Մարդու վաղ միգրացիաներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մարդու վաղ միգրացիաների վերակառուցում ՝ ըստ միտոքոնդրիալ ԴՆԹ հետազոտության:

Բանական մարդու էվոլյուցիան հիմնականում տեղի է ունեցել Աֆրիկայում։ Առաջինը, որը լքել է Աֆրիկան և բնակեցրել Եվրասիայի հարավը եղել են ուղիղ քայլող մարդիկ (լատ.՝ Homo erectus), որոնց գաղթը սկսվել է մոտ 2 միլիոն տարի առաջ։ Ուղիղ քայլող մարդու ընդլայնմանը հաջորդել է նրա ժառանգների՝ Հայդելբերգի մարդու, նեանդերթալցիների, դենիսովացիների ընդլայնումը։ Վերջին գենետիկական և հնագիտական հետազոտությունները վկայում են, որ ժամանակակից տիպի մարդու բնակեցումը Աֆրիկայից Մերձավոր արևելք տեղի է ունեցել առնվազն 2 ալիքով[1][2], առաջին մարդիկ այնտեղ են եկել 120-130 հազար տարի առաջ[1][3], վերաբնակիչների երկրորդ ալիքը թվագրվում է մոտ 60 հազար տարի առաջ[2][4]։ Այստեղից ժամանակակից տիպի մարդիկ նախ ուղղվել են դեպի արևելք և մոտ 70 հազար տարի առաջ բնակեցրել Հարավարևելյան Ասիան[5], տեղահանելով կամ մասամբ խառնվելով հնամենի մարդկանց նախորդ ալիքների հետ և հասել Ավստրալիա մոտ 55 հազար տարի առաջ[4][6]։ Սա եղել է նրանց առաջին ներթափանցումը այն երկրներ, որտեղ մարդը դեռ նախկինում չի եղել, նույնիսկ եթե խոսքը գնում է լայնորեն տարածված ուղիղ քայլող մարդկանց մասին։ Բանական մարդիկ Սիբիրում, Հեռավոր Արևելքում և Եվրոպայում սկսլե են բնակություն հաստատել համապատասխանաբար՝ հարավից հյուսիս, հյուսիս-արևելք և հյուսիս-արևմուտք՝ 45-10 հազար տարի առաջ[7][8][9]։ Ինչ վերաբերում է Ամերիկայի առաջին մարդկային բնակության ամսաթվերին, դեռ վեճեր են ընթանում։ Վերջին գնահատականների համաձայն, համարվում է, որ մարդը Բերինգիայի միջով հասել է ժամանակակից Ալյասկայի տարածք մոտ 22 հազար տարի առաջ, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի մնացած տարածքները կարողացել են արագ բնակեցնել 15 հազար տարի առաջ՝ Ալյասկայում սառցադաշտերի նահանջից հետո[10][11]։ Օվկիանիայի բնակեցման գործընթացը ժամանակի ընթացքում անհավասար է եղել։ Նոր Գվինեա կղզին և մոտակա Մելանեզիա կղզիները, ենթադրաբար, բնակեցվել են Հարավարևելյան Ասիայից եկած մարդիկ, ովքեր կանոեով նավարկել են մոտ 30-50 հազար տարի առաջ[12], մոտ 2-4 հազար տարի առաջ բնակեցված է եղել Միկրոնեզիայի և Պոլինեզիայի մեծ մասը, գաղութացման գործընթացն ավարտվել է մ.թ մոտ 1200 թվականին[12]։ Մադագասկարը և Նոր Զելանդիան մնացել են չբնակեցված մինչև նոր դարաշրջանի սկիզբը։ Անտարկտիդան, չնայած գաղութացման փորձին, մինչ օրս չունի մշտական բնակչություն, բացառությամբ բևեռային կայանների անձնակազմի[13]։

Սկսած 1980-ական թվականներից՝ մարդու վաղ միգրացիաների ուսումնասիրությանը նպաստում են հնագիտության հաջողություններին։

Մինչև բանական մարդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանական մարդու վաղ տեսակները՝ աշխատող մարդիկ (լատ.՝ H. ergaster) և ուղիղ քայլող մարդիկ եղել են առաջինը, որոնք գաղթել են Աֆրիկայից մոտ 1,9 միլիոն տարի առաջ։ Փաստորեն, Աֆրիկայից աշխատող մարդու տարածման ժամկետները համընկնում են նրա՝ որպես տեսակ հայտնվելու և մարդկանց երկու ոտքերի վրա շարժման վերջնական անցման պահի հետ։ Դա տեղի է ունեցել բանական մարդու որպես այդպիսին հայտնվելուց ընդամենը 500 000 տարի անց, երբ մարդակապիկները առաջին անգամ սովորեցին, թե ինչպես պատրաստել Օլդուվայի մշակույթի պարզունակ գործիքները։ Մասնավորապես Դմանիսի հոմինոիդը Վրաստանում (Դմանիսի) հայտնվել է ավելի քան 1,7 միլիոն տարի առաջ։

Ինդոնեզիայի Ճավա կղզու մոտ բնակեցվել է ուղիղ քայլող մարդու բնիկ տեսակով մոտ 1,7 միլիոն տարի առաջ (Պիթեկանթրոպոս), իսկ Չինաստանը սինանթրոպոսներով՝ ավելի քան մեկ միլիոն տարի առաջ[14][15][16]։ Արևմտյան Եվրոպայում Հոմո անտեքոսորը (նախամարդը) հայտնվել է մոտ 1,2 մլն տարի առաջ իսկ Հոմո հեիդելբերգենսիսը (Հայդելբերգյան մարդ)՝ մոտ 800 հազար տարի առաջ[17]։ Նույնիսկ ենթադրում են, որ ուղիղ քայլող մարդիկ իմացել են, թե ինչպես կարելի է լաստանավեր կառուցել և նեղուցներ հատել տասնյակ կիլոմետր լայնությամբ կղզիների միջև, բայց այս վարկածը չի ապահովվում բոլոր գիտնականների կողմից։ Օրանգուտանները, որոնք նույնպես գաղթել են Աֆրիկայից, Հարավարևելյան Ասիա են հասել մարդկանցից 15 մլն տարի առաջ[18]։ Ուղիղ քայլող մարդիկ գրեթե չեն անցել արևադարձային և մերձարևադարձային գոտիներից այն կողմ։

Վաղ բանական մարդիկ Աֆրիկայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս գիտական հանրությունը հավատարիմ է մարդու աֆրիկյան ծագման տեսությանը, ըստ որի՝ բանական մարդը հայտնվել է Հարավարևելյան Աֆրիկայում մոտ 200 հազար տարի առաջ և այնտեղից տարածվել ամբողջ մոլորակով։ Աֆրիկյան ծագման հայեցակարգին հակադրվում է բազմատարածաշրջանային ծագման այժմ մարգինալ հիպոթեզը, որը ենթադրում է, որ ուղիղ քայլող մարդիկ երկրագնդի տարբեր կետերում ինքնուրույն վերածվել է բանական մարդու։

Քանի որ Միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ն (մտԴՆԹ) ժառանգվում է միայն մայրական գծով, համեմատելով դրա հաջորդականությունը, հնարավոր է որոշել մարդկանց համեմատական հարաբերությունները վարկածային Միտոքոնդրիալ Եվայի՝բանական մարդու տեսակի նախահայրին մոտ լինելու միջոցով։

Ալան Ուիլսոնն ուսումնասիրել է տարբեր ծագման մարդկանց մտԴՆԹ-ն և, ըստ մտԴՆԹ-ի նուկլեոտիդային հաջորդականության տարբերությունների քանակի, որոշել է մարդկանց տարբեր խմբերի ազգակցական կապի աստիճանը և կառուցել մարդկության ծագումնաբանական ծառը։ Այս ծառի վրա ամենավաղ ճյուղավորվող կետը բաժանում է աֆրիկյան խումբը մնացած մարդկանցից, ըստ ժամանակակից տվյալների, դա տեղի է ունեցել 137 ± 15 հազար տարի առաջ[19]։

Այսպիսով, ըստ «մոլեկուլային կենսաբանական ժամացույցի», Եվան ապրել է Աֆրիկայում 120-150 հազար տարի առաջ, ինչը մոտավորապես համապատասխանում է Իդալտուի տարիքին (Եթովպիա)։ Մոտ 80-100 հազար տարի առաջ սկսվել է բանական մարդկանց նախնիների բնակչության վերաբնակեցումը։ L1 միտոքոնդրիալ հապլոխմբի կրողները՝ Աֆրիկայի կոյսան ժողովուրդների նախնիները, տեղափոխվել են հարավում, իսկ L2 հապլոխմբի կրողները՝ պիգմեյների նախնիները, ինչպես նաև Նեղոս-սահարական և Նիգեր-կոնգոյական լեզուներով խոսող ժողովուրդները՝ արևմուտք։

Բանական մարդու վերաբնակեցումը Ասիայում և Ավստրալիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեանդերթալցիների փոխարինումը վաղ ժամանակակից մարդկանցով: Աֆրիկայից մարդու միգրացիայի ուղիները
Ժամանակակից տիպի մարդու վաղ միգրացիայի քարտեզը՝ համաձայն բնակչության գենետիկ տվյալների, որոնք ստացվել են միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի համեմատությամբ։ Թվերը ցույց են տալիս հազարամյակներ առաջ շրջանների բնակեցման մոտավոր ժամկետները։

L3 միտոքոնդրիալ հապլոխմբի կրողները մնացել են Արևելյան Աֆրիկայում և հետագայում սկսել են բնակություն հաստատել Եվրասիայում։ Ենթադրվում է, որ այդ մարդկանց մի փոքր խումբ մոտ 80 հազար տարի առաջ, երբ սկսվել է վերջին սառցադաշտային դարաշրջանը, և ծովի մակարդակը սկսլե է իջնել, հատել է Կարմիր ծովը և բնակություն հաստատել Արաբիայում։ Բաբ էլ-Մանդեբ նեղուցի լայնությունը մեր ժամանակներում ընդամենը 20 կմ է, իսկ Սառցե դարաշրջանում ծովի մակարդակը կարող էր 70 մ ցածր լինել։ Դատելով բրածո մնացորդներից՝ ներգաղթյալների սննդակարգի զգալի մասը կազմել է մակերեսային ջրերում ապրող փափկամարմինները։ Այսպիսով, նրանք պետք է լավ լողային, գուցե ինչ-որ լողի միջոցներ ունենային և շահագրգռված էին նոր ափամերձ ափեր գտնելու մեջ։

Ըստ ափամերձ միգրացիայի տեսության՝ մարդիկ սկզբնապես բնակություն են հաստատել Աֆրիկայից դեպի արևելք՝ ափի երկայնքով[20][21][22][23].

Նման առափնյա վերաբնակեցումը հետագայում ժամանակակից վեդդոիդների կամ պրոտո-ավստրալոիդների նման մարդկանց բերել է Պարսից ծոց և Հնդկաստան, այնուհետև Անդամանյան կղզիներ և Ինդոնեզիա, Իսկ Աֆրիկայից դուրս գալուց 25 հազար տարի անց մարդկանց առաջին խմբերը հասել են Ավստրալիայի ափեր մոտ 55 հազար տարի առաջ[4][24]։

Դենիսի քարանձավից նեանդերթալցու ԴՆԹ-ի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Արևելյան (Ալթայական) նեանդերթալցիները, հնարավոր է, անատոլիական ժամանակակից մարդկանց հետ խաչասերվել են ավելի քան 100 հազար տարի առաջ[25][26]։

Ավստրալական աբորիգենի գենոմի վերլուծությունը ցույց է տվել, որ բնիկ ավստրալացիները, ինչպես նաև Նոր Գվինեայի լեռնաբնակները սերում են միգրանտների հնագույն ալիքից, որոնք 75-62 հազար տարի առաջ թափանցել են Հարավարեւելյան Ասիա և խաչասերվել դենիսովյան մարդու հետ[4]։ Ժամանակակից ասիացիները հիմնականում սերում են Արևմուտքից գաղթականների երկրորդ, ավելի ուշ ալիքից, որոնք առանձնացել են ժամանակակից եվրոպացիների նախնիներից և բնակություն հաստատել Ասիայում մոտ 38-25 հազար տարի առաջ՝ տեղահանելով և մասամբ ձուլելով իրենց նախորդներին[27][28]։ Սահուլի բնակչության գենետիկական ուսումնասիրությունները, համեմատած այլ ժամանակակից մարդկային բնակչության ուսումնասիրությունների հետ, ցույց են տվել, որ Յորուբա ցեղը բաժանվել է Նոր Գվինեայի պապուասցիներից մոտ 90 հազար տարի առաջ, իսկ մնացած Եվրասիական բնակչությունից ՝ 75 հազար տարի առաջ, ինչը վկայում է այն վարկածի օգտին, որ Աֆրիկայից արտագաղթը տեղի է ունեցել երկու անգամ՝ մոտ 120 հազար տարի առաջ և մոտ 80 հազար տարի առաջ։ Պապուացիների և եվրասիական բնակչության բաժանումը եղել է 40 հազար տարի առաջ՝ մի փոքր ավելի վաղ, քան Արևմտյան Եվրասիական և Արևելյան Ասիայի բնակչության բաժանումը՝ 30 հազար տարի առաջ[29][30]։ Իսրայելի Միսլիա քարանձավում 194-177 հազար տարի առաջ սապիենսի գտածոն թույլ է տալիս ենթադրել նաև Աֆրիկայից ավելի վաղ արտագաղթ՝ 220 հազար տարի առաջ[31]։

Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի իջեցման պատճառով, այդ դարաշրջանում գոյություն է ունեցել մեծ ցամաքային զանգված (Մայրցամաքային ծանծաղուտ), որը կապել է ներկայիս մեծ Սունդայի կղզիները, որը կոչվել է Սունդա[32][33]։

Մարդկանց մեկ այլ մասը Սունդայից ուղղվել է դեպի հյուսիս-արևելք՝ Չինաստան, որտեղ նրանք թողել են հնագույն ափամերձ վայրերի շղթա։ Բացի այդ, նրանց սերունդները, որոնք այժմ բնակվում են Հնդկաստանում, Չինաստանում, Հնդկաչինում, Ճապոնիայում և այլ շրջաններում, իրենց նախնիներից ստացել են M միտոքոնդրիալ հապլոխումբ։ Միևնույն ժամանակ, Մերձավոր Արևելքում ապրող մարդկանց մի մասը տեղափոխվել է Կենտրոնական Ասիա, Սիբիր և Հեռավոր Արևելք։ Նրանց սերունդները բնութագրվում են A, B և G միտոքոնդրիալ հապլոխմբերով, որոնք առանձնացվել են մոտ 50 հազար տարի առաջ։

Ուստ-Իշիմ մարդու գտածոն՝ Y-քրոմոսոմային հապլոխմբով K*(xLT) և R միտոքոնդրիալ հապլոխմբով, ինչպես նաև սոպկարգինյան մամոնտի գտածոն, ցույց են տվել, որ արդեն 45 հազար տարի առաջ ժամանակակից տեսակի մարդն ապրել է Արևմտյան Սիբիրում և Թայմիրում։

Դեռ պարզ չէ, թե որտեղ և երբ են բաժանվել արևմտյան և արևելյան եվրասիացիները։ Ենթադրվում է, որ Արևելյան եվրասիացիներն ապրել են Չինաստանում, գուցե Մոնղոլիայում և ավելի հարավային տարածքներում։ Հնարավոր է, որ այնտեղ նրանք խաչասերվել են դենիսովացիների հետ, ովքեր իրենց գենոմի մի մասը փոխանցել են նրանց։ Գենետիկների տվյալներով՝ մոտ 24-18 հազար տարի առաջ Արևելյան եվրասիացիների ժառանգները, որոնք ապրում էին Ամուրի շրջանում և Բայկալում, հասել են Հյուսիս-Արեւելյան Սիբիր[34]։

Բանական մարդու վերաբնակեցումը Եվրոպայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու վաղ միգրացիայի քարտեզ:

Ենթադրվում է, որ բանական մարդը Եվրոպա է եկել Միջին Ասիայից և Մերձավոր Արևելքից ոչ շուտ, քան 45 հազար տարի առաջ, և դրա յուրացումը տևել է առնվազն 15 հազար տարի[35][36]։ Այստեղ ապրող նեանդերթալցիներին աստիճանաբար փոխարինեցին ժամանակակից տիպի մարդիկ։ Ի տարբերություն բնիկ բնակիչների, ովքեր ապրել են Եվրոպայում 500,000 տարի, նորեկները, որոնք հայտնի են որպես կրոմանյոններ, ավելի կատարյալ մշակույթի և սոցիալական փոխազդեցության կողմն էին, նրանք արագ հարմարվեցին փոփոխվող պայմաններին և ավելի արագ բազմացան[37]։ Նեանդերթալցիները, չնայած ավելի լավ էին հարմարեցված ցուրտ կլիմայական պայմաններին և ֆիզիկապես ավելի ուժեղ են եղել, ի վերջո դուրս են մղվել իրենց տիրույթի ծայրամաս՝ Պիրենեյան թերակղզի, Ղրիմի լեռներ և Կարպատներ։ Nature ամսագրում (2014 թվական) հրապարակված հետազոտությունների տվյալներով՝ նեանդերթալցիները վերացել են 39-41 հազար տարի առաջ՝ Եվրոպայում ժամանակակից անատոմիական տիպի մարդկանց հայտնվելուց մի քանի հազար տարվա ընթացքում[38]։ «Նեանդերթալյան տիպի» մարդկանց մնացորդների հետագա գտածոները շատ հազվադեպ են և դժվար է թվագրել ընդունելի ճշգրտությամբ։ Ավելի ուշ ժամանակաշրջանում՝ 39-35 հազար տարի առաջ, կան անցումային անատոմիական հատկանիշներով մարդկանց մնացորդներ, որոնք ավելի մոտ են սապիեններին, քան նեանդերթալներին, ինչը հուշում է նրանց հավանական հիբրիդացման մասին[8][39]։

2010 թվականին նեանդերթալցիների գենոմի վերծանման արդյունքում հաջողվել է հաստատել նեանդերթալցիների և բանական մարդու խաչասերվելու վարկածը։ Դա կարող է տեղի ունեցած լինել առնվազն երկու անգամ՝ 100 և 50 հազար տարի առաջ։ Պարզվել է, որ մարդկանց տարբեր պոպուլյացիաներում 1-ից 4% նեանդերթալի գեների խառնուրդ կա։ Նեանդերթալյան գեներ չունեն միայն Սահարայից հարավ գտնվող Աֆրիկայի բնակիչները[40][41]։

Հաջողվել է վերակառուցել մարդկանց միգրացիայի մի քանի ալիքներ։ Առաջինը, որը թողել է առավել նկատելի գենետիկական հետք՝ դեպի հյուսիս և արևմուտք Եվրոպա։

Մեկ այլ գենի բարդույթի առաջացման հաճախականությունն ամենաբարձրն է Ռուսաստանի հարավում և նվազում է ինչպես այս շրջանի հյուսիս, այնպես էլ հարավ ուղղությամբ։ Այս հետքը թողել են 4-6 հազար տարի առաջ քոչվոր հովիվների արտագաղթը։ Ենթադրվում է, որ հենց այդ ժամանակ է, որ հնդեվրոպական լեզուները բերվել են Եվրոպա։ Գեների երրորդ համալիրի տարածվածության փոփոխությունը համապատասխանում է հունական մշակույթի ընդլայնմանը՝ մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում[19]։

Բանական մարդու գալուստը Ամերիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկան առաջին անգամ բնակեցվել է մոտ 22․000 տարի առաջ Ասիայից Ալյասկա գաղթած մարդկանց փոքր խմբի ժառանգներով։ Նրանց ներթափանցման ժամկետները մնում են անորոշ, բայց բոլոր գնահատականները վկայում են այն մասին որ նրանք հայտնվել են Ամերիկայում երբ՝ Սիբիրը միացված է եղել Ալյասկային՝ Բերինգիա կոչվող ցամաքային զանգվածով։ Վերջին գենետիկական և հնագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքները ցույց են տվել, որ Ամերիկայի ամբողջ բնիկ բնակչությունը սերում է ոչ ավելի, քան 5․000 անհատներից, ովքեր բնակություն են հաստատել 15 հազար տարի առաջ Ալյասկայից՝ սառցադաշտերի նահանջից հետո, ինչը փակել են նրանց ճանապարհը դեպի հարավ[10][11][42]։

Ամերիկայի ամենահին հնագիտական մշակույթը համարվում է Կլովիսի մշակույթը, որն առաջացել է ոչ ուշ, քան 13 հազար տարի առաջ[10]։ Ջոզեֆ Գրինբերգը և Մ.Ռուլենը (որոնց գաղափարները թերահավատորեն են ընդունվել լեզվաբանների մեծամասնության կողմից) Ամերիկայի բնիկ բնակիչների լեզուները բաժանել են երեք հիմնական Մակրո ընտանիքների՝ ամերինդյան, նա-դեն և Էսկիմո-Ալեուտյան, որոնք, նրանց կարծիքով, համապատասխանում էին նոր աշխարհ միգրացիայի երեք հաջորդական ալիքներին։

Բանական մարդու վերադարձը Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականին Սթիվեն Օպենհայմերը «Եդեմից» («Իրական Եվա») գրքում գրել է, որ մոտ 50 հազար տարի առաջ U5 միտոքոնդրիալ հապլոպմբի կրողները Անատոլիայի թերակղզուց մեկնել են հյուսիս-արևմուտք դեպի Եվրոպա, իսկ U6 միտոքոնդրիալ հապլոխմբի կրողներն այնտեղից շարժվել են Միջերկրական ծովի ափի երկայնքով դեպի Հյուսիսային Աֆրիկա, մինչդեռ M1 միտոքոնդրիալ հապլոգրուպի կրողները, ըստ էստոնացի գենետիկներ Թոմաս Կիվիսիլդի և Ռիչարդ Վիլլեմսի ուսումնասիրության համաձայն՝ նրանք անցել են Կարմիր ծովը և հասել՝ Եթովպական լեռնաշխարհ՝ վերջին սառցե դարաշրջանում[43][44]։ 2016 թվականին U6* հապլոխումբը հայտնաբերվել է ռումինական «Կանանց քարանձավի» բնակչի մոտ, որը ապրել է 35 հազար տարի առաջ, ինչը վկայում է վերին պալեոլիթի հակադարձ միգրացիայի մասին Արևմտյան Եվրասիայից դեպի Հյուսիսային Աֆրիկա մոտ 40 հազար տարի առաջ[45][46]։

2015 թվականին հայտնի է դարձել Եվրասիայից Աֆրիկա Y-քրոմոսոմային E հապլոխմբի ներկայացուցիչների վերադարձի մասին՝ 4500 տարի առաջ ապրած Եթովպական Մոտա քարանձավի բնակչի գենոմի հաջորդականացումից հետո[47]։ L3 միտոքոնդրիալ հապլոխմբի կրողների Աֆրիկա վերադառնալու ժամանակը գնահատվում է 70 հազար տարի առաջ, Y-քրոմոսոմային հապլոխմբի e կրողների Աֆրիկա գալու ժամանակը գնահատվում է 65,5 ± 8,5 հազար տարի առաջ[48]։

Մոտ 5700-7300 տարի առաջ (նեոլիթյան ենթապլյուվիալ) Եվրասիայից Չադ լճի տարածք են եկել R1b-V88 Y-քրոմոսոմային հապլոխմբի կրողները[49]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «Люди дважды понаехали из Африки» (ռուսերեն). Газета.Ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Данные археологии и генетики свидетельствуют о многократных попытках африканских сапиенсов заселить Евразию • Новости науки». «Элементы» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 19-ին.
  3. ↑ «Ученые: заселение Земли человечеством началось с Египта, а не Эфиопии» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 20150529T1643+0300. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Новые геномные данные позволили уточнить историю заселения Евразии и Австралии • Новости науки». «Элементы» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 19-ին.
  5. ↑ «Геном австралийского аборигена свидетельствует о двух волнах заселения Восточной Азии • Новости науки». «Элементы» (ռուսերեն). Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  6. ↑ Учредитель: Некоммерческое партнерство «Международное партнерство распространения научных знаний» Адрес: 119234, г Москва, ГСП-1, Ленинские горы, МГУ, Д. 1 (2017 թ․ հուլիսի 28). «Люди заселили Австралию раньше, чем считалось» (ռուսերեն). «Научная Россия». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  7. ↑ «Дорога древних - Сибирь || Интерфакс Россия» (ռուսերեն). www.interfax-russia.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 17-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 Вишняцкий Леонид Борисович Неандертальцы: какими они были, и почему их не стало // Stratum plus. Археология и культурная антропология. — 2010. — В. 1. — ISSN 1608-9057. Архивировано из первоисточника 27 Հոկտեմբերի 2019.
  9. ↑ «О миграциях в палеолите». cyberleninka.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 «Новые данные генетики и археологии проливают свет на историю заселения Америки • Новости науки» (ռուսերեն). «Элементы». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 «15,000-year-old Idaho archaeology site now among America's oldest» (անգլերեն). Culture. 2019 թ․ օգոստոսի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 Encyclopædia Britannica. «History of Oceania» (անգլերեն). Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 20-ին.(չաշխատող հղում)
  13. ↑ Mein Smith, Philippa A Concise History of New Zealand. — Australia: Cambridge University Press, 2005. — ISBN 0-521-54228-6
  14. ↑ Rixiang Zhu, Zhisheng An, Richard Pott, Kenneth A. Hoffman Magnetostratigraphic dating of early humans in China(անգլ.) : journal. — 2003. — Т. 61. — С. 191—361. — doi:10.1016/S0012-8252(02)00110-1 Архивировано из первоисточника 24 Հուլիսի 2011.
  15. ↑ R. Zhu et al. (2004), New evidence on the earliest human presence at high northern latitudes in northeast Asia.
  16. ↑ «Earliest Presence of Humans in Northeast Asia». Smithsonian Institute. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  17. ↑ Hopkin M (2008 թ․ մարտի 26). «'Fossil find is oldest European yet'». Nature News. doi:10.1038/news.2008.691. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  18. ↑ Bednarik R. G. Seafaring in the Pleistocene(անգլ.) : journal. — 2003. — Т. 13. — № 1. — С. 41—66. — doi:10.1017/S0959774303000039ScienceNews summary Արխիվացված 2008-04-22 Wayback Machine
  19. ↑ 19,0 19,1 «С. Боринская. Где возник род человеческий». Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 13-ին.
  20. ↑ «Both Australian Aborigines and Europeans Rooted in Africa». Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 13-ին.
  21. ↑ «A single origin, several dispersal hypothesis». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 13-ին.
  22. ↑ Searching for traces of the Southern Dispersal Արխիվացված 2012-05-10 Wayback Machine, by Dr. Marta Mirazón Lahr, et al.
  23. ↑ Nina G. Jablonski (2002), The First Americans: The Pleistocene Colonization of the New World, University of California Press, ISBN 0940228505, Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-26-ին, Վերցված է 2023-08-19-ին, «... Recent discoveries and events have breathed new life into the coastal migration theory, which suggests just the opposite of the ice-free corridor hypothesis — that maritime peoples first traveled around the North Pacific Coast then followed river valleys leading inland from the sea. Having a coastal route available, however, does not prove that such a maritime migration took place. Archaeological evidence for early boat use from islands along the western margin of the Pacific may support the idea that such a journey was technologically feasible, but archaeological data from the Pacific coast of North and South America are presently ambiguous about the origins of the earliest coastal occupants. ...»
  24. ↑ Spencer Wells (2002), The Journey of Man: A Genetic Odyssey, Princeton University Press, ISBN 069111532X, Արխիվացված է օրիգինալից 2015-04-25-ին, Վերցված է 2023-08-19-ին, «... the population of south-east Asia prior to 6000 years ago was composed largely of groups of hunter-gatherers very similar to modern Negritos ... So, both the Y-chromosome and the mtDNA paint a clear picture of a coastal leap from Africa to south-east Asia, and onward to Australia ... DNA has given us a glimpse of the voyage, which almost certainly followed a coastal route va India ...»
  25. ↑ Ancient gene flow from early modern humans into Eastern Neanderthals, 2016
  26. ↑ «Учёные: неандертальцы скрещивались с людьми уже 100 тыс. лет назад». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 1-ին.
  27. ↑ «An Aboriginal Australian Genome Reveals Separate Human Dispersals into Asia // Science. Published online 22 September 2011». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  28. ↑ «Геном австралийского аборигена свидетельствует о двух волнах заселения Восточной Азии». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 14-ին.
  29. ↑ «Человечество выходило из Африки дважды?». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 29-ին.
  30. ↑ Genomic analyses inform on migration events during the peopling of Eurasia, 2016.
  31. ↑ Scientists discover oldest known modern human fossil outside of Africa , January 25, 2018
  32. ↑ Hudjashov G., Kivisild T., Underhill P. A., et al' Revealing the prehistoric settlement of Australia by Y chromosome and mtDNA analysis(անգլ.) // Proceedings of the National Academy of Sciences : journal. — 2007. — Т. 104. — № 21. — С. 8726—8730. — doi:10.1073/pnas.0702928104 — PMID 17496137.
  33. ↑ «From DNA Analysis, Clues to a Single Australian Migration». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  34. ↑ Дорога древних Արխիվացված 2020-02-18 Wayback Machine, 06.06.2019
  35. ↑ Currat M., Excoffier L. Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe(անգլ.) // PLoS Biol : journal. — 2004. — Т. 2. — № 12. — С. e421. — doi:10.1371/journal.pbio.0020421 — PMID 15562317.
  36. ↑ Maca-Meyer N., González A. M., Larruga J. M., Flores C., Cabrera V. M. Major genomic mitochondrial lineages delineate early human expansions(անգլ.) // BMC Genet. : journal. — 2001. — Т. 2. — С. 13. — doi:10.1186/1471-2156-2-13 — PMID 11553319.
  37. ↑ «Неандертализация» (ռուսերեն). antropogenez.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  38. ↑ Редакция журнала Наука и жизнь. ««Испанские» неандертальцы исчезли до прихода сапиенсов» (ռուսերեն). www.nkj.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  39. ↑ «Судьба неандертальцев» (ռուսերեն). antropogenez.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  40. ↑ «Генетики не нашли следов людей в ДНК последних неандертальцев Земли» (ռուսերեն). ՌԻԱ Նովոստի. 20180321T2200+0300. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  41. ↑ «Геном неандертальцев прочтен: неандертальцы оставили след в генах современных людей». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 17-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 14-ին.
  42. ↑ «North America Settled by Just 70 People, Study Concludes» (անգլերեն). 2005 թ․ մայիսի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 26-ին.
  43. ↑ Stephen Oppenheimer. Out of Eden. 2004, Constable and Robinson ISBN 1-84119-894-3 UK title of The Real Eve.
  44. ↑ Kivisild Т. et al. (1999) Возможное влияние западноазиатских материнских генетических линий на жителей Восточной Африки в эпоху после Последнего ледникового максимума. Cold Springs Harbour Symposium on Human Origins & Dicease.
  45. ↑ Hervella et al. The mitogenome of a 35,000-year-old Homo sapiens from Europe supports a Palaeolithic backmigration to Africa Արխիվացված 2016-05-23 Wayback Machine, 2016
  46. ↑ Обратная миграция в Африку произошла ещё в верхнем палеолите Արխիվացված 2021-05-15 Wayback Machine, 02.06.2016
  47. ↑ «Ancient Ethiopian genome reveals extensive Eurasian admixture throughout the African continent, 2015». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 5-ին.
  48. ↑ Vicente M Cabrera et al. Carriers of mitochondrial DNA macrohaplogroup L3 basic lineages migrated back to Africa from Asia around 70,000 years ago Արխիվացված 2018-01-14 Wayback Machine, December 13, 2017
  49. ↑ Marc Haber et al. Chad Genetic Diversity Reveals an African History Marked by Multiple Holocene Eurasian Migrations Արխիվացված 2018-09-19 Wayback Machine, 2016

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարդու_վաղ_միգրացիաներ&oldid=9433720» էջից