Հսկա
| Հսկա | |
|---|---|
 | |
| Ենթատեսակ | առասպելական հումանոիդ |
 Giants (mythology) Վիքիպահեստում | |
Հսկա, առասպելական կերպար, մարդկային արտաքինով արարած, բայց վիթխարի չափ ու մեծ ուժ ունեցող արարած[1][2]։ Լինում են տարբեր ազգերի առասպելներում, լեգենդներում և հեքիաթներում, ինչպես նաև կրոնական և գեղարվեստական գրականության մեջ։
Առասպելաբանության մեջ հսկաները կազմում են հսկա չափերի մարդակերպ արարածների խումբ, որոնք թվագրվում են ստեղծման առասպելական ժամանակներից։ Հետագա լեգենդներում հսկա մարդանման արարածների կերպարը ենթարկվել է որոշ փոփոխությունների, նախնադարյան արարածների հատկությունները կորել են, իսկ հսկաները, ինչպիսիք են հին հունական կիկլոպները, համարվել են բացասական հրեշներ, որոնց նպատակը հակառակորդին հաղթելն էր։ Չնայած երբեմն որոշ հսկաներ, օրինակ՝ հին հունական դիցաբանության տիտանները, եղել են աստվածների նախնիները, ինչ-որ պահի նրանք նաև մահացու կռվի մեջ են մտել իրենց նախնիների հետ։ Հաղթանակից հետո աստվածները հիմնել են իրենց պանթեոնը[3]։
Հին դիցաբանության մեջ հսկաներին վերագրվել է դարբնագործության ստեղծումը, քաղաքի շուրջ բարձր պարիսպների կառուցումը հսկայական քարերից՝ առանց ցեմենտի օգտագործման՝ այսպես կոչված «կիկլոպյան շենքերի»։ Հաճախ առասպելներում և լեգենդներում առկա է հսկայի բախման մոտիվը նորմալ հասակի և ուժ ունեցող մարդու հետ, և հաղթանակը մնում է վերջինիս կողմում (Աստվածաշնչում` Գողիաթ և Դավիթ, Հոմերոսի աշատություններում` Պոլիֆեմոս և Ոդիսևս և այլն)[4]։
Շատ, հատկապես վաղ ֆոլկլորային ստեղծագործություններում բոլոր հսկաները չար ու հիմար են, նրանք հաճախ օժտված են օգրերի հատկանիշներով, մասնավորապես՝ մարդակերության հակումով։ Նմանատիպ նկարագրություններով հսկաները հայտնվել են, օրինակ՝ «Ջեքը և լոբի ցողունը» և «Հսկաներին նվաճող Ջեքը» հեքիաթներում։ Մյուս կողմից, Ջոնաթան Սվիֆթի «Գուլիվերի ճանապարհորդությունները» (1726 թվական) վեպի երկրորդ մասում հսկաների հասարակությունը նկարագրվում է որպես բավականին քաղաքակիրթ, իսկ Ռոալդ Դալի «Մեծ և պարի հսկա» (1982) գրքում հսկան ընկերանում է երեխայի հետ[5][6][7]։
Մինչ գիտության զարգացումը, բրածո կենդանիների ոսկորները հաճախ շփոթվում էին հսկաների մնացորդների հետ[8][9][6]։
Աստվածաշնչում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին Կտակարանի լեգենդներում ռաֆայմները եղել են Քանանի ամենահին բնակիչները՝ հսկայական հասակի և հսկայական ֆիզիկական ուժ ունեցող մարդիկ։ Քրիստոնեական անկանոն գրքերում նրանք նկարագրվել են որպես երկրային կանանց և ընկած հրեշտակների երեխաներ։ Նրանք նվաճել են հրեաների հետ կապված ժողովուրդները, ինչպիսիք են ամմոնացիները, և Եգիպտոսից գաղթի ժամանակ նրանք լրիվ անհետացել են։ Ռաֆայմներից մեկը լեգենդար Գողիաթն է, որին ջախջախել է երիտասարդ Դավիթը։ Մեկ այլ օրինակ է ամորհացիների թագավոր Օգը, որը Աստվածաշնչում կոչվում է ողջերի վերջինը ռաֆայմի պատմության ժամանակ։ Օգը և նրա բանակը ջախջախվել են հրեաների կողմից Մովսեսի գլխավորությամբ։ Ըստ աստվածաշնչյան տեքստերի տարբեր մեկնաբանությունների՝ Օգի բարձրությունը գնահատվել է չորս մետր և ավելի՝ կանգուն տերմինի օգտագործման անորոշության պատճառով։ Ժամանակի ընթացքում անհետացած ռաֆայմները սկսել են կապվել Շեոլի ընդհատակյա բնակիչների հետ, նրանց «ստորգետնյա ցնցումները» դիտվել են որպես երկրաշարժերի պատճառ[10]։
Դիցաբանության և բանահյուսության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հսկաների կերպարի տատանումները ներկայացված են աշխարհի մշակույթների բանահյուսության մեջ։ Նրանք էակներ են, որոնք նման են մարդկանց, բայց ունեն հրեշավոր չափսեր, հսկաները սարսափ են առաջացնում և հիշեցնում մարդկանց սեփական մարմնի փխրունության մասին։ Հսկաներին հաճախ պատկերում են որպես չար հրեշների և հակառակորդների, սակայն կան բացառություններ՝ որոշ հեքիաթներում հսկաները մարդասեր են[11]։
Անտիկ դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամենահայտնի առասպելական հսկաներից մեկը՝ հին հունական դիցաբանության հսկաները նկարագրվել էին որպես ուշագրավ ուժի հսկայական մարդանման արարածներ, ինչպես նաև ագրեսիվ։ Նրանք հայտնի են հիմնականում որպես օլիմպիական աստվածների հետ էպիկական Գիգանտոմաքիա ճակատամարտի մասնակիցներ։ Այլ հրեշավոր հսկաների հետ միասին՝ կիկլոպները և տարօրինակ հեկատոնքեյրները, հսկաները Ուրանոսի և Գեայի հետնորդներն էին, նրանք ծնվել են Ուրանուսի արյունից՝ ամորձատված Կռոնոսի կողմից։
Որոշ պատկերներ ցույց են տալիս հսկաներին որպես հոպլիտներ, որոնք ունեն լիովին մարդկային մարմնի տեսք, ինչպես նաև համապատասխան զրահ ու զենք։ Ըստ այլ աղբյուրների՝ նրանք ոտքերի փոխարեն օձեր (վիշապներ) ունեն։ Առասպելաբանորեն ավելի հին հսկաների հետ միասին տիտանները, հսկաները անձնավորել են բնության խթոնական ուժերը։ Ի տարբերություն Տարտարոս աքսորված տիտանների, նշվել է, որ հսկաները մահկանացուներ են։ Ընդհանուր առմամբ, տարբեր աղբյուրներում կան մինչև 150 հսկաների անուններ, բոլորն էլ պարտվել են օլիմպիական աստվածներին, հայտնի հույն հերոս Հերակլեսը օգնել է աստվածներին հսկաների դեմ պայքարում[12]։
Գերմանա-սկանդինավյան դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկանդինավյան դիցաբանության հսկաներին՝ յոտուններին, հաճախ հակամարտել են Ասեր և Վաներ աստվածների հետ, թեև նրանք ի վերջո պարտվում են Օդինի գլխավորած աստվածներին։ Ըստ դիցաբանական լեգենդների՝ յոտուններն ապրել են այլ արարածների ու մարդկանց հայտնվելուց շատ առաջ և բնակվել այնպիսի հողերում, ինչպիսին յոտունհայմը։ Հաճախ հիշատակված հին սկանդինավյան տեքստերում, նրանք հայտնվել են նաև հին անգլերեն «Beowulf» բանաստեղծության մեջ։ Տերմինի օգտագործումը զարգանում է այնպես, որ յոտունների կերպարը դարձել է ավելի քիչ տպավորիչ և ավելի բացասական, քանի որ քրիստոնեությունը տարածվել է Սկանդինավիայում։ Ավելի ուշ բանահյուսության մեջ յոտունների որոշ առանձնահատկություններ, ինչպիսիք են ցերեկային լույսի ներքո քար դառնալը և բնակեցված վայրերից հեռու ապրելը, արդեն վերագրվել են տրոլներին[13]։
Սլավոնական դիցաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սլավոնական ժողովրդական մշակույթի հսկան, այդ թվում՝ սլավոնական դիցաբանության[1][2] և բանահյուսության մեջ[3], համարվում է առասպել-էպիկիկ կերպար է, մարդակերպ արարած, որը տարբերվում է մարդուց ավելի մեծ հասակով և ուժով։ Հաճախ կապված է որոշակի տարածքի տեղագրության հետ[1][2]։ Հսկաների մասին սլավոնական լեգենդները կապված են դիցաբանական ժամանակից պատմական ժամանակի անցման հետ[1]։ Հսկաներին կարելի է համարել առաջին մարդիկ՝ առաջին նախնիները[1][2], որոնք մասնակցել են տիեզերքի ստեղծմանը[2]։ Ընդհանուր սլավոնական դավադրությունը[1] հսկաների մահն է, ներառյալ նրանց ոչնչացումը Աստծո կողմից[1][2] կամ նրանց վերածվելը սովորական մարդկանց՝ հպարտության և վնասակարության համար[1][2]։ Գոյություն ունեն սլավոնական լեգենդներ հսկաների մասին, որոնք տարածաշրջանի բնիկներ են կամ պատերազմող օտարերկրացիներ[1]։ Սլավոնական ժողովրդական լեգենդներում նրանք կարող են նույնացվել «օտար» ժողովուրդների և ռազմատենչ հակառակորդների հետ, ինչպիսիք են թաթարները, թուրքերը և շվեդները[2]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Белова, 1995, էջ 301—302
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Белова, 2002, էջ 64
- ↑ 3,0 3,1 Левинтон, 1987
- ↑ Կաղապար:ВТ-БСЭ1
- ↑ Кондратов, 1966
- ↑ 6,0 6,1 Соколов, 2015, Миф № 60. В древности люди были огромного роста, великанами…
- ↑ Энциклопедический лексикон. Том девятый. — 1857. — С. 260.
- ↑ Дробышевский С. В. (2011 թ․ սեպտեմբերի 15). «Открытие гигантов временно откладывается…». Антропогенез.ру. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 28-ին.
- ↑ Owen, James (2007 թ․ դեկտեմբերի 13). «"Skeleton of Giant" Is Internet Photo Hoax». National Geographic. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 27-ին.
- ↑ Щедровицкий, 1988
- ↑ Jeffrey Andrew Weinstock (2016 թ․ ապրիլի 1). The Ashgate Encyclopedia of Literary and Cinematic Monsters. Routledge. էջ 494. ISBN 978-1-317-04425-3.
- ↑ Тахо-Годи, 1987
- ↑ Мелетинский, Гуревич, 1987
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հսկա» հոդվածին։ |
| ||||||
