Ռոզա Լյուքսեմբուրգ
Ռոզա Լյուքսեմբուրգ լեհ.՝ Róża Luksemburg | |
---|---|
![]() | |
Ծնվել է | մարտի 5, 1871[1][2][3] |
Ծննդավայր | Զամոշչ, Q21639608?, Լուբլինի նահանգ, Լեհական թագավորություն, Ռուսական կայսրություն[4][5] |
Մահացել է | հունվարի 15, 1919[6][7][1][…] (47 տարեկան) |
Մահվան վայր | Բեռլին, Վայմարյան Հանրապետություն[6] |
Գերեզման | Ֆրիդրիխսֆելդի կենտրոնական գերեզմանատուն |
Քաղաքացիություն | ![]() ![]() |
Կրոն | աթեիզմ |
Կրթություն | Ցյուրիխի համալսարան |
Գիտական աստիճան | իրավաբանական գիտությունների դոկտոր |
Երկեր | The Accumulation of Capital? և Social Reform or Revolution? |
Մասնագիտություն | քաղաքական գործիչ, փիլիսոփա, հեղափոխական, սոցիոլոգ, տնտեսագետ, լրագրող, խմբագիր և քաղաքական տեսաբան |
Ամուսին | Գուստավ Լյուբեկ և Յուլիան Մարխլևսկի[5] |
Քաղաքական կուսակցություն | Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն (1915), Գերմանիայի կոմունիստական կուսակցություն, Գերմանական անկախ սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն (1918), Սպարտակ միություն (1918) և Social Democracy of the Kingdom of Poland and Lithuania? (1918) |
Ստորագրություն![]() | |
Rosa Luxemburg Վիքիպահեստում |
Ռոզա Լյուքսեմբուրգ՝ (լեհերեն՝ Róża Luksemburg, իսկական անունը՝ Rosalia Luxenburg — Ռոզալիա Լյուքսենբուրգ, կեղծանունները՝ Róża Kruszyńska, Maciej Rózga, Spartakus մարտի 5, 1871[1][2][3], Զամոշչ, Q21639608?, Լուբլինի նահանգ, Լեհական թագավորություն, Ռուսական կայսրություն[4][5] - հունվարի 15, 1919[6][7][1][…], Բեռլին, Վայմարյան Հանրապետություն[6]), մարքսիզմի լեհ տեսաբան, փիլիսոփա, տնտեսագետ, հրապարակախոս, հակապատերազմական և հեղափոխական շարժումների ակտիվ, ղեկավար մասնակից, լեհական, գերմանական և համաեվրոպական հեղափոխական՝ ձախ սոցիալ-դեմոկրատիայի առավել ազդեցիկ գործիչներից մեկը: Մասնակցել է Լեհաստանի սոցիալ-դեմոկրատիայի հիմնադրման ակունքներում կանգնած լեհ քաղաքական էմիգրանտների խմբակի աշխատանքներին, պայքարել Լեհաստանի սոցիալիստական կուսակցությունում դրսևորված ազգայնականության դեմ: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հակապատերազմական քարոզչություն ծավալելու համար ենթարկվել է հալածանքների՝ ընդհանուր առմամբ բանտերում անցկացնելով մոտավորապես չորս տարի: Համարվում է հակապատերազմական «Սպարտակ» միության և Գերմանիայի կոմունիստական կուսակցության հիմնադիրներից մեկը: Սպարտակցիների նախաձեռնությամբ 1919 թվականի հունվարին Բեռլինի բանվորների կազմակերպած ապստամբոթյան դաժանաբար ճնշվելուց հետո կալանավորվել ու սպանվել է կուսակցական ընկերոջ՝ Կառլ Լիբկնեխտի հետ[8]:
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռոզալիա Լյուքսենբուրգը ծնվել է հրեա բուրժուայի ընտանիքում (հայրը զբաղվում էր փայտանյութի առևտրով): Գերազանց գնահատականներով ավարտել է Վարշավայի իգական գիմնազիան, սովորել Ցյուրիխի համալսարանում, ուսունասիրել քաղաքատնտեսություն, փիլիսոփայություն, իրավագիտություն, այնուհետև պաշտպանել դոկտորական ատենախոսությունը «Լեհաստանի արդյունաբերական զարգացումը» թեմայով և ստացել պետական իրավունքի դորտորի գիտական կոչում: Ուսմանը զուգընթաց՝ ակտիվորեն զբաղվել է քաղաքական, հեղափոխական գործունեությամբ: Ցարական Ռուսաստանի ոստիկանության հետապնդումներից խույս տալու համար 28 տարեկանում Գերմանիայի քաղաքացիություն է ստացել՝ այդ նպատակով կեղծ ամուսնություն ձևակերպելով գերմանահպատակ հեղափոխական գործիչ Գուստավ Լյուբեկի հետ: Եղել է գերմանական սոցիալ-դեմոկրատական շարժման ծայրահեղ ձախ թևի ամենաակտիվ գործիչներից մեկը, աչքի ընկել հռետորական, հրապարակախոսական տաղանդով, դարձել փիլիսոփայական, տնտեսագիտական, իրավագիտական աշխատությունների, հրապարակախոսական ելույթների, հոդվածների հեղինակ:
1915 թվականին, այն բանից հետո, երբ Գերմանիայի սոցիալիստական կուսակցությունը (SPD) հավանություն տվեց Գերմանիայի կողմից Առաջին համաշխարհային պատերազմի սանձազերծմանը, Ռոզա Լյուքսեմբուրգը և Կառլ Լիբկնեխտը դուրս եկան այդ կուսակցությունից, հիմնադրեցին հակապատերազմական «Սպարտակ» միությունը (Spartakusbund), որը հետագայում վերակազմավորվեց Գերմանիայի կոմունիստական կուսակցության: 1918–19 թվականների գերմանական հեղափոխության ժամանակաշրջանում Ռոզա Լյուքսեմբուրգը հիմնադրեց Die Rote Fahne ("Կարմիր դրոշ") լրագիրը, որը սպարտակյան շարժման կենտրոնական տպագիր օրգանն էր:
Թեև Լյուքսեմբուրգը 1919 թվականի հունվարին սպարտակյանների նախաձեռնած ապստամբությունը մեծ սխալ էր համարում [9], բայց երբ իրադարձությունները ծավալվեցին, նա ամեն կերպ աջակցեց ապստամբներին: Սակայն Ֆրիդրիխ Էբերտի գլխավորած սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ձևավորած կառավարությունը ջախջախեց ապստամբությունը և Spartakusbund-ը՝ նրանց դեմ մարտի ուղարկելով Freikorps-ի՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի վետերաններից կազմավորված, կառավարության կողմից հովանավորվող զինավառ խմբեր, որոնք գերի վերցրին և միասին մահապատժի ենթարկեցին ապստամբության և «Սպարտակ» միության ղեկավարներ Ռոզա Լյուքսեմբուրգին ու Կառլ Լիբկնեխտին՝ այնուհետև նրանց դիակները նետելով Բեռլինի Լանդվեր ջրանցքը:
Քանի որ Ռոզա Լյուքսեմբուրգը կրքոտ կերպով քննադատում էր թե՛ լենինյաններին և թե՛ առավել չափավոր սոցիալ-դեմոկրատներին, նա հակասական գնահատականների է արժանանացել ձախաթևյան քաղաքական գործիչների ու տեսաբանների կողմից[10]: Թեև այն էլ պետք է ասել, որ Արևելյան Գերմանիայի (ԳԴՀ-ի) կոմունիստական ռեժիմի կողմից Ռոզա Լյուքսեմբուրգն ու Կառլ Լիբկնեխտը կուռքերի էին վերածվել՝ իբր կոմունիստ նահատակներ[11]: Դաշնային Գերմանիայի (ԳՖՀ-ի) Սահմանադրության պահպանության գրասենյակը նշել է, որ վերջինների վերածումը կուռքերի՝ գերմանական երդվյալ ձախերի ծայրահեղականության կարևոր ավանդույթն է դարձել[11]:
Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Gesammelte Werke, 7 Bände. Karl Dietz, Berlin (Erstausgabe: Berlin-Ost 1970–1975, 2014, 2017)
- Band 1.1: 1893 bis 1905. 8. Auflage. 2007, ISBN 978-3-320-02068-2.
- Band 1.2: 1893 bis 1905. 7. Auflage. 2000, ISBN 3-320-01994-5.
- Band 2: 1906 bis Juni 1911. 6. Auflage. 2004, ISBN 3-320-02060-9.
- Band 3: Juli 1911 bis Juli 1914. 6. Auflage. 2003, ISBN 3-320-02005-6.
- Band 4: August 1914 bis Januar 1919. 6. Auflage. 2000, ISBN 3-320-01982-1.
- Band 5: Ökonomische Schriften. 4. Auflage. 1990, ISBN 3-320-00458-1.
- Band 6: 1893 bis 1906. 1. Auflage. 2014, ISBN 978-3-320-02301-0.
- Band 7.1: 1907 bis 1918. 1. Auflage. 2017, Berlin ISBN 978-3-320-02332-4.
- Band 7.2: 1907 bis 1918. 1. Auflage. 2017, Berlin ISBN 978-3-320-02333-1.
- Gesammelte Briefe, 6 Bände. Karl Dietz, Berlin
- unvollständige Erstausgabe Band 1–5: Berlin 1982–1984 (Rezension: Iring Fetscher, Die Zeit, 5. Oktober 1984).
- Band 1: 1893 bis 1902. 3. Auflage. 1989, ISBN 3-320-00448-4.
- Band 2: 1903 bis 1908. 3. Auflage. 1999, ISBN 3-320-01911-2.
- Band 3: 1909 bis 1910. 2. Auflage. 1984, ISBN 3-320-00450-6.
- Band 4: 1911 bis 1914. 3. Auflage. 2001, ISBN 3-320-01995-3.
- Band 5: August 1914 bis Januar 1919. 2. Auflage. 1987, ISBN 3-320-00452-2.
- Band 6: Sammlung Briefe 1891 bis 1918. 1. Auflage. 1993, ISBN 3-320-01825-6.
- Die industrielle Entwickelung Polens. Duncker & Humblot, Leipzig 1898.Digitalisat
- Sozialreform oder Revolution? Mit einem Anhang: Miliz und Militarismus. Verlag der Leipziger Volkszeitung, Leipzig 1899.
- Massenstreik, Partei und Gewerkschaften. Erdmann Dubber, Hamburg 1906.
- Die Akkumulation des Kapitals. Ein Beitrag zur ökonomischen Erklärung des Imperialismus. Vorwärts, Berlin 1913.
- Militarismus, Krieg und Arbeiterklasse. Rosa Luxemburg vor der Frankfurter Strafkammer; ausführlicher Bericht über die Verhandlung am 20. Februar 1914. Buchhandlung Volksstimme, Maier, Frankfurt am Main 1914.
- Die Krise der Sozialdemokratie. Anhang: Leitsätze über die Aufgaben der internationalen Sozialdemokratie. Unionsdruckerei, Bern 1916 Digitalisat
- Was will der Spartakusbund? Die Rote Fahne, 14. Dezember 1918 (online)
- Rede zum Programm. Gehalten auf dem Gründungsparteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands (Spartakusbund) vom 29.–31. Dez. 1918 zu Berlin (31. 12.). Die Rote Fahne, Berlin 1919.
- Die russische Revolution. Eine kritische Würdigung. Aus dem Nachlass. Herausgegeben und eingeleitet von Paul Levi. Gesellschaft und Erziehung, Berlin-Fichtenau 1922. Digitalisat
- Luise Kautsky (Hrsg.): Briefe an Karl und Luise Kautsky. E. Laub, Berlin 1923.
- Gesammelte Werke. Vereinigte Internationale Verlags-Anstalten, Berlin 1923–1928.
Ֆիլմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ernst Thälmann – Sohn seiner Klasse, DEFA, Regie: Kurt Maetzig, Johannes Arpe, 1954
- Solange Leben in mir ist, DEFA, Regie: Günter Reisch, 1965 (erster Teil der Karl-Liebknecht-Filmbiografie)
- Trotz alledem!, DEFA, Regie: Günter Reisch, 1972 (zweiter Teil der Karl-Liebknecht-Filmbiografie)
- Der Mord, der nie verjährt, DEFA, Regie: Wolfgang Luderer, 1967
- Der Fall Luxemburg-Liebknecht, BRD, Regie: Dieter Ertel, 1969
- Sprechen Sie zur Sache, Angeklagte, DFF, Regie: Wolfgang Luderer, 1970 (in der Fernsehserie Fernsehpitaval)
- Rosa Luxemburg (Film), BRD, Regie: Margarethe von Trotta, 1986
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Luise Kautsky: Rosa Luxemburg. Ein Gedenkbuch. E. Laubsche Verlagsbuchhandlung, Berlin 1929.
- Henriette Roland Holst-Van der Schalk: Rosa Luxemburg: ihr Leben und Wirken. Jean Christophe-Verlag, Zürich 1937.
- Paul Frölich: Rosa Luxemburg: Gedanke und Tat. (Paris 1939) Neuausgabe: Europäische Verlagsanstalt, Hannover 1991, ISBN 3-434-45036-X.
- Peter Nettl: Rosa Luxemburg. (1965) Kiepenheuer & Witsch, Köln / Berlin 1967.
- Helmut Hirsch: Rosa Luxemburg in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. (1969) 21. Auflage, Rowohlt, Reinbek 2004, ISBN 3-499-50158-9.
- Harry Wilde: Rosa Luxemburg. Ich war, ich bin, ich werde sein. (1970) Heyne, München 1986, ISBN 3-453-55144-3.
- Annelies Laschitzka, Günter Radczun: Rosa Luxemburg. Ihr Wirken in der deutschen Arbeiterbewegung. Dietz Verlag, Berlin 1971.
- Norman Geras: Rosa Luxemburg. Kämpferin für einen emanzipatorischen Sozialismus. Olle & Wolter, Berlin 1979.
- Frederik Hetmann: Rosa L. Die Geschichte der Rosa Luxemburg und ihrer Zeit. Fischer, Frankfurt am Main 1979, ISBN 3-596-22132-3.
- Ernest Mandel, Karl Radek: Rosa Luxemburg. Leben – Kampf – Tod. isp-Verlag, Frankfurt 1986, ISBN 3-88332-110-9.
- Giselher Schmidt: Rosa Luxemburg. Sozialistin zwischen Ost und West. Muster-Schmidt, Göttingen 1988, ISBN 3-7881-0132-6.
- Elzbieta Ettinger: Rosa Luxemburg. Ein Leben. Dietz, Bonn 1990, ISBN 3-8012-0148-1.
- Max Gallo: „Ich fürchte mich vor gar nichts mehr.“ Rosa Luxemburg. (1993) Econ, Berlin 2001, ISBN 3-548-60124-3.
- Kristine von Soden (Hrsg.): Rosa Luxemburg. Elefanten Press, Berlin 1995, ISBN 3-88520-570-X.
- Annelies Laschitza: Im Lebensrausch, trotz alledem. Rosa Luxemburg. Eine Biographie. (1996) Aufbau, Berlin 2002, ISBN 3-7466-1648-4.
- Dietmar Dath: Rosa Luxemburg. Suhrkamp, Frankfurt 2010, ISBN 978-3-518-18235-2.
- Jason Schulman (Hrsg.): Rosa Luxemburg: Her Life and Legacy. Palgrave Macmillan, 2013.
- Mathilde Jacob: Rosa Luxemburg: An Intimate Portrait. Lawrence & Wishart Limited, 2000, ISBN 0-85315-900-9. (englisch)
- Donald E. Shepardson: Rosa Luxemburg and the Noble Dream. Peter Lang, New York 1996, ISBN 0-8204-2739-X. (englisch)
- Richard Abraham: Rosa Luxemburg. A life for the International. Berg, Oxford 1989, ISBN 0-85496-182-8. (englisch)
- Aleksander Kochanski: Róza Luksemburg. Warschau 1976. (polnisch)
- Gilbert Badia: Rosa Luxemburg. Journaliste, Polémiste, Révolutionaire. Paris 1975. (französisch) (Rezension).
- Inessa Jashborowskaja (Jažborowskaja), R. J. Jewserow: Rosa Luxemburg. Biographische Skizze. Moskau 1974. (russisch)
- Feliks Tych: Luksemburg (Rosalia). In: Polski Slownik Biograficzny, Teil III/1, Wroclaw 1973. (polnisch)
- Gilbert Badia: Rosa Luxemburg. Dietz, 1951.
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Encyclopædia Britannica
- ↑ 2,0 2,1 Itaú Cultural https://enciclopedia.itaucultural.org.br/pessoa486837/rosa-luxemburgo (порт.) — São Paulo: Itaú Cultural, 1987. — ISBN 978-85-7979-060-7
- ↑ 3,0 3,1 Historische Lexikon der Schweiz, Dictionnaire historique de la Suisse, Dizionario storico della Svizzera (գերմ.) — Bern: 1998.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 German National Library, Berlin State Library, Bavarian State Library, Austrian National Library Record #118575503 // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 https://www.wechanged.ugent.be/wechanged-database/
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Айзин Б. А. Люксембург Роза // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1974. — Т. 15 : Ломбард — Мезитол. — С. 110—112.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ Люксембург Роза / Айзин Б. А. // Ломбард — Мезитол. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — С. 110—112. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 15).
- ↑ Frederik Hetmann: Rosa Luxemburg. Ein Leben für die Freiheit, p. 308
- ↑ Leszek Kołakowski ([1981], 2008), Main Currents of Marxism, Vol. 2: The Golden Age, W. W. Norton & Company, Ch III: "Rosa Luxemburg and the Revolutionary Left"
- ↑ 11,0 11,1 Gedenken an Rosa Luxemburg und Karl Liebknecht – ein Traditionselement des deutschen Linksextremismus։ BfV-Themenreihe։ Cologne: Federal Office for the Protection of the Constitution։ 2008։ Արխիվացված է օրիգինալից դեկտեմբերի 13, 2017-ին
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Workerscontrol.net (deutsche Abteilung): Texte zu Rosa Luxemburg
- Tony Cliff: Studie über Rosa Luxemburg (1959; 2. Auflage 1968)
- Bernd Faulenbach (Institut für soziale Bewegungen 29/2003): Rosa Luxemburg als Mythos? Zur Bedeutung der historischen Rosa Luxemburg für die heutige Sozialdemokratie (PDF; 96 kB).
- Bundesstiftung Aufarbeitung: Luxemburg, Rosa. In: {{
- Rosa Luxemburg-Stiftung Berlin
- Monographien über Rosa Luxemburg (PDF; 163 kB)
- Rosa-Luxemburg-Institut Wien
- Internationale Rosa-Luxemburg-Gesellschaft
- Audio-Feature über Rosa Luxemburg, 77 Min., Uraufführung: 5. März 2011, kostenloser MP3-Download
|
- Մարտի 5 ծնունդներ
- 1871 ծնունդներ
- Ռուսական կայսրությունում ծնվածներ
- Հունվարի 15 մահեր
- 1919 մահեր
- Բեռլին քաղաքում մահացածներ
- Ցյուրիխի համալսարանի շրջանավարտներ
- Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության անդամներ
- Անձինք այբբենական կարգով
- Լեհ մարքսիստներ
- Լեհ հեղափոխականներ
- 19-րդ դարի փիլիսոփաներ
- 20-րդ դարի փիլիսոփաներ
- Գերմանացի կին քաղաքական գործիչներ
- Գերմանացի կին փիլիսոփաներ
- 20-րդ դարի կին գրողներ
- Կոմունիստ կին գրողներ
- Իրավաբանական գիտությունների դոկտորներ
- Քաղաքական կեղծանուններ
- Մարքսիզմ
- Լեհ տնտեսագետներ
- Լեհ հրապարակախոսներ
- Լեհ լրագրողներ
- Գերմանացի լրագրողներ
- Հրեա փիլիսոփաներ
- Սպանված քաղաքական գործիչներ
- Գերմանացի կին տնտեսագետներ