Յոհան Լաֆատեր

Յոհան Լաֆատեր; գերմ.՝ Johann Caspar Lavater
Ծնվել է	նոյեմբերի 15, 1741[…]
Ծննդավայր	Ցյուրիխ, Շվեյցարիա
Մահացել է	հունվարի 2, 1801[…] (59 տարեկան)
Մահվան վայր	Ցյուրիխ, Շվեյցարիա
Գերեզման	Ցյուրիխ
Քաղաքացիություն	Շվեյցարիա
Մասնագիտություն	գրող, փիլիսոփա, աստվածաբան, բանաստեղծ, քրեագետ, նկարիչ և նկարազարդող
Անդամություն	Emkendorfer Kreis? և Մասոնականություն
Երեխաներ	Աննա Լուիզա Լաֆատեր
	Johann Kaspar Lavater Վիքիպահեստում

Յոհան Կասպար Լաֆատեր^[6] (գերմ.՝ Johann Caspar Lavater, նոյեմբերի 15, 1741(1741-11-15)^[1]^[2]^[3]^[…], Ցյուրիխ, Շվեյցարիա^[4] - հունվարի 2, 1801(1801-01-02)^[1]^[2]^[3]^[…], Ցյուրիխ, Շվեյցարիա^[4]), շվեյցարացի գրող, աստվածաբան և բանաստեղծ, գրել է գերմաներեն։ Նրա կողմից են դրվել քրեական մարդաբանության հիմքերը։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցյուրիխում սովորել է աստվածաբանություն, ճամփորդել է Գերմանիայում։ Վերադառնալուց հետո հրատարակել է «Schweizerlieder» բանաստեղծությունների ժողովածուն (1764), որին հաջորդել է «Aussichten in die Ewigkeit» աստվածաբանական բովանդակության ժողովածուն։ 1768 թվականից մինչև իր մահը Լաֆատերը ծառայել է նախ որպես ծխական սարկավագ, իսկ հետո՝ որպես հոգևոր հովիվ իր հայրենի քաղաքում։

1769 թվականին Լաֆատերը բաց նամակով հրավիրել է հրեա աստվածաբան և փիլիսոփա Մոզես Մենդելսոնին (1729-86)՝ հերքելու քրիստոնեության դրույթները և եթե նա չկարողանար դա անել, ապա ընդունել քրիստոնեություն, Մենդելսոնը նամակներ է ուղարկել Լաֆատերին, որտեղ չհրաժարվելով հուդայականությունից՝ շրջանցել է խնդրի սուր անկյունները։ Լաֆատերի հետ Մենդելսոնի բանավեճը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել նրա ժամանակակիցների շրջանում և հասարակության կարեկցանքը Մենդելսոնի նկատմամբ, որի ճնշման ներքո Լաֆատերը ստիպված է եղել հրապարակայնորեն ներողություն խնդրել Մենդելսոնից։ Մորից Դանիել Օպենհեյմի «Լեսինգի և Լաֆատերի այցը Մոզես Մենդելսոնին» հայտնի կտավում պատկերված է Մոզես Մենդելսոնի, դրամատուրգ և գրաքննադատ Գոտհոլդ Էֆրաիմ Լեսինգի (1729−1781) և Լաֆատերի երևակայական հանդիպումը։ Իրականում Լաֆատերն ու Մենդելսոնը հանդիպել են միայն մեկ անգամ, իսկ Լեսինգն այդ հանդիպմանը ներկա չի եղել։ 1769 թվականից նա սկսել է նյութեր հավաքել «Դիմագիտություն» աշխատության համար, որը հրատարակվել է 1772-1778 թվականներին, Լայպցիգում և Վինտերտուրում, այն ժամանակվա հայտնի փորագրիչների մեծ թվով փորագրություններով («Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe»^[7])։ Նա ներկայացրել է այն գաղափարը, որ դիմագիտություն կապված է անհատների բնավորության հատուկ գծերի հետ, այլ ոչ թե ընդհանուր տիպերի^[8]։

1775-1778 թվականներին Հաագայում լույս է տեսել ֆրանսերեն հրատարակությունը, որն էլ ավելի հաջողակ է եղել գծանկարների առումով։ Դիմագիտությունը դարձել է Լաֆատերի կյանքի գլխավոր նպատակը, թեև նա շարունակել է զբաղվել աստվածաբանական աշխատություններով և քարոզներով, որպես համոզված և կրթված հոգևոր հովիվ նրա ժողովրդականությունը այնքան մեծ է եղել, որ Լաֆատերի ճանապարհորդությունները Եվրոպայում հաղթանակների շարք են դարձել։ Լաֆատերի անձի հմայքը չէր կարող սասանել Լիխտենբերգի («Fragment von Schwärzen»), Մուզեուսի («Physiognomische Reisen») և մյուսների սրամիտ հարձակումները «Դիմագիտության» վրա։

Լաֆատերը գրել է նաև մի քանի բիբլիական դյուցազներգություններ և կրոնական քնարերգություների ժողովածուներ («Jesus Messias», «Joseph von Arimathia», «Psalmen Davids», «200 christliche Lieder») և երկու անգամ հրատարակել է իր ստեղծագործությունները ՝ 1774−1781 թվականներին («Vermischte Schriften») և 1784-1785 թվականներին («Sämmtliche kleinere prosaische Schriften»):

Ըստ որոշ հետազոտողների Լաֆատերի փիլիսոփայական հայացքների վրա ազդել են ինչպես միստիկական բարեպաշտությունը, այնպես էլ լիբերալիզմը։ Իր քարոզներում նա նույնացնում է «հավատքն» ու «սերը»։ Եկեղեցու և հասարակության տեսակետների միջև փոխզիջում հաստատելը Լաֆատերի մշտական նպատակն է եղել, նա նույնիսկ փորձել է հաշտեցնել Մեսմերի կենդանական հիպնոսականությունը կրոնի սպիրիտուալիզմի և գիտության պոզիտիվիզմի հետ։ 1796 թվականին նա վտարվել է Ցյուրիխից՝ ֆրանսիացիների կողմից Շվեյցարիայի օկուպացիայի դեմ բողոքելու համար, սակայն մի քանի ամիս անց վերադարձել է։

Լաֆատերը ողբերգականորեն մահացել է՝ փորձելով հորդորել հարբած ֆրանսիացի կողոպտիչներին, որոնցից մեկը կրակել է Լաֆատերի վրա, ով մահացել է ստացված վերքերից։ Մահից առաջ նա ներել է մարդասպանին, արգելել նրան որոնել, նույնիսկ նրան բանաստեղծություն է նվիրել․ «An den Grenadier N., der mich schoss»: Լաֆատերի նկատմամբ տածած հարգանքը իր ժամանակակիցների աչքում հստակորեն վկայում է, ի թիվս այլ բաների, այն տոնայնությունը, որով Կարամզինը, «Նամակներ ռուս ճանապարհորդից», 1789), պատմել է Լաֆատերի հետ հանդիպման մասին։ Առարկայի գործնական կողմի շարադրանքը Լաֆատերի կողմից ամեն րոպե ընդհատվում է զանազան քնարական շեղումներով՝ նա մերթ խրատում է ընթերցողներին, մերթ նախատում դիմագիտության թշնամիներին, մերթ մեջբերում է Սիրաքի որդի Հիսուսի, Ցիցերոնի, Մոնտենի, Բեկոնի, Լայբնիցի և մյուսների դիմագիտական դիտարկումները, հետո հանկարծ հուսահատվում է՝ մտածելով իրերի էության անճանաչելիության մասին և իր մտքերը լուսաբանում երկնային լույսից կուրացած Դավիթ թագավորի պատկերով։

Դիմագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լաֆատերի դիմագիտության տեսությունը այն դիրքորոշումն է, որ մարդը կենդանի էակ է, բարոյական և ինտելեկտուալ՝ ցանկասեր, զգացող և մտածող։

Մարդու բնույթը արտահայտված է նրա ամբողջ կերպարով. հետևաբար, դիմագիտությունը բառի ամենալայն իմաստով ներառում է մարդու մարմնի ամբողջ կազմաբանությունը, որը փոխադարձ շփում ունի խիրոգնոմիայի, պոդոսկոպիա և այլնի հետ։

Բայց քանի որ մարդու ամենաարտահայտիչ «հոգու հայելին» գլուխն է, դիմագիտությունը կարող է սահմանափակվել միայն մարդու գանգի և դեմքի ուսումնասիրությամբ։

Մարդու ինտելեկտուալ կյանքն արտահայտվում է գանգի և ճակատի կառուցվածքում և ուրվագծերում, բարոյական և զգայական կյանքը դեմքի մկանների կառուցվածքում, քթի և այտերի ուրվագծերում, մարդու կենդանական հատկությունները խորհրդանշվում են բերանի ձևով և կզակի գծերով։ Դեմքի կենտրոնական օրգանը աչքերն են, դրանք շրջապատող նյարդերով և մկաններով։

Մարդու դեմքը, այսպիսով, բաժանվում է, կարծես «հարկերի»՝ համապատասխանաբար երեք հիմնական տարրերով, որոնք կազմում են ցանկացած «հոգի»։ Ըստ այդ հարկերի, դիմագիտությունը նույնպես պետք է բաժանվի երեք բաժինների։

Լաֆատերը սահմանում է դիմագիտությունն որպես տվյալ անձին բնորոշ դիմագծերի և մկանների պահոց։ Դրան համապատասխան, դիմագիտության երեք հիմնական մասերից յուրաքանչյուրը պետք է բաժանվի երկու կիսաբաժնի․ «դիմագիտական»՝ տվյալ անձին հանգստի վիճակում ուսումնասիրելը և «պատոգնոմիկական»՝ անձի դեմքի ուսումնասիրումը հուզմունքի պահին։ Պատոգնոմիան դա դիմագիտությունն է շարժման մեջ, որը կարելի է անվանել դեմքի «դինամիկա», ի տարբերություն դեմքի «ստատիկ» վիճակի։

Ստեղծելով նման տեսություն՝ Լաֆատերը, սակայն, գործնականում չի հետևում դրան և չի վերադառնում դրա առանձին տարրերին, որոնցով նա վերլուծում է իր ժամանակակիցների և տարբեր ժամանակների մեծ մարդկանց դեմքերը նրանց դիմանկարների հիման վրա՝ անընդհատ հղում անելով «դիմագիտական տակտ»-ին կամ «դիտողական նվեր» ընթերցողին և որևէ կերպ չի հիմնավորում այս կամ այն հոգեբանական եզրակացությունը։ Արդյունքում ստացվում են մի շարք հետաքրքիր մանրամասներ, որոնք շատ գայթակղիչ և հետաքրքիր են «լայն հանրության համար», բայց չունեն գիտական հիմնավորում։

Ըստ Լաֆատերի՝

Ֆրիդրիխ Մեծը հանճարի աչքեր ուներ, մինչդեռ նրա դեմքի ծալքերն արտահայտում էին մարդու զայրույթը, ով չի կարող խուսափել մանր հանգամանքների լծից, ժլատներն ու ցանկասերները նույն կերպ են տարբերվում, նրանք ունեն դուրս ցցված ստորին շրթունք;
Սոկրատեսի դեմքին առկա են հիմարության, ցանկասիրության, հարբեցողության և վայրագության հակումներ, բայց դեմքից պարզ երևում է, որ այդ բոլոր հակումները ի չիք են դառնում կամքի ուժով,
Բրուտուսի մոտ վերին կոպը բարակ է և «ողջամիտ», ստորինը՝ կլորացված և «փափուկ», որը համապատասխանում է նրա խիզախ և միևնույն ժամանակ զգայուն բնավորության երկակիությանը,
Դեկարտի աչքերի և հոնքերի միջև լայն հեռավորությունը ցույց է տալիս խելամտություն, ոչ այնքան հանգիստ իմացական, որքան հարցախույզ ձգտող,
Ռաֆայելի նուրբ գանգուրների մեջ դրսևորվում է պարզության և քնքշության արտահայտություն, որոնք նրա անհատականության էությունն են,
Գյոթեի հանճարը հատկապես ակնհայտ է նրա քթից, որը, ըստ Լաֆատերի, նշանավորում է «արդյունավետություն, ճաշակ և սեր, մի խոսքով` պոեզիա»,
Լոյոլայի մոտ, ով սկզբում ռազմիկ էր, իսկ հետո դարձավ կրոնական միաբանության հիմնադիր, դեմքի և շուրթերի սուր ուրվագծերում երևում է ռազմատենչությունը, իսկ ճիզվիտությունը դրսևորվում է «հոտոտող» քթով և կեղծավորորեն կիսակախ կոպերով.
Սպինոզայի զարմանալի խելամտությունը հստակ երևում է հոնքերի և քթի վերնամասի ճակատի լայն բացվածքով։

Գյոթեն միանգամայն ճիշտ է սահմանել Լաֆատերի դիմագիտությունը, որպես «հանճարեղ էմպիրիզմ», այսինքն՝ գիտական դիլետանտիզմ։

Ստեղծագործությունների հրատարակություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լաֆատերի ստեղծագործությունների հետմահու հրատարակությունը կազմակերպել է Լ. Գեսները («L's nachgelassene Schriften», Ցյուրիխ, 1801-1802)։ Հետագա հրատարակություններից տարածված է՝ «L.-'s Physionomik im Auszuge» (Ցյուրիխ, 1860)։ Լաֆատերի մասին գրել են՝ Bodemann, «L. nach seinem Leben, Leben und Wirken dargestellt» (Գոտա, 1856), Fr. Muncker, «L. Eine Skizze seines Lebens und Wirkens» (Շտուտգարտ 1883)։ Լաֆատերի դիմագիտությունը թարգմանվել է ռուսերեն 1817 թվականին։ Դիմագիտության մասին ժամանակակից տեսանկյունից տե՛ս Պիդերիտի «Միմիկան և դիմագիտությունը» աշխատությունը՝ (թարգմանությունը մասամբ տպագրվել է «Արտիստ» ամսագրում, 1891, No 13; 1892, No 21, 1893, No 32)։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ursula Caflisch-Schnetzler: Johann Caspar Lavater. Jugendjahre. Vom Wert der Freundschaft, Band 1. NZZ Libro [1], Zürich 2023, ISBN 978-3-907396-22-3.
Friedrich Wilhelm Bodemann (Pastor zu Schnackenburg a. d. Elbe): Johann Caspar Lavater: Nach seinem Leben, Lehren und Wirken dargestellt. 2 Teile. Verlag Friedrich Andreas Perthes Gotha 1856 (Digitalisat) (auch als Nachdruck: Nabu Press, ISBN 978-1-271-49605-1)
Ursula Caflisch-Schnetzler (Hrsg.): Noli me nolle. Jahresschrift der Sammlung Johann Caspar Lavater. Zürich 2013 ff. ([2]).
Ursula Caflisch-Schnetzler: Johann Caspar Lavater. In: Matthias Luserke-Jaqui (Hrsg.): Handbuch Sturm und Drang. De Gruyter, Berlin 2017, S. 136–142.
Dr. Bruno (pseud. Pieter Johannes de Bruilne Ploos van Amstel): De physiognomiek van Lavater. Mulder, Amsterdam 1938
Michael Gamper, Hans-Georg von Arburg: Gottes Ebenbild? J. C. Lavater. Seine Physiognomik in ihrer Konzeption und Auswirkung. Strauhof, Zürich 1992.
Werner E. Gerabek: Lavater, Johann Caspar. In: Werner E. Gerabek, Bernhard D. Haage, Gundolf Keil, Wolfgang Wegner (Hrsg.): Enzyklopädie Medizingeschichte. De Gruyter, Berlin/New York 2005, ISBN 3-11-015714-4, S. 829 f.
Ueli Greminger: Johann Caspar Lavater: Berühmt, berüchtigt – neu entdeckt. TVZ, Zürich 2012.
Mary Lavater-Sloman: Genie des Herzens: Die Lebensgeschichte Johann Caspar Lavaters. 5. Auflage. Artemis, Zürich/Stuttgart 1955.
Hartmut Lohmann: LAVATER, Johann Kaspar. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Band 4, Bautz, Herzberg 1992, ISBN 3-88309-038-7, Sp. 1259–1267.
Gisela Luginbühl-Weber: Lavater, Johann Kaspar. In: Historisches Lexikon der Schweiz.
Franz Muncker: Lavater, Johann Caspar. In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 18, Duncker & Humblot, Leipzig 1883, S. 783–794.
Wolfgang Proß: Lavater, Johann Caspar. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 13, Duncker & Humblot, Berlin 1982, ISBN 3-428-00194-X, S. 746–750 (Digitalisat).
Ulrich Stadler, Karl Pestalozzi (Hrsg.): Johann Caspar Lavater Studien. Band I: Im Lichte Lavaters. Lektüren zum 200. Todestag. Neue Zürcher Zeitung, Zürich 2003, ISBN 3-03823-024-3.
Horst Weigelt: Lavater, Johann Kaspar. In: Theologische Realenzyklopädie. 20 (1990), S. 506–511.
Horst Weigelt, Karl Pestalozzi (Hrsg.): Das Antlitz Gottes im Antlitz des Menschen. Zugänge zu Johann Kaspar Lavater. Göttingen 1994.
Ernst Staehelin-Kutter: Johann Caspar Lavaters Deportation nach Basel im Jahre 1799. In: Basler Jahrbuch 1945, S. 31–58.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Johann Caspar Lavater (նիդերլ.)
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Johann Caspar (Johann Kaspar, Jean Gaspard) Lavater — 2006.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 Лафатер Иоганн Каспар // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ https://fr.findagrave.com/memorial/8120/j-c-lavater
↑ "Ինչպես արտասանել Lavater անվանումը շվեյցարական գերմաներենով". Forvo.com
↑ Lavater, Johann Caspar (2002). Physiognomische Fragmente zur Beforderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe 4. 4 (German). ISBN 978-3-615-00262-1. OCLC 615208740.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
↑ J. Arianne Baggerman; Rudolf M. Dekker; Michael James Mascuch (2011 թ․ հունիսի 22). Controlling Time and Shaping the Self: Developments in Autobiographical Writing Since the Sixteenth Century. BRILL. էջ 250-. ISBN 978-90-04-19500-4.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Johann Caspar Lavater Forschungsprojekt
Briefwechsel/Netzwerk: Johann Caspar Lavater: Historisch-kritische Edition ausgewählter Briefwechsel
Johann Caspar Lavater: Ausgewählte Werke in historisch-kritischer Ausgabe
Sammlung Johann Caspar Lavater.
Nachlass von Johann Caspar Lavater in der Zentralbibliothek Zürich
Lavater im Internet Archive
Digitalisierte Werke von Lavater – SICD der Universitäten von Strasbourg
Die Sammlung Lavater im Bildarchiv der Österreichischen Nationalbibliothek.
Lavater-Bibliographie der Klosterbibliothek Oberried
Nachlass von Johann Caspar Lavater auf der Website der Badischen Landesbibliothek

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յոհան Լաֆատեր» հոդվածին։

[_49cb754655aa476c-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_531e038c308a7536-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Johann Caspar Lavater (նիդերլ.)

[_4acfa8771447b8b7-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 Johann Caspar (Johann Kaspar, Jean Gaspard) Lavater — 2006.

[_62fc641bff284cdb-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 Лафатер Иоганн Каспар // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_ab8c71e909410143-5] ttps://fr.findagrave.com/memorial/8120/j-c-lavater

[6] "Ինչպես արտասանել Lavater անվանումը շվեյցարական գերմաներենով". Forvo.com

[7] Lavater, Johann Caspar (2002). Physiognomische Fragmente zur Beforderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe 4. 4 (German). ISBN 978-3-615-00262-1. OCLC 615208740.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

[BaggermanDekker2011-8] J. Arianne Baggerman; Rudolf M. Dekker; Michael James Mascuch (2011 թ․ հունիսի 22). Controlling Time and Shaping the Self: Developments in Autobiographical Writing Since the Sixteenth Century. BRILL. էջ 250-. ISBN 978-90-04-19500-4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]