Վաներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆրեյա, Ջոն Բաուեր

Վաներ, (հին սկանդինավերեն՝ Vanir /ˈvɑːnɪr/, եզակի՝Vanr/ˈvɑːnr/)սկանդինավյան դիցաբանության մեջ աստվածների երկրորդ խումբը՝ ասերից հետո, որոնք ասոցացվում են պտղաբերության, իմաստության, բնության, կախարդանքի եւ պայծառատեսության հետ։ Վաները Վանահեյմր կոչվող տարածքի անվանադիրներն են, ինչը հին սկանդինավերենով նշանակում է «Վաների տուն»։ Ասերի եւ վաների պատերազմից հետո վաները դարձան ասերի ենթախումբ, հետեւաբար՝ երբեմն վաները անվանվում են ասեր եւ հաշվվում նրանց թվում։

Վաները հիշատակվում են Պոետիկ Էդդայում, որը ամբողջացվել է 13-րդ դարում ավելի հին ավանդական աղբյուրների վրա հիմնվելով, ինչպիսիք են Արձակ Էդդան եւ Հեիմսկրինգլան, ինչպես նաեւ սկալդերի երգերի հիման վրա։ Վաների մասին հիշատակությունները վերաբերում են միայն հին սկանդինավերեն տեքստերին։

Բոլոր հայտնի աղբյուրները սկանդինավյան աստվածները Նյորդրին, Ֆրեյրին եւ Ֆրեյային իդենտիֆիկացնում են որպես վաներ։ Հեիմսկրինգլայի տարբերակներից մեկում որպես վան են հիշատակվում Նյորդրի անանուն քույրն ու Կվասիրը։ Բացի այդ, Հեիմսկրինգլայում պատմվում է պատում այն մասին, թե ինչպես է Սվեիգդիր արքան այցելում Վանահեյմր եւ հանդիպում Վանա անունով կնոջ, եւ նրանք միասին երեխա են ունենում՝ Վանլանդի անունով, ինչը նշանակում է «Վաների երկրի տղամարդ»։

Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաների անվանման համար բազմաթիվ տեսություններ են մշակվել։ Բրիտանացի գիտնական Ռայմոնդ Իան Փեյջը ասում է, որ ելնելով բառի ծագման մասին ակնարկների բացակայությունից, կարելի է ենթադրել, որ վաների անունը ծագում է հին սկանդինավական vinr(«ընկեր») բառից եւ կարող է հեռավոր կապ ունենալ Վեներայի լատներեն անվան՝ Venus բառի հետ, ով ֆիզիկական սիրո եւ պտղաբերության աստվածությունն է[1]։

Հիշատակումները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոետիկ Էդդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արեւը ետեւում` վան աստված Ֆրեյրը իր վարազ Գուլլինբուրստիի հետ։ Յոհաննես Գեհրթս, 1901 թվական

Պոետիկ Էդդայում վաները որպես առանձին խումբ են դիտարկվում Վյոլուսպայում, Վաֆթրուդնիսմալում, Սկիրնիսմալում, Թիմսկվիդայում, Ալվիսսմալում եւ Սգրդրիֆումալում։ Վյոլուսպայի տներից մեկը բնութագրում է ասերի եւ վաների պատերազմը, որտեղ ասվում է, որ վաները շատ հզոր էին ու կոտրեցին ասերի կորովը եւ որ նրանք հեշտությամբ էին տանում ցավը[2]։ Վաֆթրուդնիսմալում Գագնրադրը, որն իրականում կերպարանափոխված Օդինն էր, սրամտության խաղ է խաղում յոտունն Վաֆթրուդնիրի հետ։ Գագնրարդը հարցնում է Վաֆթրուդիրին, թե որտեղից է վան Նյորդրը ծագում, քանիզ չնայած նա տիրում էր շատ հոֆերի եւ հյորգրերի վրա, նա ասերից չէր։ Վաֆթրունդիրն ասում է, որ Նյորդրը առաջացել է Վանահեյմրում՝ իմաստուն ուժերի կողմից եւ որ ասերի եւ վաների պատերազմում նա գերի է վերցվել ասերի կողմից։ Բացի այդ, յոտուննը ասում է, որ Ռագնարոկից հետո Նյորդրը կվերադառնա իմաստուն վաների մոտ[3]։

Ալվիսսմալը կազմված է թզուկ Ալվիսսի եւ Թոր աստծո երկխոսությունից։ Ալվիսսն ասում է, որ տարբեր խմբի աստվածներ՝ ներառյալ վնարեը, տարբեր տեսակի ատրիբուտներ ունեն։ Համաձայն թզուկի՝ վաները ունեն ինը բնութագրիչներ. Երկիրը, Երկինքը, ամպերը, զովը, ծովը, կրակը, սերմը եւ գարեջուրը[4]։

Թրիմսկվիդա պոեմը ասում է, որ Հեիմդալլր աստվածը փոխանցում է նախագիտելիք, «ինչպես եւ վաները»[5]։ Սիգրդրիֆումալում գրառված է, որ վաները տիրապետում են «սրբազան մեղրագինուն»։ Պոեմում վալկիրի Սիգդրիֆան միստիկ պատում է պատմում Սիգուրդ անունով հերոսին հղվող ռուների մասին։ Սիգֆրիդան ասում է, որ ռուները ժամանակին գրված էին տարբեր արարածների, աստվածությունների եւ այլ գոյակների վրա, սակայն հետո խառնվեցին սրբազան մեղրագինուն։ Ասերը, մարդիկ, էլֆերը եւ վաները տիրապետում են սրբազան մեղրագինուն[6]։ Սկիրնիսմալում գեղեցկուհի յոտունն Գերդրը առաջին անգամ հանդիպում է Ֆրեյրի մունետիկ Սկիրնիրին եւ հարցնում, թե արդյոք նա էլֆերից է, ասերից, թե «իմաստուն վաներից»։ Սկիրնիրը պատասխանում է, որ դրանցից ոչ մեկից չէ[7]։ Հետագայում Սկիրնիրը կարողանում է այնպես անել, որ Գերդրն ընդունի Ֆրեյր աստծո զգացմունքները եւ Գերդրը նրան է տալիս մեղրագինով հախճապակյա գավաթը եւ նշում, որ նա երբեք չէր մտածի, որ կսիրի վաներից մեկին[8]։

Արձակ Էդդա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վան աստվածուհի Ֆրեյան` իր վարազ Հիլդիվինիի ուղեկցությամբ, Լորենց Ֆրոյլիխ, 1895

Վաները հիշատակվում են Արձակ Էդդայի Գիլֆագիննինգ եւ Սկալդսկապարմալ գրքերում։ Գիլֆագիննինգի 23-րդ գլխում Բարձր կոչվող կերպարը նշում է, որ Նյորդրը մեծացել է Վանահեիմրում։ Բարձրը ասում է, որ ասերի եւ վաների պատերազմի ժամանակ վաները որպես պատանդ ասերին են տվել Նյորդրին, իսկ ասերը նրա փոխարեն տվել են Հոենիր աստծուն։ Նյորդրին պատանդ տալը բերեց խաղաղության համաձայնագրի վաների եւ ասերի միջեւ[9]։

Գլուխ 35-ը տալիս է տեղեկություն Ֆրեյա աստվածուհու վերաբերյալ՝ նշելով, որ նրա անուններից մեկն է «Վաների Դիս»։ Նույն գլխում Բարձրը ասում է, որ Գնա աստվածուհին հեծնում է Հոֆվարպնիր ձիուն, եւ, որ այդ ձին կարող է թռչել երկնքում եւ ծովերի վրա[10]։ Բարձրը շարունակում է, որ մի անգամ որոշ վաներ տեսան նրա թռչելը եւ մի անանուն վան ասաց.

Ինչ է թռչում այնտեղ։
Ինչ է ճամփորդում այնտեղ։
Կամ ինչ է շարժվում օդով մեկ։

Գնան պատասխանում է.

Ես չեմ թռչում,
թեեւ ճամփորդում եմ
եւ շարժվում եմ օդով մեկ
Հոֆվարպնիրի վրա,
նրա, ում Համսկերպիրը ստացավ
Գարդրոֆայի հետ միասին։

[11]

Վայրի վարազ Հյուսիսային Եվրոպայում։ Արձակ Էդդայում վարազները անվանվում են Վաների զավակներ։ Թե' Ֆրեյրը, թե' Ֆրեյան ունեն իրենց վարազները։
Օդինը նիզակը նետում է վաների ուղղությամբ, Լորենց Ֆրոյլիխ, 1895

Սկալդսկապարմալի 57-րդ գլխում Բրագի աստվածը բացատրում է պոեզիայի ծագման պատմությունը։ Բրագին ասում է, որ պոեզիան ծնվել է ասերի եւ վաների պատերազմի ժամանակ։ Խաղաղության համաձայնագիրը կնքելուց նրանք բոլորը թքեցին մի մեծ անոթի մեջ։ Աստվածներն այդ անոթից ստեղծեցին Կվասիր անունով մարդուն։ Կվասիրը հետագայում սպանվեց թզուկների կողմից եւ նրա արյունից առաջացավ Պոեզիայի Մեղրագինին[12]։

Գիտական տեսություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես վան աստվածուհի Ֆրեյան, մյուս վաները եւս չեն հիշատակվում Սկանդինավիայից դուրս։ Ավանդաբար, վաների հետ կապված հետազոտությունները կապված են ասերի եւ վաների պատերազմի հետ, որոնք ուղղված են հայտնաբերելու դրանց պատմական հիմքերը։ Որոշ տեսությունների համաձայն՝ վաները եղել են առանձին ժողովրդի աստվածներ եւ ապա անցել սկանդինավցիներին։ Սրա հետ կապված՝ գիտնականներից ոմանք պնդում են, որ վաները հայտնի էին նաեւ Սկանդինավիայից դուրս. փաստեր կան, որ Ֆրեյր աստվածը նույն գերմանական հեթանոսության Ինգ աստվածն է։ Այս կերպ Ֆրեյր աստծո պաշտամունքը կապվում է նաեւ գոթերի հետ[13]։ Ջորջ Դումեզիլի համաձայն, վաների պաշտամունքը գալիս է նախագերմանական շրջանից եւ մարմնավորում են երեք ֆունկցիաների հիպոթեզի երրորդ մասը՝ քտոնիկ եւ բերրիության աստվածներ[14][15][16]։

Նոթեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Page (1990:27).
  2. ↑ Larrington (1999:7).
  3. ↑ Larrington (1999:46)
  4. ↑ Bellows (1923:186–187, 189–193).
  5. ↑ Larrington (1999:99)
  6. ↑ Larrington (1999:169).
  7. ↑ Larrington (1999:64)
  8. ↑ Larrington (1999:67)
  9. ↑ Faulkes (1995:23)
  10. ↑ Byock (2005:43)
  11. ↑ Byock (2005:44)
  12. ↑ Faulkes (1995:61–62)
  13. ↑ Davidson (1988:121).
  14. ↑ Dumézil (1959).
  15. ↑ Dumézil, trans. Lindow (1973)
  16. ↑ Tolley (2011:22).

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Bellows, Henry Adams (Trans.) (1923). The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Byock, Jesse (Trans.) (2005). The Prose Edda. Penguin Classics. ISBN 0-14-044755-5.
Davidson, H. R. Ellis (1969). Scandinavian Mythology. Paul Hamlyn.
Davidson, Hilda Roderick Ellis (1988). Myths and Symbols in Pagan Europe: Early Scandinavian and Celtic Religions. Manchester University Press. ISBN 0-7190-2579-6.
Dumézil, Georges (1959). "Dieux Ases et dieux Vanes". in: Les Dieux des germains: essai sur la formation de la religion scandinave. rev. ed. Mythes et religions 39. Paris: Presses universitaires de France. OCLC 1719020. pp. 3–39. (French)
Dumézil, Georges, trans. John Lindow. "The gods: Aesir and Vanir". in: Gods of the Ancient Northmen. ed. Einar Haugen. Publications of the UCLA Center for the Study of Comparative Folklore and Mythology 3. Berkeley: University of California Press, 1973. ISBN 9780520020443. pp. 3–25.
Faulkes, Anthony (Trans.) (1995). Edda. Everyman. ISBN 0-460-87616-3.
Frog and Roper, Jonathan (2011). "Versus versus the 'Vanir': Response to Simek's "Vanir Obituary". The Retrospective Methods Network Newsletter, No. 2, May 2011. The University of Helsinki. ISSN-L: 1799-4497. pp. 29–37.
Grundy, Stephan (1998). "Freyja and Frigg" in Billington, Sandra, and Green, Miranda (1998). The Concept of the Goddess. Routledge. ISBN 0-415-19789-9.
Hall, Alaric (2007). Elves in Anglo-Saxon England: Matters of Belief, Health, Gender and Identity. Anglo-Saxon Studies 8. Woodbridge, Suffolk / Rochester, New York: Boydell Press, 2007. ISBN 9781843832942.
Harvey, Graham (2000). Contemporary Paganism: Listening People, Speaking Earth. NYU Press. ISBN 0-8147-3620-3.
Hopkins, Joseph S. and Haukur Þorgeirsson (2011). "The Ship in the Field". The Retrospective Methods Network Newsletter, No. 3, December 2011. The University of Helsinki. ISSN-L: 1799-4497. pp. 14–18.
Hollander, Lee Milton (Trans.) (2007). Heimskringla: History of the Kings of Norway. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-73061-8.
Larrington, Carolyne (Trans.) (1999). The Poetic Edda. Oxford World's Classics. ISBN 0-19-283946-2.
McKinnell, John (2005). Meeting the Other in Norse Myth and Legend. DS Brewer. ISBN 1-84384-042-1.
North, Richard (1998). Heathen Gods in Old English Literature. Cambridge University Press. ISBN 0-521-55183-8.
Page, R. I. (1990). Norse Myths. University of Texas Press. ISBN 0-292-75546-5.
Simek, Rudolf (2007). Dictionary of Northern Mythology. Translated by Angela Hall. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1.
Simek, Rudolf (2010). "The Vanir: An Obituary". The Retrospective Methods Network Newsletter, No. 1, December 2010. The University of Helsinki. ISSN-L: 1799-4497. pp. 10–19.
Słupecki, Leszek P. (2011). "The Vanir and ragnarǫk". The Retrospective Methods Network Newsletter, No. 3, December 2011. The University of Helsinki. ISSN-L: 1799-4497. pp. 11–13.
Tolley, Clive (2011). "In Defence of the Vanir". The Retrospective Methods Network Newsletter, No. 2, May 2011. The University of Helsinki. ISSN-L: 1799-4497. pp. 20–37.

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վաներ&oldid=7864716» էջից