Ադրբեջանական լեգեոն

Ադրբեջանական լեգեոն ; ադրբ.՝ Azərbaycan Legionu; գերմ.՝ Der Aserbaidschanische Legion
Ընդհանուր տեղեկություն
Տեսակ	ռազմական կազմավորում
Զորքերի տեսակ	Վերմախտ
Երկիր	Երրորդ Ռայխ և Ադրբեջան
Ենթարկոում	Նացիստական Գերմանիա
Մտնում է	Արևելյան լեգեոներ
Թվակազմ	40 հազար մարդ
.
Կարգախոս	Մենք պայքարում ենք միմիայն մեր ազատության համար։ Ոչ մի կենդանի ուժ մեզ չի ստիպի հրաժարվել այս սուրբ նպատակից։
Գույներ	կապույտ, կարմիր, կանաչ
Պատմություն
Ստեղծվեց	1942
Ճակատամարտեր	Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
Լուծարվեց	1945
Հրամանատարներ
Հայտնի հրամանատարներ	Ֆաթալիբեյլի-Դյուդենդացի; Իսրաֆիլ բեյ

Ադրբեջանական լեգեոն հայտնի է նաև որպես Ադրբեջանական զորագունդ ( ադրբ.՝ Azərbaycan Legionu, գերմ.՝ Der Aserbaidschanische Legion ), նախկին խորհրդային ադրբեջանցի ռազմագերիներից բաղկացած ստորաբաժանում ՝ Վերմախտի ստորաբաժանումներից մեկը։ Որոշ ադրբեջանցի ռազմագերիներ անցան թշնամու կողմը տեղեկանալով Ստալինի 1941թ. Օգոստոսի 16-ի թիվ 270 հրամանի մասին՝ ռազմաճակատը լքած կոմիսարների և հրամանատարների ոչնչացման վերաբերյալ, նրանք մինչ գերեվարվելը պոկում էին տարբերանշանները, իսկ այլք յեգեոնի ստեղծման մեջ Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետության անկախությունը վերականգնելու հնարավորություն էին տեսնում^[3]։

Մինչ 1942 թվականի հուլիսի 22-ը ադրբեջանցիները ծառայում էին կովկաս-մուսուլմանական լեգեոնում ( գերմ.՝ Kaukasisch-Mohammedanische Legion ):

Կազմավորում

1941-ի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Հիտլերը հրաման տվեց Եդլինոյում ստեղծել կովկասյան-մուհամեդական ազգային լեգեոն, բաղկացած ադրբեջանցիներից և դաղստանցիներից, իսկ 1942 թ. Ապրիլի 15-ին անձամբ թույլատրեց նրանց օգտագործել ճակատում և պարտիզանների դեմ պայքարում որպես «հավասար դաշնակիցներ», այս կարգավիճակն ամրագրվեց «Արևելքում տեղական օժանդակ կազմավորումների մասին» կանոնակարգում։ Ադրբեջանցիների թվի ավելացման պատճառով, նրանց թիվը Վերմախտի զորքերում հասավ 40 հազարի, կովկասյան-մուհամեդական լեգեոնը վերանվանվեց Ադրբեջանական, և այլ ազգությունների ներկայացուցիչները դուրս բերվեցին դրանից^[4]։

Լեգեոնի ձևավորումը տեղի ունեցավ մուսավաթական էմիգրանտների ստեղծած «Ադրբեջանի կառավարության» մասնակցությամբ, որոնց թվում էին Խալիլ Խասմամեդովը, Շաֆի Ռուստամբեյլին, Նագի Շեյխզամանլին, Ֆուադ Էմիրջանը և այլք, ովքեր պատերազմում իրենց մասնակցությունը Գերմանիայի կողմից համարում էին ԱԺՀ- ի կորցրած անկախությունը վերականգնելու միակ հնարավորությունը։ Լույս էր տեսում «Ադրբեջան» անունով թերթ, որի խմբագիրը Կարմիր բանակի նախկին մայոր Մեջիթ Քարսալանն էր։ Ուկրաինական Պրիլուկի և Լեհական Էդլինո քաղաքները լեգիոնի լրացման կենտրոններն էին^[5]։

Գերմանական հատուկ ծառայությունների ներկայացուցիչների առաջին շփումները ադրբեջանական արտագաղթի ղեկավարների հետ հաստատվել էին դեռ պատերազմը սկսվելուց առաջ։ Կովկասին հարվածելու համար Աբվերը խստորեն սնուցում էր իր հինգերորդ շարասյանը Իրանի նավահանգիստային քաղաքներում ՝ Նուշեհրում, Բանդար-Շահում, Պահլավիում։ Դիվերսանտները պատրաստվում էին գործողությունների Ադրբեջանում և Թուրքմենստանում։ Նացիստական Գերմանիայի ռազմական հետախուզության և հակահետախուզության պետ Վիլհելմ Կանարիսի գործակալները հավաքագրել էին «Մուսավաթ» ադրբեջանական ազգային կուսակցության ղեկավար Էմին Ռասուլզադեին։ Բացի ադրբեջանցիներից, Աբվերը վերահսկողություն էր հաստատել Իրանում արտագաղթողների մեծ գաղութի վրա, որի կազմում ընդգրկված էին Կովկասի, Անդրկովկասի և Կենտրոնական Ասիայի շատ ժողովուրդների ներկայացուցիչներ։

Աբվերը անձնակազմ էր հավաքագրում ադրբեջանցի-էմիգրանտների շարքերում, իսկ ԽՍՀՄ-ի դեմ ռազմական գործողություններ սկսելուց հետո, ռազմագերիների, դեֆեկտորների և սովետական ռեժիմից դժգոհ անձանց շարքերում։ Դրան նպաստեցին Ադրբեջանում նախապատերազմյան շրջանի ապստամբական շարժումները։ Հանրապետությունում 1929-ի վերջից ներառյալ 1931 թ. սովետների դեմ ընդվզումների ալիք բարձրացավ։ Ապստամբները գրավեցին Նուխի, Շուշի քաղաքները, պայթեցրեցին կամուրջներն ու երկաթուղային գծերը, հարձակվեցին գնացքների վրա։ Ապստամբների ընդհանուր թիվը հասավ 10 հազար մարդու։ Ապստամբների դեմ օգտագործվեցին ավիացիա, տանկային ստորաբաժանումներ և քիմիական զենք։ Աստիճանաբար ապստամբները փախան սարեր, ապա Պարսկաստան (Իրան)։ Ենթադրվում է, որ ապստամբները շփումներ ունեին «Պրոմեթևս» ընկերության հետ ՝ Ռուսաստանի կողմից ճնշված ժողովուրդների լիգա, գաղթական կազմակերպություն, որը հիմնադրվել է 1928 թվականին Վարշավայում ՝ Լեհաստանի Գլխավոր շտաբի 2-րդ բաժնի (Դեֆենսիվա) և Լեհաստանի ԱԳՆ Արևելյան բաժնի կողմից։

Գերմանական հատուկ ծառայությունները «Պրոմեթևս» ընկերության գործակալներին «ժառանգեցին» Դեֆենսիվայից և կապ հաստատեցին ադրբեջանական «Իսթիքլալ» արտագաղթողների մարտական կազմակերպության հետ։

Ալխազովի խումբը դիվերսանտների և հետախուզական Աբվերթիմ 201-ի մաս էր կազմում, որը գործում էր Արևելյան ճակատի հարավային հատվածում։ Այս ստորաբաժանումը ստեղծվեց Նուխի քաղաքի բնիկներից։

Գործակալները պետք է գործեին խորհրդային թիկունքում վերոհիշյալ քաղաքի մոտակայքում։ Նրանց խնդիրն էր խոչընդոտել արդյունաբերական ձեռնարկությունների արտահանման գործունեությանը և կազմակերպել ապստամբական շարժումներ։ Խմբի տեղափոխումը չեղարկվեց, իսկ անձնակազմը օգտագործվեց որպես գերմանական զորամասերից մեկի հետևակային ստորաբաժանում։

Թուրք գեներալ Էրքիլեթը շատ հետաքրքրված էր Վերմախտում ադրբեջանական ստորաբաժանումների ստեղծմամբ։ 1941-ի սեպտեմբերին նրա գլխավորած թուրքական ռազմական պատվիրակությունն այցելեց Արևելյան ճակատի հարավային հատված։ Թուրքիա վերադառնալուց հետո Էրկիլեթը հրատարակեց «Ինչ տեսա արևելյան ճակատում» գիրքը։ Այցի ևս մեկ արդյունք էին գերմանական հրամանատարության հետ բանակցությունները ՝ սովետական մուսուլման ռազմագերիների (հատկապես ադրբեջանցիների) իրավիճակը բարելավելու ուղղությամբ։ Միաժամանակ, դրական լուծում ստացավ ադրբեջանական ազգային կոմիտեի ստեղծման հարցը։ 1941 թ.-ի օգոստոսին Թուրքիայում գերմանական առաքելության ղեկավար ֆոն Պապենը Ռիբենտրոպին զեկուցեց. «Լավատեղյակ անձը հայտնում է. Ռուսաստանում գերմանացիների հաջողությունների պատրվակով ՝ Թուրքիայի կառավարական շրջանակները գնալով ավելի շատ հետաքրքրություն են ցուցաբերում ... ադրբեջանական թուրքերի ճակատագրի վերաբերյալ։ Ըստ ամենայնի, այս շրջանակներում հակված են վերադառնալ 1918-ի իրադարձություններին և ցանկանում են իրենց կցել այս տարածքը, հատկապես Բաքվի չափազանց արժեքավոր նավթահանքերը »։

Այսպիսով, Գերմանիայի Արևելյան նախարարության և Թուրքեստանի ուսումնասիրության ինստիտուտի (ԱԹ) ներքո, ստեղծվեց «Ադրբեջանի կոմիտեն», որը բաղկացած էր հիմնականում ԽՍՀՄ նախկին քաղաքացիներից։ Այն գլխավորում էր 35-ամյա Կարմիր բանակի նախկին մայոր Աբո Ալիևիչ Դուդենգինսկին, որը հայտնի է նաև որպես Ֆաթալիբեյլի, որը գերի ընկնելուց հետո որոշ ժամանակ կռվեց ազգային կազմավորումների շարքերում, ապա նշանակվեց ադրբեջանական «շտաբի» պետ։ Սկզբնապես Դուդնեգինսկին սատարում էր Վլասովին ՝ կիսելով նրա տեսակետը բոլոր հակասովետական ուժերը միավորելու անհրաժեշտության վերաբերյալ։ Հետագայում այդ դիրքորոշումը վերանայվեց ՝ կապված Վլասովի հետ համագործակցելու Կոմիտեի մյուս անդամների մերժման հետ։ Դուդենգինսկին կապեր է պահպանել նաև Գերմանիայում ադրբեջանական արտագաղթի առաջնորդ Էմին Ռասուլզադեի հետ։ Վերջինս գործնականում կիրառեց պանթուրքիզմի գաղափարը, որի կապակցությամբ նա չնշանակվեց ազգային շտաբի ղեկավար, քանի որ Թուրքիայի հովանու ներքո ուժեղ Ադրբեջանի ստեղծումը հակասում էր Արևելքում գերմանացի մասնագետների ծրագրերին, քանի որ նրանք ապագա Կովկասում ցանկանում էին տեսնել միայն Գերմանիայի հատուկ Ռայխկոմիսարիատը։

«Ադրբեջանի կոմիտեում» կարևոր դեր խաղաց նաև ցարական բանակի նախկին գնդապետ, Ստանդարտենֆյուրեր Իսրաֆիլով Մահոմեդ Նաբի-Օղլին հայտնի որպես Իսրաֆիլ-բեյ, որը հետագայում գնդակահարվեց 1946 թվականին Բաքվի զինվորականների ռազմական տրիբունալի վճռով։ Կոմիտեի կազմում էր նաև նախկին ռազմագերի, «Ցեպելին»-ի աշխատակից, ՍՍ-ի Շտուրմբանֆյուրեր Ալիևը^[6]։

Լեգեոնի մասին

Սկսելով պատերազմը Խորհրդային Միության դեմ, գերմանական ռեյխի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունն իր առջև դրեց բոլշևիզմի դեմ պայքարում ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներին ներգրավելու խնդիրը, նրանց խոստանալով ստեղծել մի շարք ազգային-պետական սուբյեկտներ։ Միևնույն ժամանակ հատուկ ուշադրություն էր դարձվում Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունների ժողովուրդներին, այդ թվում ՝ ադրբեջանցիներին։ Վերմախտի զորքերում ադրբեջանցի լեգեոներների թիվը կազմում էր մոտ 40 հազար մարդ^[4] որոնք բացի ադրբեջանական ռազմական կազմավորումներից, ծառայում էին այլ զորամասերում։ Իսմայիլ Աքբերը 1951 թ.-ի «Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում անկախության պայքարում ադրբեջանցի լեգեոներները» աշխատության մեջ նշում է 38 598 մարդ 1944 թվականի հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ։ Նրանցից 97 հոգի ծառայել է գեներալ Վլասովի Ռուսաստանի ազատագրական բանակի ստորաբաժանումներում, 67 հոգի ՝ Բեռլինում գտնվող Ադրբեջանի ազգային կոմիտեում։ Ըստ վրացի պատմաբան Գ.Մամուլիայի, մեկ այլ ադրբեջանական գումարտակ, կռվում էր Ուկրաինայի ազգային բանակի կողմից։

Ադրբեջանական առաջին լեգեոնը պաշտոնապես հայտնվեց 1942-ի մարտ ամսին Եդլինոյում (Լեհաստան), որը ղեկավարում էր գնդապետ Ռիեդելը (այնուհետև փոխգնդապետ Բոիմեն)։ Այս լեգեոնը մնաց Եդլինոյում մինչև 1943-ի հոկտեմբեր, այնուհետև տեղափոխվեց Ռոդեզ քաղաք (Ֆրանսիա), իսկ այնուհետև տեղափոխվեց Մուհլհաուզեն, Էլզաս. Յեդլինոյում կազմավորվեց 8 մարտական և 2 պահեստային գումարտակ։ Լեգեոնը 2 պահեստային գումարտակներով վերատեղափոխվեց Ֆրանսիա, իսկ այնտեղ ՝ տեղում, ստեղծվեց կապիտան Լանգի մարտական խումբը ՝ բաղկացած 3 ջոկատներից։ Պրիլուկիում ստեղծվեց ադրբեջանական երկրորդ լեգեոնը։ Մինչ 1943 թվականի մայիսը Ուկրաինայում կազմավորվեց 6 ադրբեջանական մարտական գումարտակ և 2 պահեստային գումարտակ։ Լեգեոներից բացի, առանձին մարտական ու թիկունքի ադրբեջանական ջոկատներ ստեղծվեցին Վերմախտի և ՍՍ-ի այլ ստորաբաժանումների կողմից։ Դրանք կազմավորվում էին որպես ինքնուրույն ստորաբաժանումներ և որպես գերմանական ստորաբաժանումներ, ուստի Ադրբեջանի մարտական խումբը ՝ Ռուսաստանի կայսերական բանակի նախկին գնդապետ Իսրաֆիլ-բեյի հրամանատարությամբ, կովկասյան ՍՍ կազմավորման մաս էր կազմում^[5] :

1943 -ի մայիսին Բեռլինի Վիկտորիա պանսիոնում գումարվեց ժողով Ադրբեջանի Հանրապետության արդարադատության նախկին նախարար Խալիլ Խասմամեդովի («Մուսավաթ» կուսակցության անդամ) նախագահությամբ, որին մասնակցում էին հին ու նոր արտագաղթի ականավոր գործիչներ։ Համագումարում որոշվեց հետամուտ լինել բոլոր ադրբեջանական ստորաբաժանումներից մեկ միասնական միավորի ստեղծմանը, ազգային շտաբի գլխավորությամբ։ Այդ նպատակով, Արևելյան նախարարությանը կից, ստեղծվեց Ադրբեջանի կապի շտաբը, որը օժտված էր գերմանական գերատեսչություններում, առաջին հերթին կամավորական զորքերի շտաբում, ադրբեջանցիներին ներկայացնելու իրավունքով։ Որոշվեց նաև կազմակերպել համագումար, որի նախապատրաստմանը մասնակցում էին Ադրբեջանի կոմիտեն և բոլոր ադրբեջանցիները, ովքեր այդ ժամանակ գտնվում էին Բեռլինում։ Համագումարը սկսեց իր աշխատանքը նոյեմբերին 1943 թ -ին Բեռլինում, Կայզերհոֆ հյուրանոցում, որի արդյունքում ընտրվեց Ազգային միաբանության Մեջլիս, բաղկացած 50 անդամներից, որը ներառում էր արտագաղթի մեջ գտնվող բոլոր ռազմական ստորաբաժանումների և Ադրբեջանի գրեթե բոլոր քաղաքական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։

(Բեռլինի) Ադրբեջանի ազգային կոմիտեի օրոք ստեղծվեց ավագ մոլլայի պաշտոնը և կրոնական հարցերի բաժինը։ Երուսաղեմի մուֆթի Հաջի Մուհամեդ Ամին ալ-Հուսեյնին հաճախ էր հանդիպում լեգեոներների հետ։ Սկզբում Ադրբեջանի ազգային կոմիտեում քարոզչական աշխատանքը ղեկավարում էր ծագումով բաքվեցի, պրոֆեսիոնալ լրագրող Ֆուադ Էմիրջանը (Ամիրջանով)։ Նա դարձավ նաև «Ադրբեջան» լեգեոներների շաբաթաթերթի խմբագիր, գրում էր հիմնականում թուրքերեն, և թերթի առաջին համարից հետո փոխարինում էր Ադրբեջանի համալսարանի շրջանավարտ Մեջիդ (Կարսալանի) Մուսազադեին։ Բեռլինում լույս էին տեսնում «Ադրբեջան», «Խյուջյում» («Հարձակում») և «Միլի Բիրլիք» («Ազգային միաբանություն») ամսագրերը։ 162-րդ թյուրքական դիվիզիան հրատարակում էր «Բիզիմ դոյուշիմիզ» («Մեր ճակատամարտը») շաբաթական տեղեկագիրը^[5]։

1942 թվականից ի վեր ադրբեջանական կազմավորումները մասնակցում էին Արևելյան ճակատի մարտերին։ Սեպտեմբերից 804-րդ գումարտակը գործում էր Կովկասում, 17-րդ բանակի բանակային խմբի կազմում։ Մայոր Ա. Ֆաթալիբեյլիի գումարտակը մասնակցեց 800-կիլոմետրանոց երթին Տագանրոգից դեպի Պսեբայսկայա։ Մոտ 10 ադրբեջանական գումարտակ գործեց Կովկասում, Ուկրաինայում, a Ղրիմում, Բելառուսում և Լեհաստանում։

Համաձայն 1943 թ. Մայիսի 29-ի թիվ 14124/43 Գլխավոր շտաբի կազմակերպչական բաժնի հրամանի ՝ ադրբեջանական լեգեոնի գունավոր օձիքադիրները փոխարինվեցին կանաչ եզրերով դաշտային մոխրագույն օձիքադիրների^[7]։

Ադոլֆ Հիտլերը կասկածներ էր արտահայտում արևելյան լեգեոնների վերաբերյալ՝ քիչ թե շատ հուսալի աջակցություն տեսնելով միայն մուսուլմանների կողմից։ 1942- ի դեկտեմբերին կայացած հանդիպմանը նա ասաց. «Ես չգիտեմ, թե ինչպես են այդ վրացիներն իրենց դրսևորելու։ Դրանք թյուրքական ժողովուրդներին չեն պատկանում ... Ես հուսալի եմ համարում միայն մուսուլմաններին... բոլոր մյուսներին համարում եմ անվստահելի։ Այս պահին ես շատ ռիսկային եմ համարում այս զուտ կովկասյան գումարտակների կազմավորումը, մինչդեռ զուտ մուսուլմանական կազմավորումներ ստեղծելու մեջ ես վտանգ չեմ տեսնում ... Չնայած Ռոզենբերգի և զինվորականների բոլոր հավաստիացումներին, ես չեմ վստահում նաև հայերին։»^[8]

Գնահատելով Կովկասում արևելյան լեգեոնների մի մասի օգտագործման փորձը `բանակի A խմբի շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ Գրայֆենբերգը բարձր գնահատեց 804-րդ և 805-րդ ադրբեջանական գումարտակների գործողությունները` նշելով, որ նրանք «մեծ անտառային տարածքներում գործել են ինքնուրույն, հաջողությամբ պայքարել ավազակախմբերի և թշնամու ջոկատների դեմ և մեծ ներդրում ունեցել այդ տարածքների խաղաղեցման գործում »^[4] :

Ավելի քան 700 ադրբեջանցիներ մասնակցել են նաև Բեռլինի պաշտպանությանը խորհրդային զորքերից 1945 թ.

Ադրբեջանի լեգեոնի գումարտակները

գումարտակ	մանրամասներ
Հատուկ նշանակության ջոկատի 2-րդ ադրբեջանական գումարտակ «Բերգման»	Գերմանական 6-րդ բանակի մաս էր կազմում (Բանակային խումբ «Ա») տեղակայված էր Բուգ գետի պաշտպանական գծերում։ երկու շաբաթ Կարմիր բանակի դեմ արյունալի մարտերի մասնակցելուց հետո գումարտակն ուղարկվեց Կարպատների վերականգնման ճամբարներից մեկը, ապա այնտեղից Ֆրանսիա։ 1944-ի մարտի 12-ին գումարտակն ընդգրկվեց անձնակազմի կամավորական դիվիզիայի 2-րդ գնդում։ 1944-ի հուլիսին տեղակայվեց Վարշավայից հարավ ՝ նախապատրաստական ճամբարներից մեկում, իսկ օգոստոսին դարձավ 111-րդ ադրբեջանական գնդի մաս, որն արդեն ընդգրկում էր 1/111-րդ ադրբեջանական հետևակային «Դյոնմե ք» գումարտակը։ ՍՍ-ի զորամասերի հետ միասին մասնակցել է Վարշավայի ապստամբության ճնշմանը։
804-րդ ադրբեջանական լեռնային հետևակային գումարտակ «Ասլան»	Մայոր Գլոգերի հրամանատարության տակ էր, բաղկացած էր 963 ադրբեջանցուց և 40 գերմանացուց։ Գումարտակը 1-ին տանկային բանակի 49-րդ լեռնային բանակային կորպուսի 4-րդ լեռնային հետևակային դիվիզիայի մաս էր կազմում, գործում էր Սուխումիի ուղղությամբ, ռազմաճակատում էր 1942-ի վերջից։ 1943-ի ամռանը այս գումարտակը մտավ 162-րդ Թուրքական հետևակային դիվիզիայի 314-րդ ադրբեջանական հետևակային գնդի կազմ։ Գումարտակի գործողությունները բարձր գնահատեցին բանակի A խմբի շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ ԳրայֆենբերգիԳրայֆենբերգի կողմից^[4]։ 1943-ի փետրվարի սկզբին 804-րդ գումարտակի մայորներ Գլոգերի և Ա.Ա. Ֆաթալիբեյլիի (Դուդնեգինսկիի) հրամանատարությամբ աչքի ընկավ Կուբանի կամրջի վրա գտնվող Ստարոկորսունսկայա գյուղի մոտակայքի մարտերում։ Այստեղ լեգեոներները զգալի վնաս հասցրեցին խորհրդային 153-րդ հրաձգային դիվիզիայի 40-րդ և 119-րդ հրաձգային բրիգադներին։ Կուբանում ռազմական նվաճումների համար 804-րդ գումարտակը ստացել է «Ասլան» («Առյուծ») անվանումը։ 1943 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Հիտլերը հրամայեց Արևելյան ճակատից գումարտակը տեղափոխել Արևմտյան Եվրոպա։ Գումարտակը տեղափոխվեց նախ Ֆրանսիա, ապա ՝ Իտալիա, որտեղ 806-րդ գումարտակի հետ միասին կազմեց 162-րդ թուրքական դիվիզիայի 329-րդ գումարտակի մասը։ Պատերազմի ավարտին Պադովայի շրջանում հանձնված 162-րդ դիվիզիայի ադրբեջանցի լեգեոներները արտահանձնվեցին ԽՍՀՄ։ Ականատեսների խոսքերով ՝ ծովով Օդեսա տեղափոխվելիս մեկ մոլլա ինքնահրկիզել է ի նշան բողոքի, շատերը փորձել են ինքնասպան լինել ՝ նավից նետվելով։
805-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	Կապիտան Խոխի հրամանատարության տակ էր, բաղկացած էր 919 ադրբեջանցուց և 37 գերմանացուց։ Գումարտակը 1-ին Պանցերային բանակի 52-րդ բանակային կորպուսի 111-րդ հետևակային դիվիզիայի մաս էր կազմում։ 1942-ի վերջից ռազմաճակատում գործել է Նալչիկի և Մոզդոկի տարածքում։ Առաջին մարտերում, վատ տեխնիկայի ու պատրաստվածության պատճառով, գումարտակը կորցրեց իր անձնակազմի 21%-ը:. Գումարտակի գործողությունները բարձր գնահատեց բանակի A խմբի շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ Գրայֆենբերգը։
806-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ «Իգիթ»	Կապիտան Կ. Լ. Օտտենդորֆի հրամանատարության տակ էր, բաղկացած էր 911 ադրբեջանցուց և 44 գերմանացուց։ Գումարտակը 1-ին Պանզերային բանակի 52-րդ բանակային կորպուսի 50-րդ հետևակային դիվիզիայի մաս էր կազմում։ 1943-ի սկզբից ռազմաճակատում գործել է Նալչիկի և Մոզդոկի տարածքում։ 1943 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Հիտլերի հրամանագրով բոլոր արևելյան լեգեոնները Արևելյան ճակատից տեղափոխվեցին Արևմտյան Եվրոպա։ Գումարտակը տեղափոխվեց նախ Ֆրանսիա, ապա Իտալիա, որտեղ 804-րդ գումարտակի հետ միասին կազմեցին 162-րդ թուրքական դիվիզիայի 329-րդ գումարտակը։
807-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	1943 թ.-ի սկզբից տեղակայված էր ռազմաճակատում Բրյանսկի մարզում։ 1944-ի օգոստոսին տեղափոխվել է Արևմտյան ճակատ, որտեղ գտնվում էր Սան Ռաֆաել քաղաքում, մինչ դաշնակից զորքերի վայրէջքը Ֆրանսիայի հարավում։
817-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	Ռազմաճակատում 1943 թ.-ի սկզբից
818-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	Կազմավորվել էԼեհաստանի տարածքում։ Ռազմաճակատում 1943 թ.-ի սկզբից, նույն տարվա վերջում, 162-րդ ՍՍ հետևակային դիվիզիայի 1-ին Արևելյան մուսուլմանական գնդի Ստեղծվել է Լեհաստանի տարածքում։ Ռազմաճակատում 1943 թ.-ի սկզբից, նույն տարվա վերջում, 162-րդ ՍՍ հետևակային դիվիզիայի 1-ին Արևելյան մուսուլմանական գնդի (գերմ.՝ 1 Ostmuselmanische Regiment) կազմում ՝ գեներալ-մայոր Օսկար ֆոն Նիդերմայերի հրամանատարությամբ, մասնակցել է մարտերի Բելառուսի տարածքում։ 1944-ի օգոստոսին Կարմիր բանակի նախկին պատասխանատու, ՍՍ Օբերսթյուրմֆյուրեր Ազիմովի հրամանատարությամբ գունդը մասնակցեց Վարշավայի ապստամբության ճնշմանը^[9]:Տեղափոխվելով ՍՍ-բրիգադ ՝ Օբերֆյուրեր Օ. Դիրլեվանգերի հրամանատարության տակ, գործել է գերմանական ստորաբաժանումների առաջին էշելոններում, որոնք գրոհել են քաղաքի կենտրոնական մասի վրա։ Գնդի գործողությունները բարձր գնահատեց գերմանական հրամանատարությունը, որը նշում էր, որ սպաներից շատերն ու զինվորները պարգևատրվեցին, այդ թվում `:երկաթե խաչերով. 1944-ի վերջին Սլովակիայում հակապարտիզանական գործողություններին մասնակցելու ընթացքում ՍՍ Օբերսթյուրմֆյուրեր Ազիմովը միացավ պարտիզաններին, ակնկալելով իր այս արարքով ներման արժանանալ։ Ազիմովը գնդակահարվեց։
819-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ «Ջավադ խան»	Ռազմաճակատում 1943 թ.-ի երկրորդ կեսից
820-րդ ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	Ռազմաճակատում 1943 թ.-ի երկրորդ կեսից
1/3 ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	Կազմավորվել է 1942-ին Լեհաստանում, կռվել է հարավային և կենտրոնական հատվածներում, սովետա-գերմանական ճակատի հարավային հատվածում։ Ռազմաճակատում 1943-ի երկրորդ կեսից։
1/4 ադրբեջանական լեռնային հրաձգային գումարտակ	Կազմավորվել է 1942 թվականին Լեհաստանում, կռվել է սովետա-գերմանական ճակատի հարավային և կենտրոնական հատվածներում։ Ռազմաճակատում 1943 թ.-ից։
1/11 ադրբեջանական գումարտակ «Դյոնմեք»	Կապիտան Վ.Շարրենբերգի հրամանատարությամբ, բաղկացած էր 929 ադրբեջանցուց և 33 գերմանացուց։ Գումարտակը կազմում էր 1-ին տանկային բանակի 52-րդ բանակային կորպուսների 111-րդ հետևակի դիվիզիայի մաս, գործում էր Նալչիկի և Մոզդոկի տարածքներում։
1/50 ադրբեջանական հետևակային գումարտակ	Կազմավորվել է 1943-ի մայիսին ՝ մտնում էր 162-րդ գերմանական դիվիզիայի մեջ։
1/73 ադրբեջանական գումարտակ	Կազմավորվել է 1942 թ.-ին Լեհաստանում, կապիտան Վ. Ֆրանկեի հրամանատարությամբ, բաղկացած էր 917 ադրբեջանցուց և 42 գերմանացուց։ Գումարտակը կազմում էր 17-րդ բանակի 5-րդ բանակային կորպուսի 73-րդ հետևակային դիվիզիայի մաս, գործում էր Անապայի ու Նովոռոսիյսկի մարզերում։
1/97 ադրբեջանական թեթև հետևակային գումարտակ	Կազմավորվել է 1942 թվականին Լեհաստանում, կռվել է սովետա-գերմանական ճակատի հարավային և կենտրոնական հատվածներում։
1/101 ադրբեջանական թեթև հետևակային գումարտակ	Կազմավորվել է 1942 թվականին Լեհաստանում, կռվել է սովետա-գերմանական ճակատի հարավային և կենտրոնական հատվածներում։
2/73 ադրբեջանական գումարտակ	Կազմավորվել է 1942 թվականին Լեհաստանում, կռվել է սովետա-գերմանական ճակատի հարավային և կենտրոնական հատվածներում։
P/73-րդ ադրբեջանական գումարտակ	Կազմավորվել է 1942 թ.-ին Ուկրաինայում
1/111-րդ ադրբեջանական գումարտակ «Դոնմեզ»
2/111-րդ ադրբեջանական գումարտակ «Գորխմազ»
311-րդ ադրբեջանական պահուստային գունդ
111-րդ ադրբեջանական գունդ	1-ին տանկային բանակի 52-րդ բանակային կորպուսի 11-րդ հետևակային դիվիզիայի մաս էր կազմում և գործում էր Նալչիկի և Մոզդոկի տարածքում, գնդում ընդգրկված էր «Դոնմեկ» 1/111-րդ ադրբեջանական գումարտակը `կապիտան Վ. Շարրենբերգի հրամանատարությամբ։ Բաղկացած էր 929 ադրբեջանցուց և 33 գերմանացուց, ինչպես նաև ադրբեջանական «Բերգման -2» գումարտակից։ Գունդը մասնակցեց Վարշավայի ապստամբության ճնշմանը, որից հետո այն տեղափոխվեց Դանիա ՝ Հուսում քաղաքային շրջանի տարածք։
314 ադրբեջանական հետևակային	Կազմավորվել է 1943-ի մայիսին և դարձել է փորձարարական 162-րդ Թուրքական հետևակային դիվիզիայի մաս։ 1943-ի ամռանը համալրվել է 804-րդ ադրբեջանական «Ասլան» հետևակային գումարտակով։ Գնդի հրամանատարն էր Ռուսաստանի կայսերական բանակի նախկին գնդապետ Մագոմեդ Իսրաֆիլովը (Իսրաֆիլ բեյ), որը հետագայում դարձավ ՍՍ Ստանդարտենֆյուրեր և Կովկասյան ՍՍ ստորաբաժանման Ադրբեջանի մարտական խմբի հրամանատար:.

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Газават.ру :: История - 2-ая Мировая война - А. ФАТАЛИБЕЙЛИ-ДУДАНГИНСКИЙ: «МЫ ГОРДЫ ТЕМ, ЧТО СРАЖАЛИСЬ ПРОТИВ БИЧА ЧЕЛОВЕЧЕСТВА – КОММУНИЗМА»
↑ Yaqublu, 2005, էջ 116
↑ Dallin, Alexander(1981) German Rule in Russia, 1941—1945: A Study of Occupation Policies, p. 540
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 «Сергей Дробязко, Андрей Каращук «Восточные легионы и казачьи части в вермахте»». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Рамиз Абуталыбов «Свои среди чужих, чужие среди своих» История.№ 1 (25), 2007.
↑ «Проклятые солдаты. Азербайджанцы в рядах немецкой армии - История России. Всемирная, мировая история -». www.istorya.ru. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 24-ին.
↑ «Восточные легионы и казачьи части в вермахте». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 22-ին.
↑ Auron, Yair (2017 թ․ հուլիսի 28). The Banality Denial. Routledge. էջեր 45–60. ISBN 978-1-351-30544-0.
↑ «Национальные дивизии СС.Создание основы для соединения». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 16-ին.

Գրականություն

Yaqublu N. Azərbaycan լեգեոներ (ազերբ.) // Çıraq. - 2005 թ. - S. 336 :
Ադրբեջանական պարտիզանները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ. Անհայտ հերոսներ
Աբրահամյան Է.Ա.Կովկասցիները Աբվերերում։ - Մ. ՝ հրատարակիչ Բիստրով, 2006 թ. - 352 էջ - (На стороне Третьего рейха):
Cəfərli M. Azərbaycan Legion Ədəbiyyatı: - Բակի ՝ «QAPP-POLIQRAF», 2005. - 371 վ.

Արտաքին հղումներ

[1] Газават.ру :: История - 2-ая Мировая война - А. ФАТАЛИБЕЙЛИ-ДУДАНГИНСКИЙ: «МЫ ГОРДЫ ТЕМ, ЧТО СРАЖАЛИСЬ ПРОТИВ БИЧА ЧЕЛОВЕЧЕСТВА – КОММУНИЗМА»

[Yaqublu—2005——116-2] Yaqublu, 2005, էջ 116

[3] Dallin, Alexander(1981) German Rule in Russia, 1941—1945: A Study of Occupation Policies, p. 540

[Восточные_легионы-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 «Сергей Дробязко, Андрей Каращук «Восточные легионы и казачьи части в вермахте»». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.

[ИСТОРИЯ-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Рамиз Абуталыбов «Свои среди чужих, чужие среди своих» История.№ 1 (25), 2007.

[6] «Проклятые солдаты. Азербайджанцы в рядах немецкой армии - История России. Всемирная, мировая история -». www.istorya.ru. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 24-ին.

[7] «Восточные легионы и казачьи части в вермахте». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 22-ին.

[8] Auron, Yair (2017 թ․ հուլիսի 28). The Banality Denial. Routledge. էջեր 45–60. ISBN 978-1-351-30544-0.

[9] «Национальные дивизии СС.Создание основы для соединения». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 16-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]