Կրամպուս

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կրամպուս
Տեսակfigure used in threatening children?, դիցաբանական կերպար, բանահյուսական կերպար և Q2104078?
Սեռարական
Երևի համընկնում էՉորտ, Չար ոգի և սատանա
 Krampus Վիքիպահեստում
Կրամպուս՝ Սուրբ Նիկողայոսի ուղեկից։ Ավստրիա 20-րդ դարի սկիզբ

Կրամպուս (գերմ.՝ Krampus, ավստր․ Klaubauf, Bartl, սլովեն.՝ Parkelj, չեխ․՝ Cempr, Krampus, հունգ.՝ Krampusz), ալպիական շրջանի ժողովրդական բանահյուսություն լեգենդար կերպար, Նիկողայոս Հրաշագործի ուղեկիցը և միաժամանակ հակոտնյան։ Այն նաև դեկտեմբերի 5-ից 6-ի գիշերն անցկացվող շրջանցիկ ծեսի անվանումն է։

Ծեսեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեկտեմբերի 5-ին կամ 6-ին Կրամպուսը ուղեկցում է Սբ․ Նիկողայոսին, պատժելով և վախեցնելով անհնազանդ (չարաճճի) երեխաներին, հենց այս պատճառով էլ նա համարվում է լավ երեխաներին նվերներ բաժանող՝ Սբ․Նիկողայոսի հակակշիռը։ Համարվում է, որ երբ Կրամպուսը գտնում է անհնազանդ երեխայի, նրա բարձի տակ ածուխ է դնում կամ խծկում է իր պարկի (մեշոկի) մեջ և վախեցած երեխային տանում է իր քարանձավ, ծննդյան տոների ընթրիքին ուտելու համար։ Ավելի հին տարբերակներում Կրամպուսը փախցնում էր երեխաներին և տանում էր իր սարսափելի ամրոց, իսկ հետո ծովն էր նետում։

Կրամպուսին պատկերելն ընդունված է Ավստրիայում, Հարավային Բավարիայում, Հունգարիայում, Սլովենիայում, Չեխիայում, Իտալիայի որոշ շրջաններում (Բոլցանո) և Խորվաթիայում։ Այս արարածի անունը և արտաքին տեսքը փոփոխվում է կապված տարածաշրջանից։ Որպես կանոն ալպիական շրջանում Կրամպուսին պատկերում էին սատանայական արտաքինով՝ կոտոշավոր և բրդոտ գազանակերպ հրեշ։ Ըստ ավանդույթի դեկտեմբերի առաջին շաբաթվա ընթացքում, հատկապես դեկտեմբերի 5-ից (գերմ.՝ Krampuslauf  «Կրամպուսի օր») դեկտեմբերի 6-ի (գերմ.՝ Nikolotag  «Սբ․ Նիկողայոսի օր») գիշերը տղամարդիկ հագնում էին Կրամպուսի հագուստ և շրջում են փողոցնրով, շղթաներով և զանգակներով վախեցնելով երեխաներին։ Առավել հաճախ Կրամպուսին պատկերում են ամանորյա հատուկ բացիկներին (գերմ.՝ Krampuskarten)։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրամպուսի մասին հիշատակումներ հանդիպում է դեռևս Քրիստոսից առաջ գերմանական ժողովրդական բանահյուսության մեջ[1]։ Ըստ որոշ բնութագրերի այն նման է նաև հին հունական դիցաբանության սատիրներին[2]։ Ավելի վաղ շրջանում, հատկապես ինկվիզիցիայի ժամանակ կաթոլիկ եկեղեցին արգելում էր տոներին կոտոշավոր արարածներ պատկերող և ըստ համապատասխան կերպարների դիմակավորված անձանց ներկայությունը։ Այնուամենայնիվ Կրամպուսին պատկերելու ավանդույթը պահպանվել է, և արդեն 17-րդ դարում այն հաստատվել է որպես Սուրբ ծննդյան տոներին Սբ․ Նիկողայուսի ուղեկից[3]։

20-րդ դարում ավստրիական կառավարությունը չէր խրախուսում Կրամպուսի պատկերումը։ 1934 թվականի քաղաքացիական պատերազմից հետո, երբ քրիստոնյա սոցիալիստների և Հայրենական ճակատի նախաձեռնությամբ հաստատվեց Դոլֆուսի ռեժիմը, այս ավանդույթն արգելվեց[4]։ 1950-ական թվականներին կառավարությունը «Կրամպուս՝ չարի ծնունդ» թեմայով պարսավագրեր տարածեց[5]։ Սակայն դարի վերջին Կրամպուսի ներկայությունը տոներին վերականգնվեց, և այժմ էլ այս ավադույթը պահպանվում է[6]։ Ընդ որում Ավտրիայում անցկացվել է հանրային քննարկում Կրամպուսի կերպարի օգտագործման թույլտվությունը փոքր երեխաների համար թեմայով[7]։

Արտաքին տեսք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած Կրամպուսին պատկերում են տարբեր տեսքերի, այնուամենայնիվ կան որոշ ընդհարություններ․ նա ծածկված է մորթով, սովորաբար գորշ դարչնավուն է կամ սև, ունի այծի կոտոշներ և կրկնակի սմբակներ։ Երախից դուրս է ընկնում երկար սրածայր լեզուն[1][8]։

Կրամպտուսը հաճախակի կրում է շղթա, ինչը ըստ քրիստոնեական ավանդույթի խորհրդանշում է սատանայի կապանքները։ Առավել մեծ ազդեցության հասնելու համար նա շղթան ճոճում է։ Շղթաները կարող էին լրացվել տարբեր չափի զանգակներով[9]։ Կրամպուսի հեթանոսական կերպարին են վերաբերում այնպիսի ատրիբուտներ, ինչպիսն է կեչափայտից ճիպոտների տրցակը (ruten), որով նա մտրակում էր երեխաներին։ Երեխաներին մտրակելը նախաքրիստոնեական ծեսերում նախաձեռնողական կարևոր դեր էր խաղում[1]։ Տրցակները կարող էին փոխարինվել մտրակներով։ Երբեմն Կրամպուսը հայտնվում էր մեջքին կապած տաշտով կամ պարկով (մեշոկով), սրանք նախատեսված էին չարաճճի երեխաներին տանելու համար։ Երեխաներին տանում էր ուտելու, խեղդելու կամ գեհեն ուղարկելու համար[1]։

  • Կրամպուսները Հալվիլ գյուղում, այցելում են բոլոր տները։ 2006 թվական
    Կրամպուսները Հալվիլ գյուղում, այցելում են բոլոր տները։ 2006 թվական
  • 20-րդ դարի սկիզբ, Կրամպուսի պատկերով բացիկ
    20-րդ դարի սկիզբ, Կրամպուսի պատկերով բացիկ
  • Սբ․ Նիկողայոսը և Կրամպուսը։ 20-րդ դարի սկիզբ, բացիկ
    Սբ․ Նիկողայոսը և Կրամպուսը։ 20-րդ դարի սկիզբ, բացիկ
  • Սբ․ Նիկողայոսը հրեշտակների և մի խումբ Կրամպուսների հետ։ Ավստրիա
    Սբ․ Նիկողայոսը հրեշտակների և մի խումբ Կրամպուսների հետ։ Ավստրիա
  • Կրամպուսը Զալցբուրգում։ 2008 թվական
    Կրամպուսը Զալցբուրգում։ 2008 թվական
  • Կրամպուսի երթը Դոբիակո։ 2008 թվականի դեկտեմբեր
    Կրամպուսի երթը Դոբիակո։ 2008 թվականի դեկտեմբեր

Ստուգաբանություն և անվանման տարբերակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Krampus» (երբեմն նաև «Grampus») բառը առաջացել է հին վերին գերմաներեն «Krampen» բառից, որ նշանակում է «մագիլ», կամ ըստ մեկ այլ տարբերակի բավարական «Krampn» բառից, որ նշանակում է «ինչ-որ մահացած, չորացած բան»[3]։ Գերմանական ավանդույթի մեջ հայտնի է նաև «Hörnernickel», այսպես նրան անվանում էին սուդետյան գերմանացիները, թարգմանաբար նշանակում է կոտոշավոր Նիկողայոս[10], հայտնի է նաև որպես «Klausentreiben», ասպես նրան անվանում էին շվաբները և թարգմանվում էր, որպես «Վայրի Կլաուս», «Klausjagen»՝ Կլաուս Յագնե, այսես անվանում էին շվեյցարական Կյուսնախտ ամ Ռիգի քաղաքում կամ «Chlausjagen» Հալլվիլում։

Ալպերի գերմանական հատվածում և ավստրիական Զալցկամերգուտ շրջանում Կրամպուս առավել հայտնի է «Kramperl» անունով։ Ավստրիայում այս կերպարը հայտնի է նաև որպես «Klaubauf», իսկ երկրի հարավային մասերում՝ որպես «Bartl», «Bartel», «Niglobartl» կամ «Wubartl»[1][11]։ Այլ երկրներում Կրամպուսին անվանում են նաև «Pelzebock» կամ «Pelznickel» (Գերմանիայի հարավում), «Gumphinckel» (Սիլեզիայում)[2]։ Հունգարիայում հայտնի է որպես «Krampusz»[3]։

Երբեմն ֆոլկլորի մեջ Կրամպուսը խառնվում է մեկ այլ առասպելական արարածի՝ Պերխտա վհուկի հետ։

Տարածքային տարբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենտրոնական Եվրոպայում Կրամպուսի հետ կապված ծեսերը տարբերվում են մյուսներից։ Օրինակ Շտիրիայում Կրամպուսը իր ճիպոտը տալիս է այն ընտանիքին, ում տուն որ այցելել է և ամբողջ տարվա ընթացքում ճիպոտը մնում է այդ տանը, այն դրվում է տեսանելի վայրում որպեսիզի երեխաները հիշեն և իրնց լավ պահեն։ Որոշ ոչ մեծ գյուղերում Կրամպուսը շրջում է իր խմբի՝ այլ կենդանակերպ կոտոշավոր արարածների հետ («Schabmänner» կամ «Rauhen»), բայց առանց Սբ․ Նիկողայոսի[1]։

Մեծ քաղաքներում, որտեղ զբոսաշրջային ենթակառուցվածքները լավ զարգացած են (Զալցբուրգի նամանությամբ) Կրամպուսները առավել ընկերասեր են և ավելի զավեշտալի են քան սարսափելի[12]։

Էլզասում Կրամպուսի համակերպը հայտնի է որպես Հանս Թրափփ (էլզասերեն՝ Hans Trapp) անունով և տոների ժամանակ Սբ․ Նոիկողայոսի փոխարեն ուղեկցում է Մանուկ Քրիստոսին[13]։ Սա կապված է դեռևս 1600-ական թվականներին լյութերական եկեղեցու կողմից հիմնդրված ավանդույթի հետ, երբ Սբ․ Նիկողայոսի փոխարեն տվյալ արարողակարգում հանդես է գալիս Մանուկ Հիսուսը (երբեմն դերակատարը լինում էր աղջիկ)։

Կրամպուսի պատկերը ճանաչված է նաև Հյուսիսային Ամերիկայում[14]։ Այն հայտնի է ԱՄՆ-ի հյուսիս արևելյան հատվածում գերմանախոս հասարակության շրջանակներում, այստեղ նրան անվանում են Bellsnichol և նա իր մեջ կրում է ինչպես Սուրբ Նիկողայոսին, այնպես էլ նրա դիվային հակոտնյաին բնութագրող հատկանիշներ[13]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bruce, Maurice (1958 թ․ մարտ). «The Krampus in Styria». Folklore. 69 (1): 44–47. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Scott, Delilah; Troy, Emma (2010). The upside-down Christmas tree and other bizarre yuletide tales. Guildford, Conn.: Lyons Press. էջեր 126-127. ISBN 1599214199.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 «Run, Kris Kringle, Krampus Is Coming!». Der Spiegel. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  4. ↑ «Krampus disliked in Fascist Austria; Genial Black and Red Devil, Symbol of Christmas Fun, Is Frowned Upon». New York Times. 1934 թ․ դեկտեմբերի 23.
  5. ↑ «Throw Out Krampus». Time Magazine. Dec. 7, 1953. էջ 41. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  6. ↑ Silver, Marc (2009 թ․ նոյեմբերի 30). «Merry Krampus?». NGM Blog Central. National Geographic Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  7. ↑ Alexandra, Zawadil (2006 թ․ դեկտեմբերի 6). «Santa's evil sidekick? Who knew?». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 5-ին.
  8. ↑ Zeller, Tom (2000 թ․ դեկտեմբերի 24). «Have a Very Scary Christmas». New York Times.
  9. ↑ Gatzke, Gretchen (2009 թ․ դեկտեմբերի 1). «Krampus? Who's That?». The Vienna Review. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  10. ↑ Tradice, folklór, současnost na Jesenicku (is.muni.cz) (չեխ.)
  11. ↑ Miles, Clement A. (1912). «VIII». Christmas in ritual and tradition : Christian and Pagan. Toronto: Bell and Cockburn. էջեր 227–229. ISBN 066581125X.
  12. ↑ Haid, Oliver (2006). «Christmas markets in the Tyrolean Alps: Representing regional traditions in a newly created world of Christmas». In David Picard, Mike Robinson (ed.). Festivals, tourism and social change: remaking worlds. Buffalo, NY: Channel View Publications. էջեր 216–219. ISBN 9781845410483.
  13. ↑ 13,0 13,1 Siefker, Phyllis (1997). Santa Claus, last of the Wild Men : the origins and evolution of Saint Nicholas. Jefferson, North Carolina: McFarland and Co. էջեր 155—159. ISBN 0-7864-0246-6.
  14. ↑ Crimmins, Peter (2011 թ․ դեկտեմբերի 10). «Horror For The Holidays: Meet The Anti-Santa». National Public Radio.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • König, Otto. Klaubauf — Krampus — Nikolaus: Maskenbrauch in Tirol und Salzburg. Edition Tusch, Wien, 1983
  • Felix Müller, Ulrich Müller. Percht und Krampus, Kramperl und Schiach-Perchten. In: Ulrich Müller, Werner Wunderlich (Hrsg.). Mittelalter-Mythen 2. Dämonen-Monster-Fabelwesen. St. Gallen 1999, S. 449-460

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կրամպուս» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կրամպուս&oldid=9507065» էջից