Յոտուններ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Յոտուններ Ֆաֆներն ու Ֆասոլթը առևանգում են Ֆրեյային. Արթուր Ռեքհեմի պատկարազարդումը Ռիչարդ Վագների «Նիբելունգների մատանին» գրքի համար

Յոտուններ (հին սկանդինավերեն՝ jǫtunn /ˈjɔtunː/, հոգնակի jǫtnar ; իսլանդերեն. [ˈjœːtʏn]), սկանդինավյան դիցաբանության մեջ հանդիպող գերբնական էակներ։ Յոտունները բնակվում են Յոտուննհեիմր կոչվող աշխարհում, որը սկանդինավյան դիցաբանական պատկերացումների համաձայն՝ գոյություն ունեցող ինը աշխարհներից մեկն է։ Նրանք Յոտուննհեիմր են ուղարկվել ասերի կողմից, որոնք են թողնում յոտուններին Ասգարդ գալ։ Յոտունները շատ հաճախ պատկերվում են ասերի և վաների հետ միասին։ Որպես կանոն յոտունները ի հակադրություն են ներկայացվում աստվածներին, սակայն երբեմն ոչ ագրեսիվ ձևով են հարաբերվում նրանց։ Նրանց ամուսնությունները ասերի և վաների հետ և խճճված տոհմածառերը Արձակ Էդդայում և Պոետիկ Էդդայում առաջ են բերում մի շարք դժվարություններ՝ կապված յոտուններին սկանդինավյան աստվածներից տարբերելու հետ։

Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին սակնդինավերենում յոտունները կոչվում էին jǫtnar, իսկ առավել մասնավոր դեպքերում՝ leirjötnar (հողե յոտուններ), eldjötnar (հրե յոտուններ), risar, bergrisar (լեռնային ռիսեր), sjórisar (ծովային ռիսեր), þursar, hrímþursar (սառնամանիքի թուրսեր), vindþursar (քամու թուրսեր)։ Կին յոտուններին նաև անվանում էին gýgjar (եզակի՝ gýgr) կամ íviðjur (եզակի՝ íviðja)։ Յոտունն բառը, որը ծագում է նախագերմանական *etunaz բառից, հավանաբար նույն ծագումն ունի, ինչ ուտել բայը, որը նախագերմաներենում *etan է։ Սա հղում է տալիս նրան, որ յոտունները, ըստ էության, հսկաներ են և մարդկանց են ուտում[1]։ Նույն տրամաբանությամբ՝ þurs բառը ծարավ գոյականի թեքված ձևն է և հղում է տալիս յոտունների «արյան ծարավ» լինելուն։ Risi բառը, որն օգտագործվում է յոտուններին բնութագրելու համար, համեմատական է գերմաներեն Riese, հոլանդերեն reus, անգլերեն rise և արխաիկ շվեդերեն rese բառերին, որոնք բոլորն էլ ցույց են տալիս բարձրանալը, բարձր կամ բարձրահասակ լինելը, որը ևս հղում է յոտունների հսկայական չափերին։

Սկանդինավյան յոտունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ սկանդինավյան աշխարհաստեղծման առասպելի՝ առաջին էակը, որ առաջացավ Գիննունգագապ կոչվող նախաստեղծ քաոսից, մոնումենտալ չափերի հսկա Իմիրն էր։ Երբ Նիֆլհեիմրի սառնամանիքը հանդիպեց Մուսպելսհեիմրի տաքությանը, Իմիրը ծնվեց այս երկու հակադիր ուժերի միացումից։ Սթուրլուսոնի Գիֆլագիննինգում այսպես է նկարագրվում Իմիրի ստեղծումը.

Ինչպես Նիֆլհիմից էր դուրս գալիս սառնամանիքը...այդպես ինչ հանդիպում էր Մուսպելլին տաք էր և լուսավոր, սակայն Գիննունգագապը նույնքան հանգիստ էր, որքան առանց քամի երկինքը։ Եվ երբ սառնամանիքն ու տաքության շունչը հանդիպեցին իրար, որ սկսեցին կաթիլներ առաջանալ, դրանք մի կողմ ցողվեցին տաքության ուժից և դրանից մարդու ձև մի բան առաջացավ և նրան տրվեց Իմիր անունը[2]

Երբ նա քնեց մի յոտունն որդի և մի յոտունն դուստր ծնվեցին նրա արմունկներից, իսկ նրա ոտքերից ծնվեց մի որդի՝ վեցգլխանի հրեշ։ Այս երեք էակները հիմք դրեցին hrímþursar՝ սառնամանիքի հսկաներ, կոչվող էակներին, որոնք բնակեցրին Նիֆլհեիմը։ Երբ հսկա Իմիրը սպանվեց Օդինի, Վիլիի և Վեի կողմից, նրա արյունը լցվեց Նիֆլհեիմ և սպանեց բոլոր յոտուններին, բացառությամբ Բերգելմիրի և նրա կնոջ, ովքեր հետագայում վերականգնեցին իրենց տեսակը։ Սա հիշատակվում է Վաֆթրուդնիսմալում, ուր ասվում է. «Իմիրի մաշկից Երկիրը առաջացավ, և լեռները առաջացան նրա ոսկրերից, երկինքը առաջացավ նրա գանգից ւ ծովը` նրա արյունից»[3]։

Յոտունների կերպարը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոտուններ Ֆենյան և Մենյան` Գրոտտսյոնգրի համար արված Կարլ Լարսսոնի պատկերազարդումից

Յոտուններից ոմանք պատկերվում են ավանդականորեն սարսափելի համարվող ատրիբուտներով՝ ճանկերով, ժանիքներով և դեֆորմացված մարմնի մասերով, ինչպես նաև՝ մարմնի հսկայական չափերով։ Նրանցից ոմանք ունեն անգամ մի քանի գլուխ, ինչպես Թրիվալդին, ով ուներ ինը գլուխ։ Որոշ յոտուններ անգամ հումանոիդներ չեն, ինչպես Յորմունգանդրը և Ֆենրիրը՝ Լոկիի երեխաներից երկուսը։ Այնուամենայնիվ, որոշ յոտուններ, որոնք ավելի լավ են նկարագրված և ավելի կարևոր դերակատարում ունեն առասպելներում, նկարագրվում են հակադիր առանձնահատկություններով։ Այսպես, կին յոտունն Սկադին այնքան գեղեցիկ էր, որ կոչվում էր «աստվածների լուսավոր հարսնացու»[4]։ Որոշ յոտունների չափերը չեն տարբերվում ասերի և վաների չափերից[5]։ Յոտունները որոշ ընդհանուր գծեր ունեն նրանց հետ, սակայն, քանի որ նրանցից շատեր բնակվում են լեռներում, նրանք պատկերվում են որպես հսկաներ, ինչը նրանց ասոցացնում է երկրի և արարման հետ[6]։ Հենց յոտուններ Միմիրից և Վաֆթրունդիրից է, որ Օդինը ցանկանում է իմանալ Ֆիմբուլվինտերի հնագույն գիտելիքը՝ մեծ ձմեռվա, որը նախանշում է Ռագարոկի՝ աշխարհի վերջի սկիզբը։ Վաֆթրուդիսմալում Օդինը վախենում էր գնալ հսկայի մոտ, քանի որ Ֆրիգգը նկարագրել էր նրան որպես ամենահզոր յոտուննը, որին երբևէ տեսել էր[3]։ Այստեղ երևում է յոտունների կորովը՝ համեմատած աստվածների հետ։ Շատ աստվածներ ծագում են յոտուններից. Օդինի հայրը աս Բորրն է, իսկ մայրը՝ յոտունն Բեստլան, Լոկիի հայրը աս Լաուֆեյն է, իսկ մայրը՝ յոտունն Ֆարբաուտին։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Shippey, Tom (2005). "Giants". The Shadow-walkers: Jacob Grimm's Mythology of the Monstrous. Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies/Brepols. pp. 83–110.
  2. translated, Snorri Sturluson; Faulkes, edited by Anthony (1995). "Gylfaginning". Edda (Reissue. ed.). London: Dent. ISBN 978-0-460-87616-2.
  3. 3,0 3,1 Orchard, translated by Andrew (2010). "Vafthrúdnismál". The poetry of the Elder Edda. London: Penguin Classics. ISBN 978-0-140-43585-6.
  4. Orchard, translated by Andrew (2010). "Grímnismál". The poetry of the Elder Edda. London: Penguin Classics. ISBN 978-0-140-43585-6.
  5. Motz, Lotte (1982). "Giants in Folklore and Mythology: A New Approach". Folklore 93 (1): 70–84. doi:10.1080/0015587X.1982.9716221.
  6. Abram, Christopher (2011). Myths of the Pagan North: The Gods of the Norsemen. London: Continuum.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Abram, Christopher. Myths of the Pagan North: The Gods of the Norsemen. London: Continuum, 2011.
  • Broderius, John R. "The Giant in Germanic Tradition". Diss. University of Chicago, 1930. Chicago: University of Chicago Libraries, 1932.
  • Christiansen, Eric. The Norsemen in the Viking Age. Oxford, UK: Blackwell, 2002.
  • Ciklamini, M. "Odin and the Giants." Neophilologus 46.2 (1962)։ 145-158.
  • Eldevik, Randi. "Less Than Kind: Giants in Germanic Tradition." in The Shadow-walkers: Jacob Grimm's Mythology of the Monstrous. Ed. Tom A. Shippey. Tempe, AZ: Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies in Collaboration with Brepols, 2005. 83-110.
  • Faulkes, Anthony (transl. and ed.) (1987). Edda (Snorri Sturluson). Everyman. ISBN 0-460-87616-3
  • Hofstra, Tette and Kees Samplonius. "Viking Expansion Northwards: Mediaeval Sources." Arctic 48.3 (1995)։ 235-47.
  • Larrington, Carolyne (transl. and ed.) (1996). The Poetic Edda. Oxford World's Classics. ISBN 0-19-283946-2
  • Lindow, John. Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, 2001.
  • Lindow, John. "Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs." Oxford: Oxford UP, 2001.
  • Machan, Tim William. Vafþrúđnismál. Durham: [School of English, Univ.], 1988.
  • Motz, Lotte. "Giants in Folklore and Mythology: A New Approach." Folklore 93.1 (1982)։ 70-84.
  • Þjóðólfr, ór Hvini, and Richard North. The Haustlǫng of Þjóðólfr of Hvinir. Middlesex, UK: Hisarlik, 1997
  • Reichardt, Konstantin. Hymiskviða: Interpretation, Wortschatz, Alter. Halle (Saale)։ Max Niemeyer Verlag, 1933
  • Simek, Rudolf. "Giants." Dictionary of Northern Mythology. Suffolk: St Edmundsbury, 1993.
  • Snorri, Sturluson, and Gottfried Lorenz. Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1984
  • Wanner, Kevin J. "Cunning Intelligence in Norse Myth: Loki, Óðinn, and the Limits of Sovereignty." History of Religions 48.3 (2009)։ 211-46.