Դիարբեքիրի վիլայեթ
| Վիլայեթ | ||
|---|---|---|
| Դիարբեքիրի վիլայեթ | ||
.png)
| ||
| Վարչական տարածք | Արևմտյան Հայաստան | |
| Հիմնադրված է | 1847 թ. | |
| Մակերես | 47 220 կմ² | |
| Պաշտոնական լեզու | Հայերեն | |
| Բնակչություն | 470 000 մարդ (XIX դարասկիզբ) | |
| Ազգային կազմ | Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը), Ասորիներ, Թուրքեր | |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը) | |
| Տեղաբնականուն | դիարբեքիրցի | |
| ||
Դիարբեքիրի վիլայեթ, Տիգրանակերտի նահանգ. Օսմանյան Կայսրության վարչատարածքային միավոր Արևմտյան Հայաստանում, որի կենտրոնը Դիարբեքիր քաղաքն էր։ Եղել է Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթներից մեկը։ Վիլայեթը ստեղծվել է 1515-1520 թթ.։
Տարածք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վիլայեթի տարածքն ընդգրկում էր Աղձնիքի զգալի մասը, Ծոփքի հարավ-արևելքը, Հայոց Միջագետքը, Ծավդեքը, Արվաստանը։ Դիարբեքիրի կուսակալությունը հյուսիսից սահմանակից էր Էրզրումի, հյուսիս-արևելքից՝ Բիթլիսի, հարավ-արևելքից՝ Վանի, հարավից՝ Մոսուլի, Դեյր Էզ Զորի և Հալեպի, հարավ-արևմուտքից՝ Ուրֆայի կուսակալություններին։ Տարածքը՝ 47220 կմ2։ Դիարբեքիրի նահանգի մեծ մասը գտնվում է Տիգրիսի վերին ավազանում։
Մինչև XIX դարի 40-ական թթ. զբաղեցրել է գրեթե ամբողջ Ծոփքը և Աղձնիքը, Հյուսիսից՝ Միջագետքի որոշ շրջաններ։ Դիարբեքիրի նահանգում պահպանվել էին հայկական փոքր իշխանապետություններ (Իսայան, Սավուր և այլն), ստեղծվել քրդական ժառանգական տիրույթներ (յուդլուկ, օջակլըկ) և կիսաանկախ իշխանապետություններ (հյուքյումեթություններ)։ Նահանգի Բերդակ, Մեծկերտ, Սաղման և Բերի գավառները XVIII դարի վերջին և XIX դարի սկզբին հայտնի էին Չարսանջակ անունով, իսկ Արղնին, Խարբերդը և Ջերմուկը միավորված էին «Հանքերի կառավարչի սահման» կոչվող ընդարձակ վարչամիավորման մեջ։
Աշխարհագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դիարբեքիրի վիլայեթի տարածքով հոսում են Արևմտյան Տիգրիսը և Արածանին։ Մակերևույթը հիմնականում տափարակ է, հարավ-արևմուտքում կան կիսաանապատներ։ Հյուսիսում ձգվում են Արղնիի և Բալուի լեռները։
Արևմտյան Տիգրիսից հարավ գտնվող Կարաջադաղի և Մարդինի (Մասիոն, Տուրբ-Աբդին) լեռնաշղթաների շարունակությունն են Ջուդի լեռները (Տիգրիսի աջափնյակում)։ Նշանավոր լեռնագագաթներ են Շարյեքշանը (2651 մ), Կարա-Օմարը (2477 մ), Շըխաբադը (2089 մ), Կարաջալին (Աշիմուն, 1919 մ), Խաչերդումը (1560 մ), Բեմադան (Իզալա, 1520 մ)։
Տնտեսություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նահանգը հարուստ է աղի (Լըջե) հանքերով, արճիճի (Արղանա-Մադեն), երկաթի (Սևան-Մադեն, Չնքուշ), պղնձի (Արղանա-Մադեն, Բալու), ոսկու և արծաթի (Արղնի), քարածխի (Բալու, Էգիլ, Կարաջադաղ, Ջեզիրե, Ջերմուկ), սիլիկատների (Սավուր), նավթի (Ջեզիրե) և ծծմբային ջերմուկներով (Ջերմուկ)։ Ընտիր հացահատիկի առատ բերքով հռչակված էին Արևմտյան Տիգրիսի հովտում գտնվող Արղնիի, Բշերիկի, Դիարբեքիրի և Սիլվանի բերդի դաշտերը։
Այգեգործության և գինեգործության կարևոր կենտրոններ էին Արղնին, Բալուի հովիտը, Էգիլը, Հազրոն, Հիսնիքեյֆը, Մարդինը, Սևերեկը, բանջարաբոստանային կուլտուրանների՝ Դիարբեքիրը, Սևերեկը, Միդիաթի (Տուր Աբդինի սարահարթը)։
Բնակչություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]20-րդ դարի սկզբին ուներ մոտ 470 հազար բնակչություն (հայեր, ասորիներ, քրդեր, թուրքեր, արաբներ, հույներ, հրեաներ և այլն)։ 1882 թվականին Դիարբեքիրի նահանգում ապրել է 150 հազար հայ։ 1895 թվականի կոտորածի ժամանակ շատ հազարավոր հայեր սպանվեցին, շատերն էլ արտագաղթեցին[1]։
Կ. Պոլսի հայոց պատրիարաքարանի տվյալների համաձայն 1912 թվականին Դիարբեքիր նահանգի հյուսիսային մասում (Բշերիկ, Սիլվան, Լըջե, Դիարբեքիր, Բալու, Մադեն, Ջերմուկ) ապրում էր 105 հազար հայ (բնակչության ամենաստվար էթնիկական խումբը, 35,4 %)։ Հարավում հայերը բնակվում էին Սևերեկ, Դերիկ գավառակներում (մեծ մասամբ՝ քաղաքներում)։
1914 թվականին բնակչության թիվը կազմում էր 296 000, որից 105 000-ը հայեր էին[1]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Դիարբեքիրի նահանգի ավելի քան 130 հազար հայերն զբաղվում էին երկրագործությամբ, արհեստներով՝ մանածագործություն, գորգագործություն, ասեղնագործություն, պղնձագործություն, զինագործություն, դարբնություն, ոսկերչություն, կոշկակարություն և այլն, առևտրով, մասամբ՝ անասնապահությամբ։ Դիարբեքիրի նահանգի հայ և ասորի բնակիչները բնաջնջվել են 1915 թվականի Մեծ եղեռնի ժամանակ։ Դիարբեքիրի վիլայեթում եղեռնին զոհ գնացած հայերի թիվը հասնում էր 100 000-ի[1]։ Փրկվածներն գաղթել են տարբեր երկրներում։
1975 թվականի դրությամբ Դիարբեքիրի մարզում ապրում էր մոտ 4000 թրքախոս հայեր[1]։
Վարչական բաժանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դիարբեքիրի վիլայեթը բաժանված էր երեք գավառների.
Դիարբեքիրի գավառ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դիարբեքիրի գավառի կազմում մտնում էին հետևյալ գավառակները.
Արղանամադենի գավառ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Արղանա-Մադեն կամ Արղն գավառի կազմում մտնում էին հետևյալ գավառակները.
- Արղանամադեն
- Էգիլ գյուղախումբ
- Ջերմիկ
- Բալու
- Չնքուշ[2]
Մարդինի գավառ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մարդինի գավառի կազմում մտնում էին հետևյալ գավառակները[3].
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 376)։ 
|
| ||||||||||||||||||||||
| Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։
|