Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրվում է

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

«Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրվում է» («Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրելի է»), Դոստոևսկուն վերագրվող թևավոր արտահայտություն, որը սովորաբար կապում են Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրներ» վեպի հետ։ Ներկայացնում է Իվան Կարամազովի հայացքների համառոտ շարադրանքը։ Ճշգրիտ մեջբերում չէ և որպես միասնական արտահայտություն նշված վեպում բացակայում է։

Թևավոր արտահայտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրված է» արտահայտությունը (և դրա տարբեր տարբերակները) համարվում են Դոստոևսկու մեջբերումներից[1]։ Այն նույնիսկ ճանաչում են որպես (օրինակ՝ փիլիսոփա Ի. Չուբայսը) ամենաճանաչված արտահայտություն[2][3], կամ էլ (օրինակ՝ մշակութաբան և պատմաբան Կ. Դուշենկոն) երկրորդը՝ ճանաչվածությամբ[4]։ Այն կարելի է գտնել հանրագիտարանի կինոյի արվեստի էջերում[5], փիլիսոփայական բառարանների մեջ[6][7], այն օգտագործում են փիլիսոփաները[2][3][6][7], գրողները[8], քահանաները[9][10][11], հնչում է ռադիոյով[2][3], առկա է Կերենսկու հուշերում[12]։ Ժան Պոլ Սարտրը իր «Էքզիստենցիալիզմը մարդասիրություն է» դասախոսության ժամանակ[13], վերցրել է այն էքզիստենցիալիզմի փիլիսոփայության ելակետից։ Սովորաբար (թեև ոչ միշտ) այն կապում են Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրները» վեպի հետ[4]։ Այնուամենայնիվ, «Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրվում է» արտահայտությունը, որպես նշված վեպում միասնական արտահայտություն բացակայում է։ Այն չկա նաև Դոստոևսկու մյուս ստեղծագործություններում[1][4]։

Տարբեր ձևակերպումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • «Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրվում է»,
  • «Եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ թույլատրվում է»,
  • «Եթե Աստված չկա, ուրեմն ամեն ինչ թույլատրելի է»,
  • «Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրելի է»,
  • «Եթե Աստված չկա, ուրեմն ամեն ինչ թույլատրելի է»,
և այլն[14]։

Դոստոևսկու թեզը ներկայացված է մի քանի տարբերակներով (տես հատվածը)։ Նրանցից ոչ մեկը Դոստոևսկու ճշգրիտ մեջբերումը չէ։ Շեղագրմամբ առանձնանում է այն տարբերակը, որը կապված է Սարտրայի անվան հետ (տես ներքևում)։

Դոստոևսկու թեզը որպես մեկնաբանության առարկա և գործիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դոստոևսկու թեզը կարելի է ընդունել և չընդունել։ Թեզի ընդունման դեպքում այն ունի ինչպես կրոնական, այնպես էլ աթեիստական մեկնաբանում։

Կրոնական մեկնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերլուծելով Դոստոևսկու թեզը, գրող Վիկտոր Երոֆեևը, ըստ էության, բերում է Աստծո գոյության ապացույցներից մեկը[15]։

Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրված է, սակայն եթե ամեն ինչ թույլատրվում է, նշանակում է, որ Աստված կա, կարծես թե, այն ունի իր տրամաբանությունը, և շատերը, եթե ոչ բոլորը, կրոնական մտածողները, ընդունում են այդ դատողությունները։

Իրականում, եթե մենք համաձայն ենք, որ եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրված է և նաև համոզված ենք կամ հավատում ենք, որ ամեն ինչ չէ, որ թույլատրված է[16], ապա մենք պետք է համաձայնվենք այն մտքի հետ, որ Աստված կա։

Վիկտոր Երոֆեևի քննադատությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այնուամենայնիվ Երոֆեևը համաձայն չէ Դոստոևսկու հետ, նա ասում է.

Շատ ավելի տրամաբանական է ընդունել առաջին թեզի սխալականությունը և առաջարկել այլ տարբերակ։

«եթե Աստված չկա, ամեն ինչ չէ, որ թույլատրվում է», որը զուգորդվում է «եթե Աստված կա, ամեն ինչ չէ, որ թույլատրված է» մեզ իրավունք է տալիս եզրակացնել, որ մարդուն թույլատրվում է ոչ ամեն ինչ՝ անկախ Աստծո գոյությունից։

Թեզը Սարտրի մեկնաբանման մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի տարբերություն Երոֆեևի, փիլիսոփա Ժան Պոլ Սարտրը չի վիճարկում թեզը, այլ վերցնում է էքզիստենցիալիզմի սկզբնական կետը[13]։

Դոստոևսկին մի անգամ գրել է, որ «եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ թույլատրելի է»։ Սա էքզիստենցիալիզմի ելակետն է։

Լինելով աթեիստական էքզիստենցիալիզմի ներկայացուցիչ՝ նա գալիս է այն եզրակացության, որ, ինչպես նշում է փիլիսոփա Ֆրեդերիկ Քոփլսթոնը[17],

Մարդը արժեքների միակ աղբյուրն է, և անհատին մնում է ստեղծագործել կամ ընտրել սեփական արժեհամակարգը, իր իդեալը։ Սակայն դա մնում է այդպես, իր հետ երջանկություն չի բերում։

Վեպի տեքստի հետ կապ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամեն դեպքում, «Եթե Աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրվում է» թեզը Իվան Կարամազովի հայացքների հակիրճ, բայց բավականին ճշգրիտ ձևակերպումն է։ Այս տեսակետը նա ի սկզբանե արտահայտում է որոշակի վեճի ժամանակ, որը վեպում նկարագրված չէ։ Այնուհետև վեճի վկան (Պետրոս Ալեքսանդրովիչ Միուսովը), Զոսիմայի ծերանոցում, այսպես է վերապատմում այդ տեսակետները[18]։

Մի՞թե դուք իսկապես այդպիսի համոզմունք ունեք մարդկանց հոգու անմահության հանդեպ հավատի անհաջողության հետևանքների վերաբերյալ, – հանկարծ հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչի ծերունին։

– Այո, ես դա պնդում էի։ Չկա առաքինություն, եթե չկա անմահություն։

– Երանի ձեզ, քանի որ դուք հավատում եք, կամ արդեն շատ թշվառ եք։

– Ինչու՞ եմ թշվառ, – ժպտաց Իվան Ֆեդորովիչը։

– Որովհետև, ամենայն հավանականությամբ, ինքներդ չեք հավատում ոչ ձեր հոգու անմահությանը, ոչ էլ նույնիսկ այն, ինչ գրել եք եկեղեցու և եկեղեցու հարցի մասին[18]։

... մարդկության մեջ ոչնչացրեք ձեր անմահության հանդեպ հավատը, այնտեղ անմիջապես կսպառվի ոչ միայն սերը, այլ նաև ամեն կենդանի ուժ աշխարհի կյանքը շարունակելու համար։ Բացի այդ, այն ժամանակ ոչինչ այլևս անբարոյական չի լինի, ամեն ինչ կթույլատրվի...

Լսելով պատմողին՝ Իվան Կարամազովը ոչ միայն չի հերքում այն, այլև, պատասխանել է ծերունի Զոսիմայի հարցին, նա լիովին հաստատել է Միուսովի ասածը՝ եթե չկա անմահություն, թույլատրվում է ամեն ինչ։ Այս տեսակի համոզմունքը դարձել է Իվանի համար ծայրահեղ դժբախտության աղբյուր։

Հիմնական հոդված՝ Իվան Կարամազով

Թեզերի նախատիպեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Աստվածային հաստատումներ» խմբագրությունը, որում պարունակվում են այդ բառերը, ռուսերեն թարգմանությամբ լույս է տեսել 1848 թվականին, թե որքանով է այդ թարգմանությունը հայտնի, մնում է հարց։ Սակայն Բլեզ Պասկալի՝ 1670 թվականին լույս տեսած «Մտքերը» հրատարակությունը շատ հայտնի էր, իսկ այնտեղ հաստատվում էր, որ «Մարդկային բարոյականությունն ամբողջությամբ կախված է հարցի լուծումից, հոգին անմահ է, թե ոչ»։

Կոնստանտին Դուշենկոն նշում է, որ Դոստոևսկու միտքը «հին է գրեթե այնպես, ինչպես քրիստոնեությունը» և մեջբերում է լատինական աստվածաբան III-IV դարերի Լակտանտիոսը[4]։

Որքան շուտ մարդիկ հավատան, որ Աստված նրանց մասին քիչ է տխրում, և որ մահվանից հետո նրանք դառնալու են ոչինչ, ապա նրանք անձնատուր կլինեն իրենց կրքերի անսանձությանը,մտածելով, որ նրանց ամեն ինչ թույլատրված է։

Եթե Աստված չկա…[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • «Եթե Աստված չկա, իսկ ես հավատում եմ նրան, ես ոչինչ չեմ կորցնում։ Բայց եթե Աստված կա, իսկ ես դրան չեմ հավատում, ես կորցնում եմ ամեն ինչ»։ (վերագրվում է Բլեզ Պասկալին[19], տես նաև Պասկալի գրազը)
  • «Եթե Աստված չկա, ապա այն պետք է հորինենք». (Վոլտեր)
  • «Եթե Աստված չկա, ապա ի՞նչ կապիտան եմ ես դրանից հետո» (Դոստոևսկի, «Դևեր» վեպի առաջին գլխի երկրորդ մասում, անանուն դերասանի խոսքերից[20])
  • «Եթե Աստված չկա, ապա ես եմ Աստված[21].» (Դոստոևսկի, «Դևեր» վեպի առաջին գլխի երրորդ մասում, անաստված Կիրիլովի խոսքերը, այս արտահայտությունը գրելու ճիշտ տարբերակը դեռ չի հաջողվել ճշտել[22])
  • «Բայց եթե Աստված չկա, ինչու եմ ես ամաչում։» (փիլիսոփա Լեոնտևը Տիխոմիրովի հիշողություններից[23])

Կոնտրթեզիսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լականի խոսքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դոստոևսկու թեզին հոգեվերլուծող Ժակ Լականը պատասխանել է հետևյալ թեզով. «Եթե Աստված կա, ապա ամեն ինչ թույլատրելի է»։ Փիլիսոփա Փառա Ժիժեկը օգտագործում է այս արտահայտությունը որպես իր հոդվածի անվանում[24]։

Վերսիլովի խոսքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ես պատկերացնում եմ, իմ սիրելի, որ պայքարը արդեն ավարտվել է, և այն հարթվել է։ Եվ մարդիկ հանկարծ հասկացան, որ նրանք մնացել են միայնակ, նրանք իրենց զգում են որբացած։ Անմահության մեծ գաղափարը կվերանար, և ստիպված կլինեին փոխարինել այն, նախկին սիրո ողջ մեծ ավելցուկը, որն անմահություն էր, կդիմեր բոլորին դեպի բնություն, դեպի աշխարհ, մարդկանց վրա, դեպի ամեն մի բնություն։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Константин Душенко, Цитаты из русской литературы. Справочник
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Если Бога нет, всё дозволено? Արխիվացված 2014-03-22 Wayback Machine // Радио «Комсомольская правда»
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 КАКАЯ ИДЕЯ НУЖНА РОССИИ? // Радио «Эхо Москвы»
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Всё позволено Արխիվացված 2013-09-04 Wayback Machine // Константин Душенко, Афоризмы на любую тему. Цитаты с точным указанием источника
  5. ↑ Тихие страницы // Энциклопедия кино, 2010 г.
  6. ↑ 6,0 6,1 Воля к власти // Новейший философский словарь, Сост. А. А. Грицанов, 1998 г.
  7. ↑ 7,0 7,1 Бог // Дидье Жюлиа, Философский словарь. Пер. с франц. — М. Междунар. Отношения, 2000. — 544 с.
  8. ↑ ПРАВОСЛАВИЕ И СОВРЕМЕННАЯ КУЛЬТУРА // Николаева О., Современная культура и православие, Московское Подворье Свято-Троицкой Сергиевой Лавры. 1999 г.
  9. ↑ ФЕДОР МИХАЙЛОВИЧ ДОСТОЕВСКИЙ // по лекциям преподавателя Санкт-Петербургской духовной академии священника Георгия Митрофанова, прочитанных им в Коми государственном пединституте
  10. ↑ Протоиерей Александр Ильяшенко, Как строить семейные отношения? // на сайте «Православие и мир»
  11. ↑ Протоиерей Димитрий Предеин, Профессор А. И. Осипов как видный русский апологет и катехизатор второй половины 20-го — начала 21-го века Արխիվացված 2013-04-29 WebCite Արխիվացված 2013-04-29 WebCite // на сайте Московской православной духовной академии
  12. ↑ Керенский А. Ф., Россия на историческом повороте: Мемуары
  13. ↑ 13,0 13,1 Жан-Поль Сартр, Экзистенциализм — это гуманизм
  14. ↑ Например, в статье КОЛАКОВСКИЙ, ЛЕШЕК из Энциклопедии Кругосвет можно встретить вариант «Если нет Бога, все допустимо».
  15. ↑ Ерофеев В. В. Вера и гуманизм Достоевского
  16. ↑ «В процессе эксперимента живая жизнь с её случайностями и закономерностями, одинаково неподвластными логическому мышлению, приходит в нестерпимое противоречие с головным, „диалектическим“ тезисом. Выясняется, что позволено не всё»,—замечает В.Ерофеев, описывая жизненный опыт тех атеистически настроенных героев Достоевского, которые разделяют тезис.
  17. ↑ Глава 11. Атеистический экзистенциализм // Коплстон Ф. История философии. XX век
  18. ↑ 18,0 18,1 Фёдор Михайлович Достоевский, Братья Карамазовы, — Книга II, Глава VI
  19. ↑ см. Викицитатник, информация нуждается в уточнении.
  20. ↑ В романе говорится, что слова эти произнес «седой бурбон капитан».
  21. ↑ Викитека содержит текст романа в советской орфографии, согласно которой слово „бог“ всегда пишется с малой буквы. Не следует, однако, впадать в противоположную крайность:
    Сейчас, впадая в обычное преувеличение, мы готовы любое значение слова „бог“ отмечать с заглавной буквы. Между тем с большой буквы писали это слово только для означения высшего существа, давшего начало и смысл миру. Языческое многобожие и еретическое мудрствование означались с малой буквы.
    В. Н. Захаров, Текстология как технология}}
  22. ↑ Вариант «Если нет Бога, то я бог» означает, что Кириллов готов признать себя за одного из многих богов, кем-то вроде Марса или Меркурия. Вариант «Если нет Бога, то я Бог» означает гораздо бо́льшую претензию.
  23. ↑ Л. А. Тихомиров, Тени прошлого. К. Н. Леонтьев
  24. ↑ Славой Жижек. Если бог есть, то всё позволено
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Եթե_Աստված_չկա,_ամեն_ինչ_թույլատրվում_է&oldid=8450270» էջից