորման։ Ֆենտանիլի գերդոզավորման շատ դեպքեր ի սկզբանե դասակարգվում են որպես հերոինի գերդոզավորում։ Ռեկրացիա օգտագործումը հատկապես տարածված չէ ԵՄ-ում, բացառությամբ Տալլինի, Էստոնիա, որտեղ այն հիմնականում փոխարինել է հերոինին։ Էստոնիան ունի ԵՄ-ում 3-մեթիլֆենտանիլի գերդոզավորումից մահացության ամենաբարձր ցուցանիշը' հանգստի օգտագործման բարձր մակարդակի պատճառով։

Ֆենտանիլը երբեմն վաճառվում է սև շուկայում որպես տրանսդերմալ կարկատաններ, ինչպիսն է Դուրագեսիքն, որոնք կեղծվում են օրինական բժշկական դեղամիջոցների համար։

Դեղատների մանրածախ գինը տատանվում է $ 15-ից $ 50 մեկ միավորի համար՝ կախված պաստիլի ուժից, իսկ սև շուկայի արժեքը տատանվում է $ 5-ից $ 25-ի սահմաններում՝ կախված դոզայից։ Կոնեկտիկուտի և Փենսիլվանիայի գլխավոր դատախազները հետաքննություն են սկսել թմրամիջոցների արտահոսքի վերաբերյալ օրինական դեղագործական շուկայից, Ցեֆալոնի կողմից Պրովիգիլի, Ացտիքի և Գաբիտրիլի վաճառքի և խթանման պրակտիկան։

Ֆենտանիլի ոչ բժշկական օգտագործումն օփիոիդների նկատմամբ հանդուրժողականություն չունեցող անձանց կողմից կարող է շատ վտանգավոր լինել և հանգեցրել է բազմաթիվ մահվան[107]։ Նույնիսկ նրանք, ովքեր հանդուրժողականություն ունեն ափիոնների նկատմամբ, գերդոզավորման մեծ ռիսկի տակ են։ Ինչպես բոլոր օփիոիդների դեպքում, ֆենտանիլի ազդեցությունը կարող է հակադարձվել նալոքսոնի կամ օփիատի այլ հակառակորդների միջոցով։ Նալոքսոնը դառնում է ավելի մատչելի բնակչության համար։ Երկարատև գործող կամ հետաձգված օփիոիդները կարող են պահանջել կրկնակի դեղաքանակ։ Ապօրինի սինթեզված ֆենտանիլի փոշին նույնպես հայտնվել է Միացյալ Նահանգների շուկայում։ Մաքուր ֆենտանիլի փոշու չափազանց բարձր ամրության պատճառով այն շատ դժվար է համապատասխանաբար նոսրացնել, և հաճախ ստացված խառնուրդը կարող է չափազանց ուժեղ լինել և, հետևաբար, շատ վտանգավոր[108]։

Հերոինի որոշ վաճառականներ ֆենտանիլի փոշին խառնում են հերոինի հետ՝ հզորությունը բարձրացնելու կամ անորակ հերոինի որակը բարձրացնելու համար։ 2006 թվականին ապօրինի արտադրված ոչ դեղագործական ֆենտանիլն, որը հաճախ խառնվում էր կոկաինի կամ հերոինի հետ, առաջացրեց գերդոզավորման մահվան բռնկում Միացյալ Նահանգներում և Կանադայում, հիմնականում Օհայո նահանգի Դեյթոն քաղաքներում[109]։

Պարտադրանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլի փոշի (23% ֆենտանիլ) առգրավվել Է ԱՄՆ Օհայո նահանգի ոստիկանության կողմից

ԱՄՆ իրավապահ մարմինները առգրավել են ապօրինի արտադրված ֆենտանիլի մի քանի խոշոր խմբաքանակ։ 2016-ի նոյեմբերին Թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչությունը բացահայտեց կեղծ օքսիկոդոն Յուտա նահանգի Քոթոնվուդ Հեյթս քաղաքում գտնվող տանը։ Նրանք հայտնաբերել են մոտ 70,000 հաբեր օքսիկոդոնի անվան տակ և ավելի քան 25,000 հաբեր։ Թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչությունը հայտնել է, որ ժամանակի ընթացքում միլիոնավոր հաբեր կարող են տարածվել այդ վայրից։ Մեղադրյալը հաբեր պատրաստելու համար մամլիչ ուներ և Չինաստանից փոշու տեսքով ֆենտանիլ էր պատվիրել։ 2019 թվականի փետրվարի 2-ին Արիզոնա նահանգի Նոգալես քաղաքում ԱՄՆ մաքսային և սահմանային ծառայության կողմից առգրավվել է ռեկորդային քանակությամբ ֆենտանիլ։ 254 ֆունտ (115 կգ) ֆենտանիլ, որի արժեքը գնահատվում էր 3,5 միլիոն ԱՄՆ դոլար, թաքնված էր վարունգ տեղափոխող բեռնատարի բարձրացված հատակի տակ գտնվող խցիկում։ Ֆենտանիլի՝ չինական սպիտակ ձևը վերաբերում է ստորգետնյա արտադրված մի շարք անալոգներից որևէ մեկին, հատկապես α-մեթիլֆենտանիլին (AMF): ԱՄՆ արդարադատության նախարարության մեկ հրապարակման մեջ՝ Չայնա Ուայթ տերմինը նշվում է որպես ֆենտանիլի մի շարք անալոգների հոմանիշ, ներառյալ 3-մեթիլֆենտանիլը և α-մեթիլֆենտանիլը, որոնք այսօր ԱՄՆ-ում դասակարգվում են որպես Ա ցուցակի դեղեր։ Դրդապատճառի մի մասն այն է, որ չնայած սինթետիկ տեսանկյունից լրացուցիչ դժվարություններին, արդյունքում ստացված դեղամիջոցն ավելի դիմացկուն է նյութափոխանակության քայքայման նկատմամբ[110]։

2013-ի հունիսին Միացյալ Նահանգների հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնը (CDC) շտապ օգնության բաժանմունքների համար թողարկեց բժշկական խորհրդատվություն, որը նախազգուշացնում էր Ռոդ Այլենդում ներերակային թմրանյութեր օգտագործողների շրջանում գերդոզավորումից 14 մահվան մասին, որոնք կապված էին ացետիլֆենտանիլի՝ ֆենտանիլի սինթետիկ օփիոիդային անալոգի հետ, որը երբեք չի արտոնագրվել բժշկական օգտագործման համար։ 2013-ի հունիսին FDA-ն հաստատեց, որ ացետիլֆենտանիլը կարող է օգտագործվել որպես օփիոիդային CDC-ի կողմից կատարված առանձին ուսումնասիրության արդյունքում ֆենտանիլի գերդոզավորումից մահացությունների 82%-ը կապված է եղել ապօրինի արտադրված ֆենտանիլի հետ, մինչդեռ դեպքերի միայն 4%-ն է կասկածվել, որ այն ձեռք է բերվել դեղատոմսով[111]։

2015 թվականից ի վեր Կանադայում տեղի են ունեցել ֆենտանիլի գերդոզավորման մի շարք դեպքեր։ Իշխանությունները կասկածում էին, որ թմրանյութն Ասիայից արևմտյան ափ է ներկրվել կազմակերպված հանցավոր խմբավորումների կողմից փոշու տեսքով և սեղմվել պսևդոքսիկոնտինի հաբերերի մեջ։ Այս դեղամիջոցի հետքերը հայտնաբերվել են նաև այլ ռեկրեացիոն դեղամիջոցներում, ներառյալ կոկաինը և հերոինը։ Թմրանյութը ներգրավված էր կյանքի բոլոր խավերի մարդկանց մահվան մեջ՝ անօթևաններից մինչև մասնագետներ, ներառյալ դեռահասներ և նոր ծնողներ։ Ամբողջ երկրում մահացության աճի պատճառով, հատկապես Բրիտանական Կոլումբիայում, որտեղ 2020 թվականին գրանցվել է 1716 մահ, իսկ 2021 թվականի հունվարից հոկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում՝ 1782, Կանադայի առողջապահության նախարարությունը շտապ վերանայում է միայն դեղատոմսով նալոքսոնի կարգավիճակը՝ դեղամիջոցի գերդոզավորման դեմ պայքարելու համար։ 2018-ին հաղորդվեց այն պնդումների մասին, որ Կանադայի և Չինաստանի միջև դիվանագիտական լարվածությունը խոչընդոտում է ներմուծման դուրսբերման համագործակցությանն, ընդ որում Պեկինը մեղադրվում էր անգործության մեջ[112]։

2019 թվականի մայիսին Չինաստանը կանոնակարգ է սահմանել ֆենտանիլի շարքի դեղերի ամբողջ դասի և ֆենտանիլի երկու պրեկուրսորների նկատմամբ։ Մեքսիկական կարտելները ֆենտանիլի պրեկուրսորներ են գնում չինացի մատակարարներից։

Հնդկաստանը դարձել է նաև ֆենտանիլի և դրա պրեկուրսորների աղբյուր, որտեղ Մեքսիկական կարտելներն արդեն ստեղծել են սինթետիկ թմրանյութերի ներմուծման ցանցեր։ Հնարավոր է, որ ֆենտանիլի և պրեկուրսորների արտադրությունը կարող է տարածվել այլ երկրներում, ինչպիսիք են Նիգերիան, Հարավային Աֆրիկան, Ինդոնեզիան, Մյանմարը և Նիդեռլանդները[113]:

2020 թվականին Մյանմայի զինվորականներն ու ոստիկանությունն առգրավել են 990 գալոն մեթիլֆենտանիլ, ինչպես նաև թմրամիջոցների ապօրինի սինթեզի պրեկուրսորներ։ Ըստ ՄԱԿ-ի թմրամիջոցների և հանցավորության գրասենյակի, Մյանմարի Շանգ նահանգը սահմանվել է որպես ֆենտանիլի ածանցյալների հիմնական աղբյուր։ 2021 թվականին գործակալությունը հաղորդել է Բիրմայում ափիոնի կակաչի մշակության հետագա կրճատման մասին, քանի որ տարածաշրջանում սինթետիկ թմրանյութերի շուկան շարունակում է ընդլայնվել և դիվերսիֆիկացվել[114]։

2023 թվականին Կալիֆորնիայի ոստիկանության արհմիության տնօրենին մեղադրանք է առաջադրվել սինթետիկ օփիոիդներ ներմուծելու համար, այդ թվում՝ ֆենտանիլ և տապենտադոլ, որոնք քողարկված են որպես շոկոլադ։ ԱՄՆ իրավապահ մարմինները դանդաղ են արձագանքել ֆենտանիլի հետ կապված ճգնաժամին։ Դաշնային կառավարության արձագանքը ֆենտանիլի ճգնաժամին նույնպես թույլ էր, ասվում է մամուլի հաղորդագրության մեջ։ Ֆենտանիլի և ապօրինի ներմուծված այլ օփիոիդների գերդոզավորումից մահացությունը կտրուկ աճել է 2019 թվականից ի վեր և ներկայումս մահվան հիմնական պատճառն է Միացյալ Նահանգների բոլոր նահանգներում[115]։

Ըստ Ազգային արխիվի և թմրամիջոցների դեմ պայքարի վարչության, Չինաստանից ֆենտանիլի ուղղակի մատակարարումները դադարեցվել են 2022 թվականից։ Անօրինական ֆենտանիլի և անալոգների մեծ մասն, որոնք ներկայումս ԱՄՆ են գալիս Մեքսիկայից, վերջնական արտադրանքն են հաբերի և կեղծ հերոինի տեսքով՝ նախկինում սինթեզված ֆենտանիլից։ Սա նշանակում է, որ ֆենտանիլը կարող է օգտագործվել նաև այլ դեղամիջոցների հետ միասին, ինչպիսին է ացետամինոֆենը։ Ֆենտանիլի ամբողջական սինթեզի բարդության և լաբորատոր պայմաններում սուր թունավորության պատճառով Մեքսիկայի ստորգետնյա լաբորատորիաները զբաղվում են մատչելի ֆենտանիլից արգելված դեղաչափի ձևի արտադրությամբ, այլ ոչ թե հենց սինթեզով։ Քննիչների հետագա ուսումնասիրությունների հիման վրա ֆենտանիլն և անալոգներն, ամենայն հավանականությամբ, սինթեզվում են լաբորատորիաներում, որոնք ունեն իրավաբանական անձի տեսք կամ վերահղվում են դեղագործական լաբորատորիաներից[116]։

Հուշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականի փետրվարին ֆենտանիլի առաջատար մատակարար Ջանսեն ընկերությունը հետ կանչեց մեկ խմբաքանակ, իսկ ավելի ուշ՝ ֆենտանիլի Կարկատանների լրացուցիչ խմբաքանակներ՝ արտահոսքի խանգարումների պատճառով, որոնք կարող էին հանգեցնել դեղորայքի արտահոսքի կարկատանից։ Դասականների շարքից երկրորդ հետկանչը սկսվել է 2004 թվականի մարտին, իսկ 2008 թվականի փետրվարին ԱԼԶԱ կորպորացիան հետ է կանչել իր Կարկատանները 25 մկգ/ժ դեղաչափով՝ վախենալով, որ գելի բաքի փոքր կտրվածքները կարող են հանգեցնել ֆենտանիլ գելի պատահական ազդեցության հիվանդների կամ առողջապահական ծառայություններ մատուցողների վրա[44]։

Ապրանքանիշի անուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապրանքային նշանները ներառում են Սուբլիմազե, Ացտիք, Դուրագեստիք, Ֆենտորա, Մատրիֆեն, Հալդիդ, Օնսոլիս[117], Ինստանիլ[118], Աբստրալ, Լազանդա[119] և այլն։

Արժեք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում 800 մկգ դեղահատը 2020 թվականի դրությամբ 6,75 անգամ ավելի թանկ էր, քան պաստիլը։ 2023 թվականի դրությամբ ֆենտանիլի ներարկման լուծույթի միջին արժեքը (50 մկգ/մլ) կազմում է մոտ 17 ԱՄՆ դոլար 20 միլիլիտրի համար՝ կախված դեղատնից[120]։ Ըստ Ավստրալիայի քրեագիտության ինստիտուտի 2020 թվականի զեկույցի, անօրինական շուկաներում 100 միկրոգրամ տրանսդերմալ կարկատանի արժեքը կազմել է 75-ից 450 AUD դոլար։ Այնուամենայնիվ, 2020 թվականին կատարված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ անօրինական շուկաներում 100 միկրոգրամ տրանսդերմալ կարկատանի արժեքը կազմել է 75-ից 450 AUD: Բացի այդ, 2020 թվականի մեկ այլ ուսումնասիրության ընթացքում տարբեր կրիպտոմարկետներում ոչ դեղորայքային ֆենտանիլի մեկ գրամի միջին գինը կազմել է 1,470,40 դոլար, երբ առաջարկվում է հինգ գրամից պակաս, իսկ հինգ գրամից ավելի առաջարկների միջին արժեքը կազմել է 139,50 դոլար[121]։

Պահպանոիմ և հեռացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլն այն սակավաթիվ դեղամիջոցներից մեկն է, որը կարող է հատկապես վնասակար և որոշ դեպքերում մահացու լինել, երբ երեխան սխալ է օգտագործում ընդամենը մեկ դեղաչափ[122]։ Մասնագետները խորհուրդ են տալիս բոլոր չօգտագործված ֆենտանիլային կարկատանները պահել անվտանգ վայրում, որը երեխաների համար անհասանելի է, օրինակ՝ կողպված պահարանում։

Կանադայի Բրիտանական Կոլումբիա քաղաքում, որտեղ կան զուգարանի լվացման կամ աղբահանության հետ կապված բնապահպանական խնդիրներ, դեղագործները խորհուրդ են տալիս չօգտագործված կարկատանները, որն այնուհետև վերադարձվում է դեղատուն։ Միացյալ Նահանգներում, որտեղ կարկատանները միշտ չէ, որ կարող են վերադարձվել որպես դեղերի վերադարձի ծրագրի մաս, խորհուրդ է տրվում ողողել ֆենտանիլային կարկատանները, քանի որ դա տանից դուրս բերելու ամենաարագ և հուսալի միջոցն է՝ կանխելու երեխաների, ընտանի կենդանիների կամ այլ անձանց, որոնք նախատեսված չեն դրանց օգտագործման համար։ ֆենտանիլային կարկատանները կարող են օգտագործվել միայն այն դեպքում, եթե դրանք չեն օգտագործվում[123][124]։

Հայտնի մահեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ամերիկացի պրոֆեսիոնալ ըմբիշ Էնթոնի Դյուրանտեն, որը հայտնի է նաև որպես Պիտբուլ թիվ 2, մահացել է 2003 թվականի սեպտեմբերի 25-ին ֆենտանիլի գերդոզավորումից[125]։
  • Կիթառահար Ջեյ Բենեթը մահացավ 2009 թվականի մայիսի 24-ին ֆենտանիլի պատահական չափից մեծ դոզայից, այն բանից անմիջապես հետո, երբ նա հրապարակավ հայտարարեց, որ իրեն անհրաժեշտ է ազդրի փոխարինման վիրահատություն, որը նա չէր կարող իրեն թույլ տալ իր առողջության ապահովագրության պատճառով՝ իրավիճակը համարելով նախկինում գոյություն ունեցող հիվանդություն։
  • Բասիստ Փոլ Գրեյը մահացել է 2010 թվականի մայիսի 24-ին մորֆինի և ֆենտանիլի գերդոզավորումից։
  • Դատաբժշկական փորձագետները եկել են այն եզրակացության, որ երաժիշտ Փրինսը մահացել է 2016 թվականի ապրիլի 21-ին ֆենտանիլի պատահական չափից մեծ դոզայից։ Ֆենտանիլը իր տանը հայտնաբերված կեղծ հաբերում բազմաթիվ նյութերի շարքում էր, հատկապես այն նյութերի մեջ, որոնք սխալ պիտակավորված էին որպես հիդրոկոդոնի և պարացետամոլի համադրություն[126]։
  • Գրող և լրագրող Միշել Մաքնամարան մահացել է 2016 թվականի ապրիլի 21-ին պատահական գերդոզավորումից։ Դատաբժշկական փորձագետները պարզել են, որ մահվան պատճառը ֆենտանիլն է եղել։
  • Կանադացի տեսախաղերի կոմպոզիտոր Սակի Կասկասը մահացավ ֆենտանիլի գերդոզավորումից 2016 թվականի նոյեմբերի 11-ին։ Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ պայքարում էր հերոինից կախվածության դեմ։
  • Ամերիկացի ռեփեր Լիլ Փիպը մահացել է ֆենտանիլի պատահական գերդոզավորումից 2017 թվականի նոյեմբերի 15-ին։
  • 2018 թվականի հունվարի 19-ին Լոս Անջելեսի շրջանի դատաբժշկական փորձագետ դատաբժիշկը հայտարարել է, որ երաժիշտ Թոմ Փեթին մահացել է թմրանյութերի պատահական գերդոզավորումից՝ ֆենտանիլ, ացետիլֆենտանիլ և դեսպրոպիոնիլֆենտանիլ պարունակող դեղերի խառնուրդից (ի թիվս այլոց)։ Հաղորդվում է, որ նա բուժել է մի շարք լուրջ հիվանդություններ, այդ թվում՝ ազդրի կոտրվածք։
  • 2018 թվականին ամերիկացի ռեփեր Մաք Միլլերը մահացավ ֆենտանիլի, կոկաինի և ալկոհոլի պատահական գերդոզավորումից։
  • 2018 թվականի դեկտեմբերի 16-ին ամերիկացի տեխնոլոգիական ձեռնարկատեր Քոլին Քրոլ՝ սոցիալական մեդիայի տեսանյութերի փոխանակման հավելվածի և HQ Տրիվիա վիկտորինայի հավելվածի հիմնադիրը, մահացել է ֆենտանիլի, հերոինի և կոկաինի գերդոզավորումից։
  • 2019 թվականի հուլիսի 1-ին ամերիկացի բեյսբոլիստ Թայլեր Սկագսը մահացավ թոքերի ձգտումից՝ ֆենտանիլի, օքսիկոդոնի և ալկոհոլի ազդեցության տակ[127]։
  • 2020 թվականի հունվարի 1-ին ամերիկացի ռեփեր, երգչուհի և երգահան Լեքսի Ալիջայը մահացել է պատահական թունավորումից, որն առաջացել է ալկոհոլի և ֆենտանիլի համադրությամբ[128]։
  • 2020 թվականի օգոստոսի 20-ին ամերիկացի երգիչ, երգահան և երաժիշտ Ջասթին Թաունս Էրլը մահացավ պատահական չափի մեծ դոզայից, որն առաջացել էր ֆենտանիլի խառնված կոկաինի պատճառով[129]։
  • 2020 թվականի օգոստոսի 24-ին Ռայլի Գեյլը՝ մահացավ ֆենտանիլի թունավոր ազդեցության հետևանքով, ինչը պատահական համարվեց[130]։
  • 2021 թվականի սեպտեմբերի 6-ին դերասան Մայքլ Կ.Ուիլյամսը, ով հայտնի դարձավ HBO-ի գաղտնալսումը դրամատիկական սերիալում Օմար Լիթլի դերով, մահացավ ֆենտանիլի, պարաֆտորոֆենտանիլի, հերոինի և կոկաինի գերդոզավորումից[131][132]։
  • 2022 թվականի սեպտեմբերի 28-ին ռեփեր Կուլիոն (Արտիս Լեոն Այվի կրտսեր) մահացավ ֆենտանիլի, հերոինի և մետամֆետամինի պատահական գերդոզավորումից[133]։

Կենցաղային կիրառում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2018-ի օգոստոսին Նեբրասկան ֆենտանիլ օգտագործեց բանտարկյալին մահապատժի ենթարկելու համար։ Քերի Դին Մուրը, որն այդ ժամանակ ԱՄՆ-ում ամենաերկար պատիժն էր կրում մահապարտների խցում, մահապատժի ենթարկվեց Նեբրասկա նահանգի բանտում[134]։ Մուրը ստացել է մահացու ներարկում, որը ներարկվել է ներերակային՝ չորս դեղերի շարքի տեսքով, որոնք ներառում են ֆենտանիլ ցիտրատ՝ շնչառությունը ճնշելու և առարկան անգիտակից վիճակի բերելու համար։ Այլ դեղամիջոցները ներառում էին դիազեպամ՝ որպես հանգստացնող միջոց, ցիսատրակուրիա բեսիլա՝ որպես մկանային հանգստացնող միջոց և կալիումի քլորիդ՝ սրտի կանգի համար[135]։ Ֆենտանիլի օգտագործումը դատավճիռն ի կատար ածելիս մտահոգություն է առաջացրել մահապատժի փորձագետների շրջանում, քանի որ այն նախկինում չստուգված թմրամիջոցների կոկտեյլի մի մասն էր։ Մահապատժի դեմ բողոքել են նաև մահապատժի դեմ պայքարի կողմնակիցները բանտում այդ ժամանակ և ավելի ուշ Նեբրասկա նահանգի Կապիտոլիումի շենքում։

Ռուսաստանի հատուկ նշանակության ուժերի անվտանգության ուժերը կասկածվում են ֆենտանիլի անալոգի կամ ածանցյալի (ենթադրաբար՝ կարֆենտանիլ և ռեմիֆենտանիլ) օգտագործման մեջ՝ 2002 թվականին Մոսկվայի թատրոնում պատանդ վերցնելու ժամանակ մարդկանց արագ շարքից հանելու համար։ Պաշարումը դադարեցվեց, բայց շատ պատանդներ մահացան գազից այն բանից հետո, երբ նրանց առողջությունը լրջորեն խաթարվեց բազմօրյա պաշարման ժամանակ[136]։ Ավելի ուշ Ռուսաստանի առողջապահության նախարարը հայտարարեց, որ գազի հիմքում ֆենտանիլն է, բայց ճշգրիտ քիմիական նյութը հստակ չի հայտնաբերվել։

Անասնաբուժություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆենտանիլը սովորաբար օգտագործվում է վերլուծության համար և որպես փոքր կենդանիների ընդհանուր անզգայացման բաղադրիչ։ Բացի այդ, արդյունավետությունն ավելի բարձր է, քան շատ այլ մաքուր ափիոնային և սինթետիկ մաքուր ափիոնային ագոնիստներ՝ փսխման, հանգստացման խորության և սրտանոթային ազդեցությունների դեմ, երբ կիրառվում է որպես շարունակական ինֆուզիոն, ինչպես նաև տրանսդերմալ կարկատել[137][138][139]։ Ինչպես մյուս մաքուր օփիոիդային ագոնիստների դեպքում, այնպես էլ ֆենտանիլը կապված էր շների դիսֆորիայի հետ[140]։

Բացի այդ, ֆենտանիլի տրանսդերմալ կառավարման արդյունավետությունն ու գործողության կարճ տևողությունն այն դարձնում են հանրաճանաչ որպես կատուների և շների ներվիրահատական և հետվիրահատական անալգետիկ։ Դա սովորաբար արվում է առանց պիտակի ֆենտանիլային կարկատանների միջոցով, որոնք պատրաստված են քրոնիկ ցավ ունեցող մարդկանց համար։ 2012 թվականին բարձր խտացված (50 մգ/մլ) տրանսդերմալ լուծույթը՝ ռեցուվիրան առևտրային առումով հասանելի դարձավ միայն շների համար։ FDA-ն հաստատել է քառօրյա ցավազրկման ապահովումը վիրահատությունից առաջ մեկ անգամ կիրառելուց հետո։ Այն հաստատված չէ բազմակի դեղաչափերի կամ այլ տեսակների համար։ Ֆենտանիլը հաստատված է նաև Եվրոպայում[141]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Fentanyl | Opioids | CDC». www.cdc.gov (ամերիկյան անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 8. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Ramos-Matos, Carlos F.; Bistas, Karlyle G.; Lopez-Ojeda, Wilfredo (2023). Fentanyl. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. PMID 29083586.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Fentanyl DrugFacts». National Institute on Drug Abuse (անգլերեն). 2021 թ․ հունիսի 1. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  4. ↑ https://www.facebook.com/Drugscom. «FentaNYL Monograph for Professionals». Drugs.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին. {{cite web}}: |last= has generic name (օգնություն); External link in |last= (օգնություն)
  5. ↑ Stanley, T. H. (1992-04). «The history and development of the fentanyl series». Journal of Pain and Symptom Management. 7 (3 Suppl): S3–7. doi:10.1016/0885-3924(92)90047-l. ISSN 0885-3924. PMID 1517629.
  6. ↑ «Book sources - Wikipedia». en.wikipedia.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  7. ↑ «FentanylAndAnalogues». web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  8. ↑ «The Top 300 of 2020». clincalc.com. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  9. ↑ «Fentanyl - Drug Usage Statistics, ClinCalc DrugStats Database». clincalc.com. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  10. ↑ «World Health Organization» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 19. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  11. ↑ «Drug Overdose Death Rates». National Institute on Drug Abuse (անգլերեն). 2023 թ․ հունիսի 30. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  12. ↑ «Fentanyl overtakes heroin as the No. 1 opioid overdose killer - CBS News». www.cbsnews.com (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 12. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  13. ↑ «U.S. Overdose Deaths In 2021 Increased Half as Much as in 2020 - But Are Still Up 15%». www.cdc.gov (ամերիկյան անգլերեն). 2022 թ․ մայիսի 11. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 «Drug Enforcement Administration» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 3. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  15. ↑ Ramos-Matos CF, Bistas KG, Lopez-Ojeda W (2022). «Fentanyl». StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. PMID 29083586. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 20-ին.
  16. ↑ admin (2023 թ․ հունվարի 8). «China's Role in Illicit Fentanyl Running Rampant on US Streets». Congressman David Trone (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  17. ↑ «Goodman & Gilman's the pharmacological basis of therapeutics | WorldCat.org». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Miller's anesthesia | WorldCat.org». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  19. ↑ «Redirecting». linkinghub.elsevier.com. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  20. ↑ Smith, Howard S.; Colson, James; Sehgal, Nalini (2013-04). «An update of evaluation of intravenous sedation on diagnostic spinal injection procedures». Pain Physician. 16 (2 Suppl): SE217–228. ISSN 2150-1149. PMID 23615892.
  21. ↑ Gudin, Maria Teresa; López, Ramón; Estrada, Jesus; Ortigosa, Esperanza (2012). Kaye, Alan David; Urman, Richard D.; Vadivelu, Nalini (eds.). Neuraxial Blockade: Subarachnoid Anesthesia (անգլերեն). New York, NY: Springer. էջեր 261–291. doi:10.1007/978-1-4614-1013-3_11. ISBN 978-1-4614-1013-3.
  22. ↑ Buggy, Donal (2008 թ․ հունիսի 1). «Anesthesiology». Regional Anesthesia & Pain Medicine (անգլերեն). 33 (4): 380–380. doi:10.1136/rapm-00115550-200807000-00017. ISSN 1098-7339.
  23. ↑ Bujedo, Borja Mugabure (2014-07). «Current evidence for spinal opioid selection in postoperative pain». The Korean Journal of Pain. 27 (3): 200–209. doi:10.3344/kjp.2014.27.3.200. ISSN 2005-9159. PMC 4099232. PMID 25031805.
  24. ↑ Moisés, Elaine Christine Dantas; de Barros Duarte, Luciana; de Carvalho Cavalli, Ricardo; Lanchote, Vera Lúcia; Duarte, Geraldo; da Cunha, Sérgio Pereira (2005-08). «Pharmacokinetics and transplacental distribution of fentanyl in epidural anesthesia for normal pregnant women». European Journal of Clinical Pharmacology. 61 (7): 517–522. doi:10.1007/s00228-005-0967-9. ISSN 0031-6970. PMID 16021436.
  25. ↑ www.semanticscholar.org https://www.semanticscholar.org/paper/Induction-opioids-for-caesarean-section-under-a-and-White-Hodsdon/c7f30a9494c3e053354872b571a69c0b722b54fa. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  26. ↑ Karlsen, Anders P.; Pedersen, Danny M. B.; Trautner, Sven; Dahl, Jørgen B.; Hansen, Morten S. (2014-06). «Safety of intranasal fentanyl in the out-of-hospital setting: a prospective observational study». Annals of Emergency Medicine. 63 (6): 699–703. doi:10.1016/j.annemergmed.2013.10.025. ISSN 1097-6760. PMID 24268523.
  27. ↑ 27,0 27,1 Murphy, Adrian; O'Sullivan, Ronan; Wakai, Abel; Grant, Timothy S.; Barrett, Michael J.; Cronin, John; McCoy, Siobhan C.; Hom, Jeffrey; Kandamany, Nandini (2014 թ․ հոկտեմբերի 10). «Intranasal fentanyl for the management of acute pain in children». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2014 (10): CD009942. doi:10.1002/14651858.CD009942.pub2. ISSN 1469-493X. PMC 6544782. PMID 25300594.
  28. ↑ Coombes, Lucy; Burke, Kimberley; Anderson, Anna-Karenia (2017-10). «The use of rapid onset fentanyl in children and young people for breakthrough cancer pain». Scandinavian Journal of Pain. 17: 256–259. doi:10.1016/j.sjpain.2017.07.010. ISSN 1877-8879. PMID 29229211.
  29. ↑ Plante, Gérard E.; VanItallie, Theodore B. (2010-10). «Opioids for cancer pain: the challenge of optimizing treatment». Metabolism: Clinical and Experimental. 59 Suppl 1: S47–52. doi:10.1016/j.metabol.2010.07.010. ISSN 1532-8600. PMID 20837194.
  30. ↑ «Book sources - Wikipedia». en.wikipedia.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  31. ↑ «Fentanyl patches (Durogesic) for chronic pain». NPS MedicineWise (անգլերեն). 2006 թ․ օգոստոսի 1. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  32. ↑ Derry, Sheena; Stannard, Cathy; Cole, Peter; Wiffen, Philip J.; Knaggs, Roger; Aldington, Dominic; Moore, R. Andrew (2016 թ․ հոկտեմբերի 11). «Fentanyl for neuropathic pain in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 10 (10): CD011605. doi:10.1002/14651858.CD011605.pub2. ISSN 1469-493X. PMC 6457928. PMID 27727431.
  33. ↑ «Abstral Sublingual Tablets - Summary of Product Characteristics (SmPC) - (emc)». www.medicines.org.uk. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  34. ↑ «Abstral (Fentanyl Sublingual Tablets for Breakthrough Cancer Pain)». P & T: A Peer-Reviewed Journal for Formulary Management. 36 (2): 2–28. 2011-02. ISSN 1052-1372. PMC 3086091. PMID 21560267.
  35. ↑ Ward, J.; Laird, B.; Fallon, M. (2011 թ․ ապրիլի 1). «The UK breakthrough cancer pain registry: origin, methods and preliminary data». BMJ Supportive & Palliative Care (անգլերեն). 1 (Suppl 1): A24–A24. doi:10.1136/bmjspcare-2011-000020.71. ISSN 2045-435X.
  36. ↑ Roy, Payel J.; Weltman, Melanie; Dember, Laura M.; Liebschutz, Jane; Jhamb, Manisha; HOPE Consortium (2020-11). «Pain management in patients with chronic kidney disease and end-stage kidney disease». Current Opinion in Nephrology and Hypertension. 29 (6): 671–680. doi:10.1097/MNH.0000000000000646. ISSN 1473-6543. PMC 7753951. PMID 32941189.
  37. ↑ Aurilio, C.; Pace, M. C.; Pota, V.; Sansone, P.; Barbarisi, M.; Grella, E.; Passavanti, M. B. (2009 թ․ մայիսի 7). «Opioids switching with transdermal systems in chronic cancer pain». Journal of experimental & clinical cancer research: CR. 28 (1): 61. doi:10.1186/1756-9966-28-61. ISSN 1756-9966. PMC 2684533. PMID 19422676.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  38. ↑ Minami, Seigo; Kijima, Takashi; Nakatani, Takeshi; Yamamoto, Suguru; Ogata, Yoshitaka; Hirata, Haruhiko; Shiroyama, Takayuki; Koba, Taro; Komuta, Kiyoshi (2014). «Opioid switch from low dose of oral oxycodone to transdermal fentanyl matrix patch for patients with stable thoracic malignancy-related pain». BMC palliative care. 13: 46. doi:10.1186/1472-684X-13-46. ISSN 1472-684X. PMC 4195703. PMID 25313295.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  39. ↑ «Fentanyl (Transdermal Route) Precautions - Mayo Clinic». www.mayoclinic.org. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 «Airborne EMTs Shave Seconds to Save Lives in Afghanistan | Danger Room | Wired.com». web.archive.org. 2010 թ․ հուլիսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  41. ↑ van Dijk, Marlies; Mooren, Kris J. M.; van den Berg, Jan-Willem K.; van Beurden-Moeskops, Wendy J. C.; Heller-Baan, Roxane; de Hosson, Sander M.; Lam-Wong, Wai Yee; Peters, Liesbeth; Pool, Karin (2021 թ․ սեպտեմբերի 10). «Opioids in patients with COPD and refractory dyspnea: literature review and design of a multicenter double blind study of low dosed morphine and fentanyl (MoreFoRCOPD)». BMC pulmonary medicine. 21 (1): 289. doi:10.1186/s12890-021-01647-8. ISSN 1471-2466. PMC 8431258. PMID 34507574.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  42. ↑ «Patient-Controlled Transdermal Delivery System for Fentanyl». Medscape (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  43. ↑ Chelly, Jacques E.; Grass, Jeffrey; Houseman, Timothy W.; Minkowitz, Harold; Pue, Alex (2004-02). «The Safety and Efficacy of a Fentanyl Patient-Controlled Transdermal System for Acute Postoperative Analgesia: A Multicenter, Placebo-Controlled Trial». Anesthesia & Analgesia (ամերիկյան անգլերեն). 98 (2): 427. doi:10.1213/01.ANE.0000093314.13848.7E. ISSN 0003-2999.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 «Food and Drug Administration» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 18. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  45. ↑ «Fentanyl HCl Patient-Controlled Iontophoretic Transdermal System for Pain». Medscape (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  46. ↑ Smydo, J. (1979). «Delayed respiratory depression with fentanyl». Anesthesia Progress. 26 (2): 47–48. ISSN 0003-3006. PMC 2515983. PMID 295585.
  47. ↑ van Leeuwen, L.; Deen, L.; Helmers, J. H. (1981-08). «A comparison of alfentanil and fentanyl in short operations with special reference to their duration of action and postoperative respiratory depression». Der Anaesthesist. 30 (8): 397–399. ISSN 0003-2417. PMID 6116461.
  48. ↑ Brown, D. L. (1985-11). «Postoperative analgesia following thoracotomy. Danger of delayed respiratory depression». Chest. 88 (5): 779–780. doi:10.1378/chest.88.5.779. ISSN 0012-3692. PMID 4053723.
  49. ↑ 49,0 49,1 Nilsson, C.; Rosberg, B. (1982-06). «Recurrence of respiratory depression following neurolept analgesia». Acta Anaesthesiologica Scandinavica. 26 (3): 240–241. doi:10.1111/j.1399-6576.1982.tb01762.x. ISSN 0001-5172. PMID 7113633.
  50. ↑ «Drug Safety Update : MHRA». web.archive.org. 2015 թ․ հունվարի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  51. ↑ Topacoglu, Hakan; Karcioglu, Ozgur; Cimrin, Arif Hikmet; Arnold, Jeffrey (2005). «Respiratory arrest after low-dose fentanyl». Annals of Saudi Medicine. 25 (6): 508–510. doi:10.5144/0256-4947.2005.508. ISSN 0256-4947. PMC 6089740. PMID 16438465.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 «Book sources - Wikipedia». en.wikipedia.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  53. ↑ McLoughlin, R.; McQuillan, R. (1997-09). «Transdermal fentanyl and respiratory depression». Palliative Medicine. 11 (5): 419. ISSN 0269-2163. PMID 9472602.
  54. ↑ Bülow, H. H.; Linnemann, M.; Berg, H.; Lang-Jensen, T.; LaCour, S.; Jonsson, T. (1995-08). «Respiratory changes during treatment of postoperative pain with high dose transdermal fentanyl». Acta Anaesthesiologica Scandinavica. 39 (6): 835–839. doi:10.1111/j.1399-6576.1995.tb04180.x. ISSN 0001-5172. PMID 7484044.
  55. ↑ Regnard, Claud; Pelham, Anne (2003-12). «Severe respiratory depression and sedation with transdermal fentanyl: four case studies». Palliative Medicine. 17 (8): 714–716. doi:10.1191/0269216303pm838cr. ISSN 0269-2163. PMID 14694924.
  56. ↑ Chambers, David; Huang, Christopher; Matthews, Gareth (2015 թ․ հունվարի 15). Basic Physiology for Anaesthetists (անգլերեն). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-63782-5.
  57. ↑ «American Academy of Clinical Toxicology» (անգլերեն). 2022 թ․ սեպտեմբերի 19. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  58. ↑ «Noradrenergic Mechanisms in Fentanyl-Mediated Rapid Death Explain Failure of Naloxone in the Opioid Crisis | Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics». web.archive.org. 2020 թ․ մարտի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  59. ↑ Petrou, Ilya (2016 թ․ սեպտեմբերի 1). «Chest wall rigidity in fentanyl abuse: illicit fentanyl could be a major factor in sudden onset of this potentially lethal adverse event». Contemporary Pediatrics (English). 33 (9): 26–28.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  60. ↑ Cheema, Ejaz; McGuinness, Khalil; Hadi, Muhammad Abdul; Paudyal, Vibhu; Elnaem, Mohammed Hassan; Alhifany, Abdullah A.; Elrggal, Mahmoud E.; Al Hamid, Abdullah (2020). «Causes, Nature and Toxicology of Fentanyl-Associated Deaths: A Systematic Review of Deaths Reported in Peer-Reviewed Literature». Journal of Pain Research. 13: 3281–3294. doi:10.2147/JPR.S280462. ISSN 1178-7090. PMC 7732170. PMID 33324089.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  61. ↑ «Fentanyl drug profile | www.emcdda.europa.eu». web.archive.org. 2022 թ․ սեպտեմբերի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  62. ↑ «Narcan (Naloxone Hydrochloride Injection): Uses, Dosage, Side Effects, Interactions, Warning». RxList (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  63. ↑ «National Institute on Drug Abuse» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 1. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  64. ↑ «The New York Times» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 21. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  65. ↑ «Fentanyl contributed to hundreds of deaths in Canada so far this year | Globalnews.ca». Global News (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  66. ↑ Scaccia, Annamarya (2018 թ․ հոկտեմբերի 9). «How Fentanyl Is Contaminating America's Cocaine Supply». Rolling Stone (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  67. ↑ Daly, Max (2019 թ․ հուլիսի 30). «Exclusive NYPD Data Reveals Just How Often Fentanyl Is in Cocaine». Vice (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  68. ↑ «Coronavirus triggers UK shortage of illicit drugs | Society | The Guardian». web.archive.org. 2020 թ․ մայիսի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  69. ↑ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  70. ↑ Yadav, Shiv Kumar; Maurya, Chandra Kant; Gupta, Pradeep Kumar; Jain, Ajai Kumar; Ganesan, Kumaran; Bhattacharya, Rahul (2014-06). «Synthesis and biological evaluation of some novel 1-substituted fentanyl analogs in Swiss albino mice». Interdisciplinary Toxicology. 7 (2): 93–102. doi:10.2478/intox-2014-0013. ISSN 1337-6853. PMC 4427721. PMID 26109885.
  71. ↑ Gaither, Julie R. (2023 թ․ հուլիսի 1). «National Trends in Pediatric Deaths From Fentanyl, 1999-2021». JAMA Pediatrics. 177 (7): 733–735. doi:10.1001/jamapediatrics.2023.0793. ISSN 2168-6203.
  72. ↑ Ross, Casey (2017 թ․ օգոստոսի 9). «Are people really falling ill from touching fentanyl? In most cases, scientists say no». STAT (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  73. ↑ «ACMT - ACMT Position Statement on Fentanyl Exposure». web.archive.org (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  74. ↑ Thors, Lina; Öberg, Linda; Forsberg, Emma; Wigenstam, Elisabeth; Larsson, Andreas; Bucht, Anders (2020-09). «Skin penetration and decontamination efficacy following human skin exposure to fentanyl». Toxicology in vitro: an international journal published in association with BIBRA. 67: 104914. doi:10.1016/j.tiv.2020.104914. ISSN 1879-3177. PMID 32540164.
  75. ↑ Herman, Paul Alexander; Brenner, Daniel Saul; Dandorf, Stewart; Kemp, Stephanie; Kroll, Breann; Trebach, Joshua; Hsieh, Yu-Hsiang; Stolbach, Andrew Ian (2020-04). «Media Reports of Unintentional Opioid Exposure of Public Safety First Responders in North America». Journal of Medical Toxicology: Official Journal of the American College of Medical Toxicology. 16 (2): 112–115. doi:10.1007/s13181-020-00762-y. ISSN 1937-6995. PMC 7099103. PMID 32096007.
  76. ↑ «State Departments Issue Guidance Around Fentanyl Exposure». www.tn.gov (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  77. ↑ Kukanich, B.; Clark, T. P. (2012-08). «The history and pharmacology of fentanyl: relevance to a novel, long-acting transdermal fentanyl solution newly approved for use in dogs». Journal of Veterinary Pharmacology and Therapeutics. 35 Suppl 2: 3–19. doi:10.1111/j.1365-2885.2012.01416.x. ISSN 1365-2885. PMID 22731771.
  78. ↑ 78,0 78,1 «HAN Archive - 00413 | Health Alert Network (HAN)». emergency.cdc.gov (ամերիկյան անգլերեն). 2021 թ․ սեպտեմբերի 20. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  79. ↑ 79,0 79,1 «Drug Free NJ - Home». drugfreenj.org. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  80. ↑ «HAN Archive - 00438 | Health Alert Network (HAN)». emergency.cdc.gov (ամերիկյան անգլերեն). 2021 թ․ սեպտեմբերի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  81. ↑ «One Pill Can Kill | DEA.gov». www.dea.gov. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 Brunton, Laurence L. (2011). Goodman & Gilman's the pharmacological basis of therapeutics (12th ed ed.). New York: McGraw-Hill medical. ISBN 978-0-07-162442-8. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)
  83. ↑ Katzung, Bertram G., ed. (2018). Basic & clinical pharmacology. A Lange medical book (Fourteenth edition ed.). New York Chicago San Francisco Athens London Madrid Mexico City Milan New Delhi Singapore Sydney Toronto: McGraw-Hill Education. ISBN 978-1-259-64115-2. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 «Book sources - Wikipedia». en.wikipedia.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  85. ↑ Mayes, Stacey; Ferrone, Marcus (2006-12). «Fentanyl HCl patient-controlled iontophoretic transdermal system for the management of acute postoperative pain». The Annals of Pharmacotherapy. 40 (12): 2178–2186. doi:10.1345/aph.1H135. ISSN 1542-6270. PMID 17164395.
  86. ↑ Raynor K, Kong H, Chen Y, Yasuda K, Yu L, Bell GI, Reisine T (1994 թ․ փետրվար). «Pharmacological characterization of the cloned kappa-, delta-, and mu-opioid receptors». Molecular Pharmacology. 45 (2): 330–334. PMID 8114680.
  87. ↑ «Fentanyl» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 17. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  88. ↑ Suzuki, Joji; El-Haddad, Saria (2017 թ․ փետրվարի 1). «A review: Fentanyl and non-pharmaceutical fentanyls». Drug and Alcohol Dependence. 171: 107–116. doi:10.1016/j.drugalcdep.2016.11.033. ISSN 0376-8716.
  89. ↑ «Morgan & Mikhail's clinical anesthesiology | WorldCat.org». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  90. ↑ 90,0 90,1 Vandergrift, Gregory W.; Hessels, Arden J.; Palaty, Jan; Krogh, Erik T.; Gill, Chris G. (2018-04). «Paper spray mass spectrometry for the direct, semi-quantitative measurement of fentanyl and norfentanyl in complex matrices». Clinical Biochemistry. 54: 106–111. doi:10.1016/j.clinbiochem.2018.02.005. ISSN 1873-2933. PMID 29432758.
  91. ↑ Vardanyan, Ruben S.; Hruby, Victor J. (2014-03). «Fentanyl-related compounds and derivatives: current status and future prospects for pharmaceutical applications». Future Medicinal Chemistry. 6 (4): 385–412. doi:10.4155/fmc.13.215. ISSN 1756-8927. PMC 4137794. PMID 24635521.
  92. ↑ huzefakifayet (2020 թ․ հունիսի 18). «FENTANYL Synthesis, SAR, MCQ,Structure,Chemical Properties and Therapeutic Uses». Gpatindia: Pharmacy Jobs, Admissions, Scholarships, Conference,Grants, Exam Alerts (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  93. ↑ «Synthesis of Fentanyl - [www.rhodium.ws]». erowid.org. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  94. ↑ «Federal Register :: Request Access». unblock.federalregister.gov. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  95. ↑ Gupta, Pradeep Kumar; Ganesan, Kumaran; Pande, Ambuja; Malhotra, Ramesh Chandra (2005 թ․ դեկտեմբերի 6). «A Convenient One-Pot Synthesis of Fentanyl». ChemInform (անգլերեն). 36 (49). doi:10.1002/chin.200549130. ISSN 0931-7597.
  96. ↑ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  97. ↑ www.semanticscholar.org https://www.semanticscholar.org/paper/Total-synthesis-of-fentanyl-Suh-Cho/d486a6d44e87c57ecec6d2d0048a7cc3d9c0865c. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 21-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  98. ↑ www.semanticscholar.org https://www.semanticscholar.org/paper/The-consolidation-of-neuroleptic-therapy:-Janssen,-L%C3%B3pez-Mu%C3%B1oz-%C3%81lamo/f6ebfaf93bf2b48fc7285a469ada52cd77bc9aa4. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  99. ↑ «National Institutes of Health» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 15. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  100. ↑ www.semanticscholar.org https://www.semanticscholar.org/paper/Fentanyl-(Sublimaze)/dff2255ccfa69770c9b9f8ae5615f61f34b67f8b. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  101. ↑ «Fentanyl History». News-Medical.net (անգլերեն). 2010 թ․ ապրիլի 11. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  102. ↑ Koninkrijksrelaties, Ministerie van Binnenlandse Zaken en. «Opiumwet». wetten.overheid.nl (հոլանդերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  103. ↑ «ProStrakan Chooses RelayHealth for Approved Abstral REMS Program | RelayHealth». web.archive.org. 2016 թ․ հունվարի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  104. ↑ Branch, Legislative Services (2023 թ․ հունվարի 14). «Consolidated federal laws of Canada, Controlled Drugs and Substances Act». laws.justice.gc.ca. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  105. ↑ 105,0 105,1 Naylor, Aliide (2020 թ․ հունվարի 6). «What We Can Learn From a Tiny Baltic Country's Two-Decade Fentanyl Crisis». Vice (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  106. ↑ «China Has Promised to Crack Down on Fentanyl. Here's What That Could Mean for Overdose Deaths in the U.S.». Time (անգլերեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 3. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  107. ↑ «The Salt Lake Tribune» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 8. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  108. ↑ Mars, Sarah G.; Rosenblum, Daniel; Ciccarone, Daniel (2019-05). «Illicit fentanyls in the opioid street market: desired or imposed?». Addiction (Abingdon, England). 114 (5): 774–780. doi:10.1111/add.14474. ISSN 1360-0443. PMC 6548693. PMID 30512204.
  109. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (2008 թ․ հուլիսի 25). «Nonpharmaceutical fentanyl-related deaths--multiple states, April 2005-March 2007». MMWR. Morbidity and mortality weekly report. 57 (29): 793–796. ISSN 1545-861X. PMID 18650786.
  110. ↑ Van Bever, W. F.; Niemegeers, C. J.; Janssen, P. A. (1974-10). «Synthetic analgesics. Synthesis and pharmacology of the diastereoisomers of N-(3-methyl-1-(2-phenylethyl)-4-piperidyl)-N-phenylpropanamide and N-(3-methyl-1-(1-methyl-2-phenylethyl)-4-piperidyl)-N-phenylpropanamide». Journal of Medicinal Chemistry. 17 (10): 1047–1051. doi:10.1021/jm00256a003. ISSN 0022-2623. PMID 4420811.
  111. ↑ «Centers for Disease Control and Prevention» (անգլերեն). 2023 թ․ հուլիսի 26. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  112. ↑ «China won't stop flood of fentanyl into Canada, sources say - National | Globalnews.ca». Global News (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  113. ↑ «China and synthetic drugs control: Fentanyl, methamphetamines, and precursors». Brookings (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  114. ↑ «UNODC report: opium production drops again in Myanmar as the synthetic drug market expands». United Nations : UNODC Regional Office for Southeast Asia and the Pacific (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  115. ↑ Elassar, Alaa (2023 թ․ մարտի 31). «A California police union director is being charged with importing opioids, including fentanyl, disguised as chocolate and wedding favors». CNN (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  116. ↑ «Briefing on the Senate Foreign Relations Committee Countering Illicit Fentanyl Trafficking Hearing | Wilson Center». www.wilsoncenter.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  117. ↑ «OnSolis.com is for sale». HugeDomains (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  118. ↑ «European Medicines Agency» (անգլերեն). 2023 թ․ ապրիլի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  119. ↑ https://www.facebook.com/Drugscom. «Fentanyl (International database)». Drugs.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. {{cite web}}: |last= has generic name (օգնություն); External link in |last= (օգնություն)
  120. ↑ https://www.facebook.com/Drugscom. «Fentanyl Prices, Coupons, Copay & Patient Assistance». Drugs.com (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. {{cite web}}: |last= has generic name (օգնություն); External link in |last= (օգնություն)
  121. ↑ Lamy, Francois R.; Daniulaityte, Raminta; Barratt, Monica J.; Lokala, Usha; Sheth, Amit; Carlson, Robert G. (2020 թ․ օգոստոսի 1). «Listed for sale: Analyzing data on fentanyl, fentanyl analogs and other novel synthetic opioids on one cryptomarket». Drug and Alcohol Dependence. 213: 108115. doi:10.1016/j.drugalcdep.2020.108115. ISSN 1879-0046. PMC 7736148. PMID 32585419.
  122. ↑ Commissioner, Office of the (2023 թ․ մայիսի 16). «Accidental Exposures to Fentanyl Patches Continue to Be Deadly to Children». FDA (անգլերեն).
  123. ↑ Research, Center for Drug Evaluation and (2021 թ․ ապրիլի 29). «Disposal of Unused Medicines: What You Should Know». FDA (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  124. ↑ Research, Center for Drug Evaluation and (2020 թ․ հոկտեմբերի 1). «Drug Disposal: FDA's Flush List for Certain Medicines». FDA (անգլերեն).
  125. ↑ Williams, Scott E. (2007). Hardcore History: The Extremely Unauthorized Story of ECW (անգլերեն). Sports Pub. L.L.C. ISBN 978-1-59670-225-7.
  126. ↑ «Mislabeled pills found at Prince's estate contained fentanyl, official says». Chicago Tribune. 2016 թ․ օգոստոսի 22. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  127. ↑ «Accidental overdose killed St. Paul rapper Lexii Alijai». MPR News (անգլերեն). 2020 թ․ հունվարի 28. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  128. ↑ Bernstein, Jonathan (2020 թ․ դեկտեմբերի 2). «Justin Townes Earle Death Ruled an Accidental Drug Overdose». Rolling Stone (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  129. ↑ Legaspi, Althea (2021 թ․ մայիսի 25). «Riley Gale, Singer for Thrash Metal Band Power Trip, Dead at 34». Rolling Stone (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  130. ↑ Atkinson, Katie (2021 թ․ հունիսի 10). «Digital Underground's Shock G Cause of Death Revealed». Billboard (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  131. ↑ Moshtaghian, Artemis (2021 թ․ սեպտեմբերի 24). «Michael K. Williams died of an accidental overdose, medical examiner determines». CNN (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.
  132. ↑ Hipes, Rosy Cordero,Patrick; Cordero, Rosy; Hipes, Patrick (2021 թ․ սեպտեմբերի 24). «Michael K. Williams Died From Accidental Overdose, New York Medical Examiner Says». Deadline (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 23-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  133. ↑ «Coroner says rapper Coolio died at 59 from effects of several drugs». ABC7 Los Angeles (անգլերեն). 2023 թ․ ապրիլի 6. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  134. ↑ Croucher, Shane (2018 թ․ օգոստոսի 14). «Nebraska Will Execute Death Row Inmate Using Fentanyl». Newsweek (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  135. ↑ «Nebraska executes inmate using powerful opioid fentanyl». PBS NewsHour (ամերիկյան անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 14. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  136. ↑ «NPR» (անգլերեն). 2023 թ․ օգոստոսի 13. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  137. ↑ Kukanich, B.; Clark, T. P. (2012-08). «The history and pharmacology of fentanyl: relevance to a novel, long-acting transdermal fentanyl solution newly approved for use in dogs: Long-acting transdermal fentanyl solution». Journal of Veterinary Pharmacology and Therapeutics (անգլերեն). 35: 3–19. doi:10.1111/j.1365-2885.2012.01416.x.
  138. ↑ Gutierrez-Blanco, Eduardo; Victoria-Mora, José M.; Ibancovichi-Camarillo, José A.; Sauri-Arceo, Carlos H.; Bolio-González, Manuel E.; Acevedo-Arcique, Carlos M.; Marin-Cano, Gabriela; Steagall, Paulo Vm (2015-05). «Postoperative analgesic effects of either a constant rate infusion of fentanyl, lidocaine, ketamine, dexmedetomidine, or the combination lidocaine-ketamine-dexmedetomidine after ovariohysterectomy in dogs». Veterinary Anaesthesia and Analgesia. 42 (3): 309–318. doi:10.1111/vaa.12215. ISSN 1467-2995. PMID 25039918.
  139. ↑ Pettifer, G. R.; Dyson, D. H. (1993-04). «Comparison of medetomidine and fentanyl-droperidol in dogs: sedation, analgesia, arterial blood gases and lactate levels». Canadian Journal of Veterinary Research = Revue Canadienne De Recherche Veterinaire. 57 (2): 99–105. ISSN 0830-9000. PMC 1263601. PMID 8490814.
  140. ↑ Becker, Willem M.; Mama, Khursheed R.; Rao, Sangeeta; Palmer, Ross H.; Egger, Erick L. (2013-04). «Prevalence of dysphoria after fentanyl in dogs undergoing stifle surgery». Veterinary surgery: VS. 42 (3): 302–307. doi:10.1111/j.1532-950X.2012.01080.x. ISSN 1532-950X. PMID 23231071.
  141. ↑ EMA (2018 թ․ սեպտեմբերի 17). «Recuvyra». European Medicines Agency (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Fentanyl (Report). Emergency Response Database. National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH). 2021 թ․ հուլիսի 8.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆենտանիլ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Microsoft: 2781072394
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆենտանիլ&oldid=9910128» էջից