Չարիք

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սենդան Կենդատտսուբան՝ բուդդայական օրենքի ութ պահապաններից մեկը

Չարիք (անգլ.՝ Evil), ընդհանուր իմաստով սահմանվում է որպես բարու հակառակը կամ դրա բացակայությունը։ Դա կարող է լինել չափազանց լայն հասկացություն, թեև ամենօրյա օգտագործման մեջ այն հաճախ ավելի նեղ է օգտագործվում խորը չարության և ընդհանուր բարիքի դեմ խոսելու համար։ Այն ընդհանուր առմամբ դիտվում է որպես բազմաթիվ հնարավոր ձևեր, ինչպիսիք են անձնական բարոյական չարի ձևը, որը սովորաբար կապված է բառի հետ, կամ անանձնական բնական չարիքը (ինչպես բնական աղետների կամ հիվանդությունների դեպքում), և կրոնական մտածողության մեջ՝ դիվայինի ձևը կամ գերբնական/հավերժականը։ Մինչ որոշ կրոններ, աշխարհայացքներ և փիլիսոփայություններ կենտրոնանում են «բարին ընդդեմ չարի» վրա, մյուսները ժխտում են չարի գոյությունն ու օգտակարությունը մարդկանց նկարագրելու համար[1]։

Չարը կարող է նշանակել խորը անբարոյականություն[2], բայց, որպես կանոն, ոչ առանց որևէ հիմքի՝ մարդկային վիճակի ըմբռնման համար, որտեղ վեճն ու տառապանքը (տես՝ հինդուիզմ) չարի իրական արմատներն են։ Որոշ կրոնական համատեքստերում չարը նկարագրվել է որպես գերբնական ուժ[2]։ Չարի սահմանումները տարբեր են, ինչպես նաև դրա դրդապատճառների վերլուծությունը[3]։ Տարրերը, որոնք սովորաբար կապված են չարի անձնական ձևերի հետ, ենթադրում են անհավասարակշիռ վարք՝ ներառյալ զայրույթը, վրեժը, ատելությունը, հոգեբանական տրավման, նպատակահարմարությունը, եսասիրությունը, տգիտությունը, ոչնչացումը և անտեսումը[4]։

Մտածողության որոշ ձևերում չարը երբեմն ընկալվում է նաև որպես բարու հակառակ դուալիստական անտագոնիստական բինարիզմ[5], որում բարին պետք է գերակշռի, իսկ չարը՝ հաղթի[6]։ Բուդդայական հոգևոր ազդեցություն ունեցող մշակույթներում և բարին, և չարը ընկալվում են որպես անտագոնիստական երկակիության մի մաս, որն ինքնին պետք է հաղթահարվի Նիրվանայի հասնելու միջոցով[6]։ Բարու և չարի վերաբերյալ էթիկական հարցերը բաժանվում են ուսումնասիրության երեք հիմնական ոլորտների[7]. մետաէթիկա, որը վերաբերում է բարու և չարի բնույթին, նորմատիվային էթիկա, որը վերաբերում է, թե ինչպես պետք է մարդիկ դրսևորեն իրենց և կիրառական էթիկա, որը վերաբերում է հատուկ բարոյական խնդիրներին։ Չնայած տերմինը վերաբերում է իրադարձություններին և պայմաններին առանց կամքի մասնակցության, այս հոդվածում քննարկված չարի ձևերը ենթադրում են մեկ կամ մի քանի չարագործների առկայություն։

Չինական բարոյական փիլիսոփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Կոնֆուցիականություն

Ինչպես բուդդայականության դեպքում, կոնֆուցիականության կամ դաոսականության մեջ չկա բարու և չարի հակադրման ուղիղ անալոգ, թեև դիվային ազդեցության մասին հիշատակումը տարածված է չինական ժողովրդական կրոնում։ Կոնֆուցիականության առաջնային մտահոգությունը վերաբերում է ճիշտ սոցիալական հարաբերություններին և վարքագծին, որը համապատասխանում է սովորող կամ բարձրակարգ մարդկանց։ Այսպիսով, չարը համապատասխանանում է սխալ վարքագծին։ Դեռևս ավելի քիչ է այն համեմատվում դաոսականության հետ, չնայած այդ համակարգում դուալիզմի կենտրոնականությանը, սակայն դաոսականության հիմնական առաքինությունների հակառակը՝ կարեկցանքը, չափավորությունը և խոնարհությունը, կարելի է եզրակացնել, որ չարի անալոգն է դրանում[8][9]։

ԵՎրոպական փիլիսփայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի պատասխան նացիստական Գերմանիայի գործելաոճի՝ Հաննա Արենդտը եզրակացրել է, որ «չարի խնդիրը լինելու է Եվրոպայում հետպատերազմյան մտավոր կյանքի հիմնարար խնդիր», թեև նման կանխատեսումը չի իրականացել[10]։

Սպինոզա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բենեդիկտ Սպինոզան նշել է․

Լավ ասելով Ես հասկանում եմ մի բան, որը մենք հաստատ գիտենք, որ օգտակար է մեզ համար։ Ընդհակառակը, չարիք ասելով Ես հասկանում եմ մի բան, որը մենք հաստատ գիտենք, որ խանգարում է մեզ որևէ լավ բան ունենալ[11]։

:

Սպինոզան խոսել է քվազիմաթեմատիկական ոճի մասին և նշել է այս հետագա դրույթները, որոնք նա ցանկանում է ապացուցել կամ ցույց տալ իր «Էթիկայի IV» մասի վերը նշված սահմանումներից[11].

  • Առաջարկ 8, «Բարու կամ չարի իմացությունը ոչ այլ ինչ է, քան ուրախության կամ տխրության ազդեցություն այնքանով, որքանով մենք գիտակցում ենք դրա մասին»։
  • Առաջարկ 30, «Ոչինչ չի կարող չար լինել այն բանի միջոցով, որ ունի մեր բնության հետ ընդհանուր, բայց որքանով որ մի բան մեզ համար չար է, դա մեզ հակառակ է»։
  • Առաջարկ 64, «Չարի մասին գիտելիքը անբավարար գիտելիք է»։ Եզրակացություն․ «ուստի հետևում է, որ եթե մարդկային միտքը չունենար ոչ այլ ինչ, քան համարժեք գաղափարներ, այն չէր ձևավորի չարի մասին պատկերացում»։
  • Առաջարկություն 65, «Ըստ բանականության առաջնորդության, երկու բաներից, որոնք բարի են, մենք պետք է հետևենք ավելի մեծ բարիին, իսկ երկու չար գաղափարներից՝ ավելի քչին»։
  • Առաջարկ 68, «Եթե մարդիկ ազատ ծնվեին, նրանք չէին պատկերացնի բարու և չարի մասին, քանի դեռ ազատ էին»։

Հոգեբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարլ Յունգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարլ Յունգ «Պատասխան Հոբին» գրքում և չարիքը պատկերել է որպես Աստծո մութ կողմ[12]։ Մարդիկ հակված են հավատալու, որ չարը իրենց համար արտաքին գործոն է, որը կապված է իրենց հետ, քանի որ նրանք իրենց ստվերեն գցում ուրիշների վրա։ Յունգը Հիսուսի պատմությունը մեկնաբանել է որպես պատմություն այն մասին, թե ինչպես է Աստված առերեսվում իր ստվերի հետ[13][14][15]։

Ֆիլիպ Զիմբարդո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2007 թվականին Ֆիլիպ Զիմբարդոն առաջարկել է, որ մարդիկ կարող են չար ձևերով գործել՝ որպես հավաքական ինքնության հետևանք։ Այս վարկածը, որը հիմնված է Սթենֆորդի բանտային փորձից նրա նախորդ փորձի վրա, հրապարակվել է «Լյուցիֆերի էֆեկտ։ Հասկանալ, թե ինչպես են լավ մարդիկ դառնում չար» գրքում[16][17]։

Կրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բահայի հավատ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բահայի հավատը պնդում է, որ չարը գոյություն չունի, և որ դա հասկացություն է, որն արտացոլում է բարու բացակայությունը, ճիշտ այնպես, ինչպես ցուրտը ջերմության բացակայության վիճակ է, խավարը՝ լույսի բացակայության վիճակ, մոռացկոտությունը՝ հիշողության բացակայություն, տգիտությունը՝ գիտելիքի բացակայության։ Այս բոլոր հասկացությունները պակաս են և չունեն իրական գոյություն[18]

Այսպիսով, չարը գոյություն չունի և վերաբերում է մարդուն։ Կրոնի հիմնադրի որդին՝ Աբդուլ Բահան որոշ հարցերի պատասխաններում պնդում է․

Այնուամենայնիվ, մտքում կասկած է առաջանում, այսինքն՝ «կարիճներն ու օձերը թունավոր են։ Արդյոք նրանք բարի են, թե չար, քանի որ նրանք գոյություն ունեցող արարածներ են։ Այո, կարիճը չարիք է մարդու նկատմամբ, օձը չարիք է մարդու նկատմամբ, բայց իրենք իրենց նկատմամբ չար չեն, որովհետև նրանց թույնը իրենց զենքն է, և իրենց խայթով նրանք պաշտպանվում են»[18]։

Այսպիսով, չարը ավելի շատ մտավոր հասկացություն է, քան իրական։ Քանի որ Աստված բարի է, և մարդկային արարածը ստեղծելով՝ նա հաստատել է՝ ասելով, որ դա լավ է (Ծննդոց 1:31), չարը չի կարող իրական ունենալ[18]։

Քրիստոնեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սատանան, որը հակառակվում է Աստծո կամքին, ներկայացնում է չարը և գայթակղում Քրիստոսին՝ մարմնավորելով Աստծո բնավորությունն ու կամքը: Արի Շեֆեր, 1854 թվական

Քրիստոնեական աստվածաբանությունը չարիքի իր հայեցակարգը վերցնում է հին և նոր կտակարաններից։ Քրիստոնեական Աստվածաշունչը գերիշխող ազդեցություն ունի արևմտյան աշխարհում Աստծո և չարի մասին գաղափարների վրա[1]։ Հին Կտակարանում չարը հասկացվում է որպես Աստծո ընդդիմություն, ինչպես նաև որպես անպատշաճ կամ ստորադաս մի բան, ինչպիսին է ընկած հրեշտակների առաջնորդ Սատանան[19]։ Նոր Կտակարանում հունարեն «poneros» բառը օգտագործվում է անպատշաճ լինելու համար, մինչդեռ «kakos»-ն օգտագործվում է մարդկային թագավորությունում Աստծուն հակադրվելու համար[20]։ Պաշտոնապես կաթոլիկ եկեղեցին չարիքի մասին իր պատկերացումները վերցնում է իր կանոնական հնությունից և դոմինիկյան աստվածաբան Թովմա Աքվինացիից, որը Summa Theologica-ում չարիքը սահմանել է որպես բարու բացակայություն[21]։ Ֆրանս-ամերիկացի աստվածաբան Անրի Բլոշերը նկարագրել է չարը, որը դիտվում է որպես աստվածաբանական հասկացություն, որպես «չարդարացված իրականություն»։ Սովորական լեզվով ասած՝ «չարը փորձի մեջ առաջացող մի բան է, որը չպետք է լինի»[22]։

Իսլամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամում չկա բացարձակ չարիք հասկացություն՝ որպես հիմնարար համընդհանուր սկզբունք, որը անկախ է բարուց և հավասար է դրան դուալիստական իմաստով[23]։ Թեև Ղուրանում հիշատակվում է աստվածաշնչյան արգելված ծառը, այն երբեք չի հիշատակվում որպես «բարու և չարի իմացության ծառ»[23]։ Իսլամում կարևոր է համարվում հավատալ, որ ամեն ինչ գալիս է Աստծուց՝ անկախ այն բանից, թե դա անհատների կողմից ընկալվում է որպես լավ կամ վատ և այն բաները, որոնք ընկալվում են որպես չարիք կամ չարություն, կամ բնական իրադարձություններ են (բնական աղետներ կամ հիվանդություններ), կամ պայմանավորված են մարդկության ազատ կամքով։ Շատ ավելի մեծ չափով չար է համարվում ազատ կամք ունեցող էակների պահվածքը, երբ նրանք չեն ենթարկվում Աստծո հրամաններին՝ վնասելով ուրիշներին կամ իրենց վեր դասելով Աստծուց կամ այլ մարդկանցից[23][24]։ Անարդյունավետ գործողությունները կամ մարդիկ, որոնք օգուտ չեն տալիս, համարվում են չարիք[25][26]։

Հուդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուդայականության մեջ չարը ինքնին Աստծո ստեղծագործության մաս չէ, այլ բխում է մարդու չար արարքներից։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Griffin, David Ray (2004) [1976]. God, Power, and Evil: a Process Theodicy. Westminster. էջ 31. ISBN 978-0-664-22906-1.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Evil». Oxford University Press. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 12-ին.
  3. ↑ Ervin Staub. Overcoming evil: genocide, violent conflict, and terrorism. New York: Oxford University Press, p. 32.
  4. ↑ Matthews, Caitlin; Matthews, John (2004). Walkers Between the Worlds: The Western Mysteries from Shaman to Magus. New York City: Simon & Schuster. էջ 173. ASIN B00770DJ3G. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  5. ↑ de Hulster, Izaak J. (2009). Iconographic Exegesis and Third Isaiah. Heidelberg, Germany: Mohr Siebeck Verlag. էջեր 136–37. ISBN 978-3-16-150029-9.
  6. ↑ 6,0 6,1 Ingram, Paul O.; Streng, Frederick John (1986). Buddhist-Christian Dialogue: Mutual Renewal and Transformation. Honolulu: University of Hawaii Press. էջեր 148–49. ISBN 978-1-55635-381-9.
  7. ↑ Internet Encyclopedia of Philosophy «"Ethics"».
  8. ↑ C.W. Chan (1996). «Good and Evil in Chinese Philosophy». The Philosopher. LXXXIV. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 29-ին.
  9. ↑ Feng, Yu-lan (1983). «Origin of Evil». History of Chinese Philosophy, Volume II: The Period of Classical Learning (from the Second Century B.C. to the Twentieth Century A.D. Translated by Bodde, Derk. New Haven, CN: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02022-8.
  10. ↑ Neiman, Susan (2015). Evil in Modern Thought: An Alternative History of Philosophy. Princeton University Press. էջ 2. ISBN 978-0-691-16850-0. OCLC 1294864456.
  11. ↑ 11,0 11,1 de Spinoza, Benedict (2017) [1677]. «Of Human Bondage or of the Strength of the Affects». Ethics. Translated by White, W.H. New York: Penguin Classics. էջ 424. ASIN B00DO8NRDC.
  12. ↑ «Answer to Job Revisited : Jung on the Problem of Evil». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  13. ↑ Stephen Palmquist, Dreams of Wholeness: A course of introductory lectures on religion, psychology and personal growth (Hong Kong: Philopsychy Press, 1997/2008), see especially Chapter XI.
  14. ↑ Haslam, S. Alexander; Reicher, Stephen D.; Birney, Megan E. (2014 թ․ սեպտեմբերի 1). «Nothing by Mere Authority: Evidence that in an Experimental Analogue of the Milgram Paradigm Participants are Motivated not by Orders but by Appeals to Science». Journal of Social Issues (անգլերեն). 70 (3): 473–488. doi:10.1111/josi.12072. hdl:10034/604991. ISSN 1540-4560.
  15. ↑ Haslam, S. Alexander; Reicher, Stephen D. (2017 թ․ հոկտեմբերի 13). «50 Years of "Obedience to Authority": From Blind Conformity to Engaged Followership». Annual Review of Law and Social Science. 13 (1): 59–78. doi:10.1146/annurev-lawsocsci-110316-113710.
  16. ↑ «Book website».
  17. ↑ Milgram, Stanley (1963). «Behavioral Study of Obedience». Journal of Abnormal and Social Psychology. 67 (4): 371–8. CiteSeerX 10.1.1.599.92. doi:10.1037/h0040525. PMID 14049516. S2CID 18309531. as PDF. Արխիվացված Ապրիլ 4, 2015 Wayback Machine
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Coll, 'Abdu'l-Bahá (1982). Some answered questions. Translated by Barney, Laura Clifford (Repr. ed.). Wilmette, IL: Baháʼí Publ. Trust. ISBN 978-0-87743-162-6.
  19. ↑ Hans Schwarz, Evil: A Historical and Theological Perspective (Lima, Ohio: Academic Renewal Press, 2001): 42–43.
  20. ↑ Schwarz, Evil, 75.
  21. ↑ Thomas Aquinas, Summa Theologica, translated by the Fathers of the English Dominican Province (New York: Benziger Brothers, 1947) Volume 3, q. 72, a. 1, p. 902.
  22. ↑ Henri Blocher, Evil and the Cross (Downers Grove: InterVarsity Press, 1994): 10.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Jane Dammen McAuliffe Encyclopaedia of the Qurʼān Brill 2001 978-90-04-14764-5 p. 335
  24. ↑ B. Silverstein Islam and Modernity in Turkey Springer 2011 978-0-230-11703-7 p. 124
  25. ↑ Jane Dammen McAuliffe Encyclopaedia of the Qurʼān Brill 2001 978-90-04-14764-5 p. 338
  26. ↑ P. Koslowski (2013). The Origin and the Overcoming of Evil and Suffering in the World Religions Springer Science & Business Media 978-94-015-9789-0 p. 37
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չարիք» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չարիք» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չարիք&oldid=9415005» էջից