Մարդու իրավունքների պատմություն
Թեև մարդկային կյանքի սրբության հանդեպ հավատը հնագույն նախադեպեր ունի աշխարհի շատ կրոններում, ժամանակակից մարդու իրավունքների հիմքերը սկիզբ են առել վերածննդի հումանիզմի դարաշրջանում՝ վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջանում։ Եվրոպական կրոնական պատերազմները և 17-րդ դարի Անգլիայի թագավորության քաղաքացիական պատերազմները սկիզբ են դրել լիբերալիզմի փիլիսոփայությանը և բնական իրավունքների հանդեպ հավատը դարձել են եվրոպական ինտելեկտուալ մշակույթի կենտրոնական մտահոգությունը 18-րդ դարի Լուսավորության դարաշրջանում։ Բնական իրավունքները, որոնք հիմնվել են ամերիկյան և ֆրանսիական հեղափոխությունների հիմքում տեղի են ունեցել այդ դարի վերջին, բայց մարդու իրավունքների գաղափարը առաջացել է ավելի ուշ։ Ժողովրդավարական էվոլյուցիան 19-20-րդ դարերում պատճառ է հանդիսացել համընդհանուր ընտրական իրավունքի հայտնվելու համար։ Երկու համաշխարհային պատերազմները հանգեցել են մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ստեղծմանը։
Հետպատերազմյան դարաշրջանում առաջացել են շարժումներ, որոնք կապված էին իրենց իրավունքների պակաս ունեցող հատուկ խմբերի հետ, ինչպիսիք են ֆեմինիզմը և աֆրոամերիկացիների քաղաքացիական իրավունքները։ Խորհրդային բլոկի երկրներում մարդու իրավունքների շարժումները առաջացել են 1970-ական թվականներին՝ արևմուտքում աշխատավորների իրավունքների շարժումների հետ մեկտեղ։ Այս շարժումներն արագորեն թափ են հավաքել, քանի որ շատ երկրներում սոցիալական ակտիվությունն ու քաղաքական հռետորաբանությունը մարդու իրավունքները առաջին տեղում են դրել համաշխարհային ստանդարտներում[1]։ Պատմաբան Սամուել Մոյնը պնդել է, որ մինչև 21-րդ դարը մարդու իրավունքների շարժումը դուրս է եկել իր սկզբնական հակատիտալիտարիզմից և ներառել է բազմաթիվ պատճառներ՝ կապված հումանիզմի և զարգացող երկրներում սոցիալ-տնտեսական զարգացման հետ[2]։
Մարդու իրավունքների պատմությունը բարդ է։ Օրինակ՝ շատ կայացած իրավունքներ կփոխարինվեին այլ համակարգերով, որոնք տարբերվում են իրենց սկզբնական արևմտյան օրինաչափությունից։ Կայուն հաստատությունները կարող են արմատախիլ արվել, օրինակ՝ հակամարտությունների, ինչպիսիք են պատերազմը և ահաբեկչությունը կամ մշակույթի փոփոխությունները[3]։
Հին և նախամոդեռն դարաշրջաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին օրենքում և կրոնում առկա արդարության որոշ հասկացություններ երբեմն հետադարձաբար ներառվում են «մարդու իրավունքներ» տերմինի ներքո։ Մինչ լուսավորչական փիլիսոփաներն առաջարկում են աշխարհիկ սոցիալական պայմանագիր տիրակալների և կառավարվողների միջև, հնագույն ավանդույթները նմանատիպ եզրակացություններ են բերել աստվածային օրենքի և, հելլենիստական փիլիսոփայության մեջ, բնական օրենքի հասկացություններից։ Սամուել Մոյնը ենթադրում է, որ մարդու իրավունքների հայեցակարգը միահյուսված է քաղաքացիության ժամանակակից զգացողության հետ, որն առաջացել է մինչև վերջին մի քանի հարյուր տարին[4]։ Այնուամենայնիվ, համապատասխան օրինակներ կան հին և նախամոդեռն դարաշրջաններում, թեև հին ժողովուրդները չեն ունեցել մարդու համընդհանուր իրավունքների նույն ժամանակակից պատկերացումները[5]։
Հնագույն Արևմտյան Ասիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լագաշի Ուրուինիմգինայի բարեփոխումները, ամենավաղ հայտնի իրավական օրենսգիրքը (մ.թ.ա. մոտ 2350 թվական), հաճախ համարվում է բարեփոխումների վաղ օրինակ։ Պրոֆեսոր Նորման Յոֆին գրել է, որ Իգոր Մ. Դյակոնովին հետևելով՝ «թարգմանիչների մեծ մասը կարծում է, որ Ուրուինիմգինան նույնպես չի պատկանում իշխող Լագաշի տոհմին, ընդհանրապես բարեփոխիչ չի եղեկ։ Իսկապես, փորձելով զսպել աշխարհիկ իշխանության ոտնձգությունները տաճարի լիազորությունների հաշվին, նա, եթե օգտագործենք ժամանակակից տերմինը, եղել է ռեակցիոն»[6]։ Հեղինակ Մերիլին Ֆրենչը գրել է, որ կանանց դավաճանության համար տույժերի հայտնաբերումը, բայց ոչ տղամարդկանց համար, ներկայացնում է «կանանց դեգրադացիայի առաջին գրավոր ապացույցը»[6][7]։ Այսօր գոյություն ունեցող ամենահին իրավական օրենսգիրքը Ուր-Նամուի նեոսումերական օրենսգիրքն է (մոտ մ.թ.ա. 2050 թվական)։ Օրենքների մի քանի այլ հավաքածուներ նույնպես հրապարակվել են Միջագետքում, այդ թվում՝ Համուրաբիի օրենսգիրքը (մ.թ.ա. մոտ 1780 թվական), այս տեսակի փաստաթղթերի ամենահայտնի օրինակներից մեկը։ Այն ցույց է տալիս կանոններ և պատիժներ, եթե այդ կանոնները խախտվեն, տարբեր հարցերի վերաբերյալ, ներառյալ կանանց, տղամարդկանց, երեխաների իրավունքները և ստրուկների իրավունքները։
Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին Եգիպտոսի հյուսիսարևելյան աֆրիկյան քաղաքակրթությունը[8] պաշտպանել է մարդու հիմնական իրավունքները[9]։ Օրինակ՝ փարավոն Բոկկորիսը (մ.թ.ա. 725–720) նպաստել է անհատական իրավունքներին, ճնշել է պարտքի դիմաց ազատազրկումը և բարեփոխել է սեփականության փոխանցման հետ կապված օրենքները[9]։
Անտիկ դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շատ պատմաբաններ ենթադրում են, որ Հին Իրանի Աքեմենյան պարսկական կայսրությունը սահմանել է մարդու իրավունքների աննախադեպ սկզբունքներ մ.թ.ա. 6-րդ դարում Կյուրոս Մեծի օրոք։ Մ.թ.ա. 539 թվականին նեոբաբելոնյան կայսրությունը նվաճելուց հետո թագավորը գտել է Կյուրոսի կավե հրովարտակը, որը հայտնաբերվել է 1879 թվականին և այսօր որոշների կողմից դիտվում է որպես մարդու իրավունքների առաջին փաստաթուղթը[10][11][12][13][14][15]։
Ի հակադրություն վերոնշյալ տեսակետին, հրովարտակի մեկնաբանությունը որպես «մարդու իրավունքների կանոնադրություն» մերժվել է այլ պատմաբանների կողմից և որոշների կողմից բնութագրվել է որպես քաղաքական քարոզչություն, որը մշակվել է Փահլավի ռեժիմի կողմից[16][17]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Samuel Moyn, The Last Utopia: Human Rights in History (Harvard University Press, 2010)
- ↑ Scott McLemee, "The Last Utopia" Inside Higher Education Dec. 8, 2010 online Արխիվացված 2020-10-04 Wayback Machine
- ↑ Human Rights: Commitment and Betrayal, M.G. Chitkara. Publisher, APH Publishing, 1996. 978-8170247272.
- ↑ Samuel Moyn, August 30-edition of September 6, 2010, The Nation, Human Rights in History: Human rights emerged not in the 1940s but the 1970s, and on the ruins of prior dreams Արխիվացված 2015-04-28 Wayback Machine, Retrieved August 14, 2014
- ↑ Michael Freeman (2002). Human Rights: An Interdisciplinary Approach. էջեր 15–17.
- ↑ 6,0 6,1 Yoffee, Norman (2005). Myths of the Archaic State: Evolution of the Earliest Cities, States, and Civilizations. Cambridge University Press. էջ 103. ISBN 978-0521521567.
- ↑ French, Marilyn (2007). From Eve to Dawn, A History of Women in the World, Volume 1: Origins from Prehistory to the First Millennium v. 1. Feminist Press, City University of New York. էջ 100. ISBN 978-1558615656.
- ↑ «ancient Egypt | Civilization, Geography, & History». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ 9,0 9,1 «Egyptian law». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ «The First Global Statement of the Inherent Dignity and Equality». United Nations. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
- ↑ Lauren, Paul Gordon (2003). «Philosophical Visions: Human Nature, Natural Law, and Natural Rights». The Evolution of International Human Rights: Visions Seen. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 081221854X.
- ↑ Robertson, Arthur Henry; Merrills, J. G. (1996). Human rights in the world : an introduction to the study of the international protection of human rights. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0719049231.
- ↑ Kuhrt, Amélie (1983 թ․ փետրվար). «The Cyrus Cylinder and Achaemenid Imperial Policy». Journal for the Study of the Old Testament. 8 (25): 83–97. doi:10.1177/030908928300802507. ISSN 0309-0892. S2CID 170508879.
- ↑ Van der Spek, Robartus J. (2014). Henkelman, Wouter FM; Jones, Charles E.; KOZUH, Michael; Woods, C. (eds.). «Cyrus the Great, Exiles and Foreign Gods. A Comparison of Assyrian and Persian Policies on Subject Nations». Extraction and Control: Studies in Honor of Matthew W. Stolper (68): 233–264. hdl:1871/50835. ISBN 978-1614910015. ISSN 0081-7554.
- ↑ MacGregor, Neil (2013 թ․ փետրվարի 24). «A 2,600-year-old icon of freedom comes to the United States». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 29-ին.
- ↑ Kuhrt (1983), pp. 83–97
- ↑ Shelton, Dinah (2007 թ․ օգոստոս). «An Introduction to the History of International Human Rights Law». George Washington University Law School. SSRN 1010489. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 10-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն)