Սվետլանա Չերվոննայա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սվետլանա Չերվոննայա
Ծնվել էհունիսի 7, 1936(1936-06-07)[1][2][3][…]
ԾննդավայրՄոսկվա, ԽՍՀՄ
Մահացել էնոյեմբերի 11, 2020(2020-11-11)[4][5] (84 տարեկան)
Մահվան վայրԹորուն, Լեհաստան
Քաղաքացիություն Ռուսաստան,  Լեհաստան և  ԽՍՀՄ
ԿրթությունՄոսկվայի պետական համալսարան
Կոչումպրոֆեսոր
Գիտական աստիճանարվեստագիտության դոկտոր և scientific professorship degree?[6] (դեկտեմբերի 1, 2004)
Մասնագիտությունարվեստագետ, ազգագրագետ, ուսուցչուհի, ազգագրագետ, համալսարանի դասախոս և արվեստի քննադատ
ԱշխատավայրԹորունի Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի անվան համալսարան, Կերպարվեստի տեսության և պատմության ինստիտուտ, Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգագրության և մարդաբանության ինստիտուտ և Ռուսական մշակութային հետազոտությունների ինստիտուտ

Սվետլանա Միխայլովնա Չերվոննայա (ռուս.՝ Светла́на Миха́йловна Черво́нная, հունիսի 7, 1936(1936-06-07)[1][2][3][…], Մոսկվա, ԽՍՀՄ - նոյեմբերի 11, 2020(2020-11-11)[4][5], Թորուն, Լեհաստան), խորհրդային, ռուս, լեհ արվեստաբան, պատմաբան, իսլամագետ, քաղաքագետ։ Արվեստագիտության դոկտոր (1990), պրոֆեսոր (2004)։ Թաթարական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետության արվեստի վաստակավոր գործիչ (1982)։

1958 թվականին ավարտել է Մոսկվայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական ​​համալսարանի պատմության և արվեստի տեսության ամբիոնը, այնուհետև՝ ԽՍՀՄ գեղարվեստի ակադեմիայի կերպարվեստի տեսության և պատմության գիտահետազոտական ​​ինստիտուտի ասպիրանտուրան։ 1963 թվականին դարձել է արվեստագիտության թեկնածու Խորհրդային Լատվիայի, Լիտվայի և Էստոնիայի արվեստին նվիրված ատենախոսության համար։ Աշխատել է Գեղարվեստի տեսության և պատմության գիտահետազոտական ​​ինստիտուտում (1963-2010), Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգագրության և մարդաբանության ինստիտուտում (1991-1997) և Ռուսաստանի մշակութային հետազոտությունների ինստիտուտում։ (1998-2008)։ 1990 թվականին դարձել է արվեստագիտության դոկտոր՝ Թաթարստանի կերպարվեստը և ճարտարապետությունը հնագույն ժամանակներից մինչև հեղափոխությունը աշխատության համար։ Արտագաղթելով Լեհաստան՝ 2004-2015 թվականներին աշխատել է Թորունի Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի համալսարանում։ Երկարամյա գիտական ​​գործունեության ընթացքում դարձել է մի քանի հարյուր աշխատությունների, մենագրությունների, գրքերի, հոդվածների հեղինակ՝ ուշադրությունը կենտրոնացնելով ազգային արվեստի, ինչպես նաև հետխորհրդային ազգային շինարարության հիմնախնդիրների վրա։ Մահացել է 2020 թվականին՝ 84 տարեկան հասակում։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սվետլանա Միխայլովնա Չերվոննայան ծնվել է 1936 թվականի հունիսի 7-ին, Մոսկվայում[7], Արբատի հրապարակի մոտ գտնվող Գրաուերմանի ծննդատանը[8]։

Եղել է սովորական ընտանիքից[9], չի պատկանել ո՛չ նախահեղափոխական ազնվականության, ո՛չ էլ բանվորական կամ գյուղացիական խավին[10]։ Ծնողները ծանոթացել են 1927 թվականին Եվպատորիայի հանգստավայրում և ամուսնացել 1932 թվականին Մոսկվայում[11]։ Հայրը՝ Միխայիլ Ալեքսանդրովիչը (ծննդյամբ՝ Միխալ Միչիսլավ Սուխոդոլսկի, 1898-1968)[12], ազգությամբ լեհ է եղել, ՌԽԴԲԿ անդամ է 1917 թվականից, քաղաքացիական պատերազմի մասնակից[13], Կարմիր դրոշի շքանշանի ասպետ[14], ԽՍՀՄ թեթև արդյունաբերության ժողովրդական կոմիսարիատի աշխատակից[15], ապա՝ ԽՍՀՄ գեղարվեստական ​​հիմնադրամի տնօրեն (1944-1945), ԽՍՀՄ նկարիչների միության հեղինակային իրավունքների պաշտպանության բաժնի վարիչ (1945-1968)[16]։ Մայրը՝ Զոյա Գեորգիևնա Լյուբինան (ծննդյամբ Մորոզովա, 1903-1979)[17], լիտվացի թաթար էր[18], աշխատել է որպես մեքենագրուհի մարշալ Միխայիլ Տուխաչևսկու շտաբում, այնուհետև Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատում[19], հետաքրքրվել է արվեստով, թատրոնով, գրականությամբ, սակայն չի ունեցել համակարգված բարձրագույն կրթություն[20]։ Ամուսնալուծվել է 1950-ականներին[21]։

Մանուկ հասակում ապրել է Լուբյանսկայա հրապարակի մոտակայքում[8], ապա՝ Կրիվոնիկոլսկի նրբանցքում[22]։ Հայրենական մեծ պատերազմի սկզբում մայրիկի հետ հանդիպել է Անապայում արձակուրդի ժամանակ[23], որից հետո վերադարձել են Մոսկվա[24], որտեղից էլ տարհանվել են նախ Վլադիմիր[25], այնուհետև Սիզրանով, Կույբիշևով և Տաշքենդով հասել է Աշխաբադ[26]։ Սովորել է Աշխաբադում[27], իսկ 1943 թվականին ընտանիքի հետ վերադարձել է Մոսկվա[28], որտեղ ուսումը շարունակել է 71-րդ կանանց միջնակարգ դպրոցում[29]։ Այդ ժամանակ սկսել է հետաքրքրվել թատրոնով, գրականությամբ, կերպարվեստով, ինքն էլ է նկարել և սկսել է նկարչություն սովորել՝ կանխորոշելով ապագա մասնագիտությունը[30]։ 1953 թվականին ոսկե մեդալով ավարտելով դպրոցը՝ ընդունվել է Մոսկվայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական ​​համալսարանի արվեստի պատմության և տեսության ֆակուլտետ, որն ավարտել է 1958 թվականին՝ ստանալով «արվեստի պատմաբան» որակավորման դիպլոմ[7][31]։ Ուսման ընթացքում մասնակցել է խոպան հողերի յուրացմանը, ուսանողական պրակտիկա է անցել Պսկովում, Նովգորոդում, Լենինգրադում, Տալլինում, Կիևում, Լվովում և Ուժգորոդում[32], Երիտասարդության և ուսանողների համաշխարհային փառատոնի ժամանակ աշխատել է որպես էքսկուրսավար Տրետյակովյան պատկերասրահում և Պուշկինի անվան կերպարվեստի թանգարանում[33], օտարերկրացիների համար էքսկուրսիաներ է կազմակերպել գերմաներեն, ֆրանսերեն և անգլերեն լեզուներով[34]։

Բարձրագույն կրթություն ստանալուց հետո 1958 թվականին ընդունվել է ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի կերպարվեստի տեսության և պատմության գիտահետազոտական ​​ինստիտուտի հեռակա բաժին, որն ավարտել է 1963 թվականին՝ պաշտպանելով «Խորհրդային Մերձբալթիկայի ​​մոնումենտալ քանդակագործությունը» թեզը և ստացել արվեստագիտության թեկնածուի աստիճան[35][36]։ Միաժամանակ աշխատել է որպես Տրետյակովյան պատկերասրահի գնումների հանձնաժողովի պատասխանատու քարտուղար՝ որպես ԽՍՀՄ մշակույթի նախարարության գեղարվեստական ​​ցուցահանդեսների և համայնապատկերների տնօրինության արվեստաբան (1958-1959), Լիխաչովի անվան գործարանի մշակույթի պալատին կից (1959-1960) նորաստեղծ «ժողովրդական համալսարան»-ի ուսումնական բաժնի վարիչ (1959-1960)[37]։ 1963 թվականին աշխատանքի է անցել Կերպարվեստի տեսության և պատմության գիտահետազոտական ​​ինստիտուտում, որպես կրտսեր գիտաշխատող, որտեղ աշխատել է ԽՍՀՄ ժողովուրդների արվեստի պատմության, արվեստաբանության արդի խնդիրների, գեղարվեստական ​​ձևավորման խնդիրների բաժիններում՝ բարձրանալով մինչև ավագ, այնուհետև՝ գլխավոր գիտաշխատող, իսկ 1967-1968 թվականներին, միաժամանակ, աշխատել է որպես ՌԽՖՍՀ մշակույթի նախարարության գլխավոր նկարիչ-փորձագետ[9][38], մասնակցել է կոմերիտական կազմակերպության աշխատանքներին[39], դարձել ԽՄԿԿ անդամության թեկնածու[40], այնուհետև անդամագրվել կուսակցությանը՝ աշխատելով որպես արտահաստիքային հրահանգիչ ԽՄԿԿ Մոսկվայի քաղաքային կոմիտեի մշակութի բաժնում[41]։

1990 թվականին ստացել է արվեստագիտության դոկտորի կոչում՝ պաշտպանելով «Թաթարստանի արվեստը։ Կերպարվեստի և ճարտարապետության պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև 1917 թվականը» ատենախոսությունը[35][38]։ Այնուհետև՝ 1991-1997 թվականներին, համատեղությամբ աշխատել է որպես գլխավոր գիտաշխատող Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Ն. Ն. Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգաբանության և մարդաբանության ինստիտուտի ազգամիջյան հարաբերությունների ուսումնասիրության կենտրոնում, 1998-2008 թվականներին աշխատել է Ռուսաստանի Դաշնության մշակույթի նախարարության մշակութային հետազոտությունների ռուսական ինստիտուտի էթնիկ մշակութային ուսումնասիրությունների բաժնում որպես գլխավոր գիտաշխատող[9][42]։ 1994-1995 թվականներին մասնակցել է Վատիկանի բարձրագույն կրոնական դպրոցում անցկացվող «Իսլամը Եվրոպայում» դասընթացին[35][7]։ Իրեն համարելով Լեհաստանի հայրենասեր և լինելով Մոսկվայի լեհական համայնքի ակտիվ անդամ՝ 2004 թվականին լեհ-ռուսական հարաբերությունների սրումից հետո տեղափոխվել է Լեհաստան՝ ստանալով նոր քաղաքացիություն[7][43]։ Հաստատվելով Թորունում[44], նույն թվականին ընդունվել է Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի համալսարանի հումանիտար գիտությունների ֆակուլտետի էթնոլոգիայի և մշակութային մարդաբանության բաժինը, որտեղ ստացել է հումանիտար գիտությունների պրոֆեսորի գիտական ​​կոչում[7][45]։ Դասավանդել է Գեղարվեստի ֆակուլտետում, այդ թվում՝ արևելյան արվեստի պատմություն[46]։ Սմոլենսկի աղետից[47] հետո՝ 2010 թվականին, թոշակի է անցել Գեղարվեստի տեսության և պատմության գիտահետազոտական ​​ինստիտուտից, որտեղ աշխատել է 47 տարի[48], իսկ 2015 թվականին տարիքի պատճառով թողել է աշխատանքը Կոպեռնիկոսի համալսարանում[49]։ 2016 թվականին նա նշել է իր 80-ամյակը[50]։

Սվետլանա Միխայլովնա Չերվոննայան մահացել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին, Թորունում՝ 84 տարեկան հասակում[49][51]։ Թաղված է տեղի Կենտրոնական համայնքային կենտրոնական գերեզմանատանը (հատված XIIID3-58, 3-րդ շարք, գերեզման թիվ 7)[52][53]։

Գիտական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի նկարիչների միության անդամ է եղել 1959 թվականից[54], եղել է նաև վերստուգիչ հանձնաժողովի անդամ[40]։ ԽՍՀՄ նկարիչների միության անդամ 1963 թվականից[55], այդ պաշտոնում դարձավ ամենաերիտասարդը[56]՝ 25 տարեկանում անդամագրվելով կազմակերպությանը[57], ՌԽՖՍՀ նկարիչների միության անդամ 1966 թվականից[58], Արվեստի քննադատների միջազգային ասոցիացիայի (1991), Գերմանիայի ազգաբանների միության (1995), Արևելագետների լեհական միության անդամ (2007), Լեհաստանի համաշխարհային արվեստի հետազոտությունների ինստիտուտի պատվավոր անդամ (2015), Թբիլիսիի Ի. Ջավախիշվիլու անվան համալսարանի (1996) և Կարաչաևո-Չերկասսկի մանկավարժական համալսարանի (2001) պատվավոր դոկտոր[7][42]։

Հեղինակ է բազմաթիվ աշխատությունների, գրքերի, մենագրությունների և հոդվածների կերպարվեստի պատմության և տեսության, ԽՍՀՄ, Ռուսաստանի ժողովուրդների արվեստի, թյուրքական և իսլամական մշակույթի վերաբերյալ[59][9][7]։ Սկսել է հրատարակվել համալսարանում սովորելիս, հոդվածներ է գրել արվեստագիտության մասին տարբեր թերթերում և ամսագրերում, առաջին հոդվածը եղել է բելառուսական գրաֆիկայի մասին Մինսկի «Զվյազդա» թերթում (1958), առաջին մեծ աշխատանքը վերաբերել է բալթյան նկարիչների աշխատանքին, հրատարակվել է «Արվեստ» (1959) ամսագրում, նրա առաջին գիրքը եղել է «Մոսկովյան երգիծանք» գրքույկը (1962)[60]։ Մասնակցել է «Խորհրդային արվեստի պատմություն։ Գեղանկարչություն, քանդակ, գրաֆիկա» (1968) երկու հատորով, երկրում առաջին համալսարանական դասագրքի ստեղծմանը [61], նյութեր է պատրաստել Բորիս Վեյմարնի[62] «ԽՍՀՄ ժողովուրդների արվեստի պատմություն» (1971-1984) ինը հատորանոց հրատարակության հինգ հատորների համար և հեղինակել է «ՌԽՖՍՀ ինքնավար հանրապետությունների նկարչությունը» մենագրությունը (1978)[63]։

1960-1980-ական թվականներին իշխանությունների հետ հարաբերություններում նա հանդես է եկել կոնֆորմիզմի դիրքերից, գեղարվեստական ​​կյանքը նկարագրելիս հետևել է գաղափարական ուղենիշներին և բախվել ծպտյալ գրաքննության։ Իր իսկ խոսքերով, նա «ճիշտ» է գրել գրքերում և հոդվածներում՝ հավատալով, որ մարդը պետք է ապրի «իր ժամանակի օրենքներով», քանի որ «Ես իմ գործերը գրել եմ տպագրության համար, այլապես իմաստ չեմ տեսնում դրանք գրել»[64][65]։ Հետագայում նա կենտրոնացել է ազգամիջյան հարաբերությունների, տարբեր երկրներում ազգային փոքրամասնությունների վիճակի վրա, հանդես է եկել որպես մարդու իրավունքների պաշտպան, ուսումնասիրել Ռուսաստանի և Արևելյան Եվրոպայի ժողովուրդների ազգային շարժումները, մասնավորապես իր աշխատություններից մեկը գրել էր «Սայուդիս»-ի մասին[66][67]։

Չերվոննայան մեծ ուշադրություն է դարձրել թյուրք-իսլամական, ֆիննա-ուգորական, բալթյան համայնքների ժողովուրդների պատմական ճակատագրերին և մշակույթին, մասնավորապես, մի ​​շարք աշխատություններում անդրադարձել է թաթարական, չուվաշական, լիտվական արվեստի խնդիրներին, այդ թվում՝ էմիգրանտներին, ինչպես նաև Ղրիմի և Լիտվայի թաթարների արվեստին[35][44][63]։ Նա ուշադրություն է դարձրել նաև մուսուլմանական ճարտարապետության ուսումնասիրությանը, մասնավորապես, հրատարակել է «Ժամանակակից մզկիթ։ Նորագույն ժամանակների հայրենական և համաշխարհային փորձը» ծավալուն մենագրությունը (2016)[68], ակտիվորեն մասնակցել է Եվրոպայի թաթարների մշակույթի հանրահռչակմանը, մասնավորապես Կոպեռնիկոսի համալսարանում կազմակերպել է թաթարական գրքերի ուսումնասիրության կենտրոն[69]։

Չերվոննայան գիտական ​​գործունեության մի զգալի մասը նվիրել է թաթարական կերպարվեստի ուսումնասիրությանը՝ իրեն դրսևորելով որպես յուրօրինակ առաջամարտիկ և նորարար այդ ոլորտում՝ պատրաստելով մի շարք աշխատություններ, որոնք չեն կորցրել իրենց արդիականությունը։ Այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են «Խորհրդային Թաթարստանի նկարիչները. Կենսագրական տեղեկագիրք» (1975), «Խորհրդային Թաթարստանի արվեստը։ Նկարչություն։ Քանդակ։ Գրաֆիկա» (1978), «Խորհրդային Թաթարստանի նկարիչներ։ ԹԻԽՍՀ նկարիչների միության կերպարվեստի վարպետներ» (1984), «Թաթարստանի արվեստը։ Կերպարվեստի և ճարտարապետության պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև 1917 թվականը» (1987), որոնք համարվում են ինքնավար հանրապետության դեկորատիվ կիրառական արվեստի, պրոֆեսիոնալ նկարիչների, քանդակագործների, գրաֆիկական նկարիչների և դիզայնի մասնագետների աշխատանքի համակարգման և վերլուծության եզակի նմուշներ[9][7][70][71]։

Արվեստը քաղաքականությունից չտարանջատելով՝ նա նաև հետաքրքրվել է քաղաքագիտությամբ և հրապարակել է այնպիսի աշխատություններ, ինչպիսիք են՝ «Աբխազիա - 1992 թվականի հետկոմունիստական ​​Վանդեա» (1993), «Հակամարտությունը Կովկասում։ Վրաստանը, Աբխազիան և ռուսական ստվերը» (1994), «Հարավ-արևելյան Եվրոպայի թյուրքական աշխարհը. Ղրիմ-Հյուսիսային Կովկաս» (2000)[72][73][44][74]։ Ակտիվորեն մասնակցել է Ղրիմի թաթար ժողովրդի պայքարին իրենց պատմական հայրենիքի համար, հրատարակել է «Ղրիմի թաթարների ազգային շարժում» քառահատորյակը (1992-1996), որը դարձել է առաջին մանրամասն հրապարակումը Ղրիմի թաթարների ազգային ինքնության թեմայով, հրատարակել է նաև «Թաթարական Ղրիմի արվեստը» հիմնարար աշխատությունը (1995)[75][44][69][76]։ Նա սկսել է տեղեկություններ հավաքել ազգային շարժման մասին դեռևս 1950-ական թվականներից, հետագայում մասնակցել է Ղրիմի թաթարների կուրուլթայներին[41], անձամբ ծանոթացել է Ղրիմի թաթարների առաջնորդ Մուստաֆա Ջեմիլևի հետ[77], գրել է նրա կենսագրությունը[78], աջակցել և մշտական կապ է պահպանել Ղրիմի թաթարների հետ[79]։

Հետևելով ազգային կյանքի վերածննդին ոչ միայն նախկին միութենական հանրապետություններում, այլև Ռուսաստանի ազգային ինքնավար մարզերում ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո՝ Չերվոննայա նշել է, որ դեռ վաղ է գիծ քաշել կայսերական-խորհրդային ժառանգության տակ, քանի որ դա կարող է դեռ հիշեցնել իր մասին, ինչն էլ եղավ հետագայում[80][81]։ Մասնավորապես, Չերվոննայայի հետաքրքրությունը Ղրիմի նկատմամբ ավելի է ուժեղացել Ռուսաստանին բռնակցվելուց հետո[44], և նա իր հրապարակումներից մեկը նվիրել է այդ իրադարձություններին։ Իրենց հերթին, քննադատները մեղադրել են Չերվոննայային քաղաքական աշխատություններում «կողմնակալության»[82], «հակառուսական հռետորաբանության»[83], «արատավորության», «խեղաթյուրման» և «փաստերի մանիպուլյացիայի» դրսևորման մեջ[82] և նրան բնութագրել որպես «իր զրպարտություններով հայտնի անձնավորություն»[84]։

Անձնական կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիտասարդ տարիներին Չերվոննայան ծանոթացել է արվեստաբան Սառա Վալերիուսի որդու և քանդակագործ Եվգենի Վուչետիչի խորթ որդու՝ Իգոր Սվետլովի հետ։ Սվետլովի ծնողները բռնի կերպով բաժանել են նրան Չերվոննայայից «անպատշաճ հարաբերությունների» պատճառով՝ իրենց հեղինակությունն ամրապնդելու նպատակով[85]։ Ամուսնացել է համալսարանի իր համակուրսեցի Նիկոլայ Գրիգորովիչի հետ[86]։ Նրանց որդին՝ Դմիտրին (ծն. 1956)[8], շախմատի սիրահար է եղել[87]։

Չերվոննայան գրել է օրագրեր, որոնք այնուհետև հանձնել է Բրեմենի համալսարանի «Արևելյան Եվրոպայի» կենտրոնին[88]։ 2020 թվականին հրատարակել է հուշերի գիրք[89], որը հուշագրություն է 20-րդ դարի գիտական ​​և ստեղծագործական կյանքի մասին[90]։ Արխիվը պահվում է Կոպեռնիկոսի համալսարանում[91]։

Պարգևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Թաթարական Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետության արվեստի վաստակավոր գործիչ» պատվավոր կոչում (1982)[59], մեդալներ[7]։

Մատենագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հեղինակ
Կազմող, խմբագիր
Թարգմանիչ

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  2. ↑ 2,0 2,1 MAK (польск.)
  3. ↑ 3,0 3,1 Mažosios Lietuvos enciklopedija (լիտ.) — 2000.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 https://torun.wyborcza.pl/torun/7,48723,26498330,zmarla-prof-swietlana-czerwonnaja-z-etnologii-na-torunskim.html
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 National Library of Israel Names and Subjects Authority File
  6. ↑ Polish Science
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Мазгаров, 2014, էջ 294
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Червонная, 2020, էջ 16
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Зайнуллина, 2008, էջ 68
  10. ↑ Червонная, 2020, էջ 10
  11. ↑ Червонная, 2020, էջ 13, 50
  12. ↑ Червонная, 2020, էջ 23, 25
  13. ↑ Червонная, 2020, էջ 10—12
  14. ↑ Червонная, 2020, էջ 37
  15. ↑ Червонная, 2020, էջ 12
  16. ↑ Червонная, 2020, էջ 36
  17. ↑ Червонная, 2020, էջ 38
  18. ↑ Malinowski, 2020, էջ 12
  19. ↑ Червонная, 2020, էջ 13
  20. ↑ Червонная, 2020, էջ 49
  21. ↑ Червонная, 2020, էջ 52
  22. ↑ Червонная, 2020, էջ 69
  23. ↑ Червонная, 2020, էջ 88—89
  24. ↑ Червонная, 2020, էջ 90
  25. ↑ Червонная, 2020, էջ 91
  26. ↑ Червонная, 2020, էջ 94
  27. ↑ Червонная, 2020, էջ 105
  28. ↑ Червонная, 2020, էջ 107
  29. ↑ Червонная, 2020, էջ 110
  30. ↑ Червонная, 2020, էջ 121—123
  31. ↑ Червонная, 2020, էջ 110, 112, 149, 162
  32. ↑ Червонная, 2020, էջ 151
  33. ↑ Червонная, 2020, էջ 158
  34. ↑ Червонная, 2020, էջ 164
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Червонная, 1998, էջ 1
  36. ↑ Червонная, 2020, էջ 177—178
  37. ↑ Червонная, 2020, էջ 85, 175, 177—178
  38. ↑ 38,0 38,1 Червонная, 2020, էջ 178
  39. ↑ Червонная, 2020, էջ 190
  40. ↑ 40,0 40,1 Червонная, 2020, էջ 192
  41. ↑ 41,0 41,1 Червонная, 2020, էջ 214
  42. ↑ 42,0 42,1 Червонная, 2020, էջ 4
  43. ↑ Червонная, 2020, էջ 78—79
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 Malinowski, 2021, էջ 8
  45. ↑ «Swietłana Czerwonnaja». Nauka Polska. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  46. ↑ Malinowski, 2020, էջ 12—13
  47. ↑ Червонная, 2020, էջ 79
  48. ↑ Червонная, 2020, էջ 4, 178
  49. ↑ 49,0 49,1 «Zmarła prof. dr hab. Swietłana Czerwonnaja». Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. 9 ноября 2020. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  50. ↑ Гульнара Усеинова (2016 թ․ հունիսի 17). «Светлане Червонной — 80 лет». Газета «Голос Крыма». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  51. ↑ Grzegorz Giedrys (2020 թ․ նոյեմբերի 11). «Zmarła prof. Swietłana Czerwonnaja z etnologii na toruńskim uniwersytecie». Gazeta Wyborcza. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  52. ↑ «Swietlana Czerwonnaja». Centralny Cmentarz Komunalny w Toruniu. Վերցված է 25 января 2024-ին.
  53. ↑ «Swietłana Czerwonnaja. Nekrolog». Gazeta Wyborcza. 2020 թ․ նոյեմբերի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  54. ↑ Червонная, 2020, էջ 189
  55. ↑ Червонная, 2020, էջ 122
  56. ↑ Червонная, 2020, էջ 186
  57. ↑ Червонная, 2020, էջ 223
  58. ↑ Червонная, 2020, էջ 194—195
  59. ↑ 59,0 59,1 Хасанов, 1998, էջ 644
  60. ↑ Червонная, 2020, էջ 85, 177, 239
  61. ↑ Червонная, 2020, էջ 138—139
  62. ↑ Червонная, 2020, էջ 182—183
  63. ↑ 63,0 63,1 Викторов, Юрий Васильевич. «Червонная Светлана Михайловна». Чувашская энциклопедия. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  64. ↑ Зайнуллина, 2008, էջ 70
  65. ↑ Червонная, 2020, էջ 125, 179—180, 204
  66. ↑ Algirdas Matulevičius. «Svetlana Červonnaja». Mažosios Lietuvos enciklopedija. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  67. ↑ Algirdas Matulevičius. «Svetlana Červonnaja». Visuotinė lietuvių enciklopedija. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  68. ↑ Malinowski, 2020, էջ 13
  69. ↑ 69,0 69,1 Тәгъзиянамә, 2020, էջ 507
  70. ↑ Тәгъзиянамә, 2020, էջ 507—508
  71. ↑ Михаил Бирин (2021 թ․ ապրիլի 10). «Набиулла Валиуллин и его одинокая «Татарка» из Казанского кремля». Бизнес Online. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  72. ↑ Зайнуллина, 2008, էջ 69
  73. ↑ Авидзба, 2016, էջ 250
  74. ↑ «Светлана Червонная». Журнал «Отечественные записки». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  75. ↑ Аетдинов, 2009, էջ 51
  76. ↑ «Ушла из жизни друг крымскотатарского народа Светлана Червонная». Газета «Авдет». 2020 թ․ նոյեմբերի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  77. ↑ «Интервью Мустафы Джемилева». Газета «Авдет». 2003 թ․ փետրվարի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  78. ↑ Червонная, 2020, էջ 322
  79. ↑ Арзы Эмирова (2009 թ․ հոկտեմբերի 23). «Наш человек в Польше». Милли Фирка. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  80. ↑ Червонная, 2001, էջ 473—474
  81. ↑ Николай Семена (2021 թ․ մարտի 28). «Настольная книга для российских «правоохранителей» и «судов»». Крым.Реалии. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 Авидзба, 2016, էջ 256
  83. ↑ Авидзба, 2016, էջ 254
  84. ↑ Энвер Аметов (2011 թ․ մարտի 9). «Кому писал письма Мустафа Джемилев?». Милли Фирка. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  85. ↑ Червонная, 2020, էջ 134, 139—141
  86. ↑ Червонная, 2020, էջ 143, 254
  87. ↑ Подберёзкин, Зоркальцев, 2000, էջ 996
  88. ↑ Червонная, 2020, էջ 274
  89. ↑ «Светотени минувшего века». Издательский дом «Среда». 2020 թ․ սեպտեմբերի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 12-ին.
  90. ↑ Malinowski, 2021, էջ 9
  91. ↑ Krajniak, 2020, էջ 310

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սվետլանա_Չերվոննայա&oldid=9703327» էջից