Աշխարհագրական հայտնագործություններ
Աշխարհագրական հայտնագործությունը նոր աշխարհագրական օբյեկտների կամ աշխարհագրական օրինաչափությունների հայտնաբերումն է[1]։
Տես նաև Աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններ
Ներածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աշխարհագրության զարգացման վաղ փուլերում գերակշռող էին նոր աշխարհագրական օբյեկտների հայտնաբերման հետ կապված հայտնագործությունները։ Աշխարհագրության զարգացումը որպես գիտություն, ավելի կարևորվում էին այն հայտնագործությունները, որոնք հանգեցնում են էմպիրիկ եւ տեսական բնույթի բացահայտմանը, խորացնելով աշխարհագրական երեւույթների էության ճանաչմանը եւ դրանց փոխհարաբերություններին։
Խոսքը վերաբերում է աշխարհագրական հայտնագործությունների երկու խմբերի մասին `տարածքային և տեսական։ Առաջին խումբը՝ տարածքային հայտնագործությունները, բնութագրվում են որպես «աշխարհագրական հայտնագործություններ իրենց ավանդական մեկնաբանության մեջ, այսինքն, աշխարհի քարտեզի ստեղծման հետ կապված հայտնագործությունները՝ ներառյալ օվկիանոսագիտական հայտնագործությունները։
Երկրի մակերևույթը ճանաչելու գործընթացում պատմական փուլերով պայմանավորված են տարածքային եւ ջրային հայտնագործությունների մակարդակները.
- Քարտեզների սաղմերը տեղական մակարդակի հայտնագործությունների փուլ է, տարածքային հայտնագործությունների սկզբնական փուլն է, կապված լինելով գիտության սաղմերի հետ, երբ որպես կանոն, հայտնաբերողների աշխարհագրական տեսանկյունը սովորաբար շատ նեղ էր, սովորաբար սահմանափակվում էր առանձին ցեղերի տեղական սահմաններով։ Միեւնույն ժամանակ, այս փուլում կատարվել են բացառիկ հայտնագործություններ։ Օրինակ, Պոլինեզիայի հայտնաբերումը տեղական մակարդակի հայտնագործությունների հետ կապված առավել ուշագրավ իրադարձություններից մեկն է։
- Տարածաշրջանային մակարդակով բացահայտումների փուլը տարածքային հայտնագործությունների նոր փուլ է, որը հիմնականում վերաբերում է հին աշխարհի և միջնադարյան տարբեր ժողովուրդների աշխարհագրական գիտելիքներին, այս կամ այն շրջանների և աշխարհի երկրների մասին։ Այս փուլում Ամերիկայի հսկայական տարածքները (Մեքսիկա, Կենտրոնական Ամերիկա, Անդյան լեռնաշխարհը) հայտնաբերվել են ինկերի, ացտեկների, մայաների կողմից, Հյուսիսային Ամերիկայի հայտնագործումը վիկինգների կողմից։
- Աշխարհի (գլոբալ) մակարդակի տարածքային հայտնագործությունների փուլը, որը պայմանավորված է մարդկության պատմության նոր փուլով, պայմանավորված կապիտալիստական արտադրության առաջացման եւ զարգացման, համաշխարհային շուկայի ստեղծման, տարբեր մայրցամաքների եւ երկրների ժողովուրդների աշխարհագրական հորիզոնների զգալի ընդլայնման հետ։ Այս մակարդակի բոլոր հայտնագործությունները լուսաբանվում են համաշխարհային աշխարհագրական քարտեզի վրա, ներառելով Երկրի երկու կիսագնդերը։
Ն. Գ. Ֆրադկինը (1972) փորձեց բացահայտել ֆիզիկակաաշխարհագրական օրինաչափությունների հայտնաբերման մակարդակները, այսինքն, տեսական աշխարհագրական հայտնագործությունները։ Նա առանձնացրեց.
- Տարրական-հորոլոգիական մակարդակի հայտնագործություններ, մասնավորապես, 15-17-րդ դարերի որոշակի հայտնագործությունները վերաբերում են բնական զոնաների տարածմանը վերաբերյալ (բուսականության փոփոխությունն ըստ բարձրության և այլն), առանձին բնական տարրերի տարածական փոխհարաբերություններին և դրանց ամենապրիմիտիվ պատճառահետեւանքային կախվածության
- Կոմպոնենտ-պատմական մակարդակի հայտնագործություններ, որի օրինակը նոր գաղափարների հայտնաբերման նոր մակարդակն էր, որը հստակ արտահայտված է Ա. Հումբոլդտի աշխատություններում, որտեղ ամենակաևւորը «գտնել բնության օրենքները, ուսումնասիրել այն կարգը, որը պարտադիր կերպով կապում է բոլոր երեւույթները, տիեզերքում տեղի ունեցող բոլոր փոփոխությունները»։ Այն բնորոշում է Հումբոլդտի աշխատանքներից հետևյալը՝ « Բույսերի տարածման մեջ դիտարկվող օրինաչափությունները »։
- Կոմպլեքս-դինամիկ մակարդակի հայտնագործություններ ( XIX-XX դարերի վերջ), որի անցումը կապված է նոր գոտիական օրինաչափությունների բացահայտման հետ։ Այս գործընթացի կարևոր հատվածն էր Վ.Վ. Դոկուչաևի հայտնագործությունը, աշխարհագրական միջավայրի ամբողջականության հաստատման շարունականությանը։
Հասարակական և սոցիալ-տնտեսական աշխարհագրության տեսական հայտնագործությունների բնույթը վերլուծելով, Յ. Գ. Սաուշկինը բացահայտում է սոցիալ-տնտեսական և աշխարհագրական հայտնագործություններին տանող հետեւյալ ուղիները (հետազոտությունների ոլորտները).
- Քարտեզների ընդհանրացման եւ քարտեզագրության վերլուծության հետ կապված հայտնագործություններ
- Տարբեր սոցիալ-տնտեսական (տնտեսական-աշխարհագրական) բնագավառի քարտեզների ստեղծում, որոնք կիրառվում են վիճակագրական մակերեսներում հավասարագծերի մեթոդով , ինչը թույլ է տալիս բացահայտել ժամանակակից սոցիալ-տնտեսական «ռելիեֆը» և նրա պատմական փոփոխությունները։
- Տնտեսական-աշխարհագրական «կմախքներ» տարածքային կազմակերպման ուսումնասիրություն
- Սոցիալ-տնտեսական տարածքային համակարգերի բացում
- Տնտեսական և աշխարհագրական կառույցների բացում[2]
Աշխարհագրական հայտնագործությունների պարբերականացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ա.Գ. Իսաչենկոն (1971)[3] առաջարկել է աշխարհագրական հայտնագործությունների եւ գաղափարների զարգացման պարբերականությունը.
- I — հնագույն աշխարհագրություն
- II — միջնադարյան աշխարհագրություն.
- III — Մեծ աշխարհագրական հայտնագործությունների դարաշրջանն ու նոր դարաշրջանի սկիզբը (15-րդ դարից 18-րդ դարի վերջին երրորդը)։
- IV — ժամանակակից աշխարհագրություն (XVIII դարի վերջին երրորդից XIX դարի վերջ)։
- V — ժամանակակից աշխարհագրության ծնունդը (XIX վերջից - XX դարերի սկիզբ)։
- VI — ժամանակակից աշխարհագրությունը (1918-1945)։
- VII — ժամանակակից աշխարհագրությունը (1945 թվականից մինչ այսօր)։
Հնագույն աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հին ժամանակներում աշխարհագրական գիտելիքների սաղմերը սերտորեն կապված են դիցաբանության հետ։ Աշխարհագրական ներկայացումները նյութական կոսմոգանիայի մաս են կազմում։ Երկիրի մասին ձևավորվում է որպես սկավառակի մտահայեցականություն ներկայացում։ Օյկումենայի գաղափարը ծագում է որպես Երկրի բնակեցված մաս, հայտնվում է ծովերի ցամաքեցման մասին առաջին վարկածները և վերամշակվում են բնական զոնաների հիմքերը։ Այդ ժամանակներում Երկրի գոյության մասին կային մտահայեցականության երկու գաղափարներ` սկավառակ և գունդ, հայտնվում է Երկրի գնդաձևության մասին առաջին գիտական ապացույցները և փորձ է արվում չափել Երկիրը։ Հաշվի առնելով Երկրի մակերևույթը, կառուցվում է քարտեզագրական ցանցը։ Կան այլ ենթադրությունների ուրիշ մայրցամաքների գոյության մասին (չորս մայրցամաքների վարկածը)։ Բույսերի աշխարհագրության, երկրաձևաբանության մասին ձևավորվում են տարրեր և այլն։ Լայնորեն կիրառվում են աստղագիտության, մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի տվյալները։ Ձևավորվում է օյկումենայի քարտեզը օգտագործելով ցանցը։ Ֆիզիկական աշխարհագրության մեջ զարգանում է ֆիզիկական գոտիականության շրջանացումը։ . Զարգանում են Երկրի մակերեսը փոխող ուսուման գործընթացները։ Տեղի է ունենում տարածական հորիզոնի անընդհատ ընդլայնում հռոմեական նվաճումների հետ կապված։ Տարածական հորիզոնը ընդլայնվում է մինչև հս. լ. 16,5°: Տեղի է ունենում լայնածավալ քրիստոնեական գաղափարախոսություն, աշխարհիկ գրողների հավաքածուներում պահպանելով որոշ հնագույն գաղափարներ։
Ըստ երկրների[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդեն հին ժամանակներում մարդիկ ձգտում էին ընդլայնել իրենց գիտելիքները հարևան հողերում, ստեղծել առևւտրային ուղիներ՝ ապրանքներ փոխանակելու համար։ Հին եգիպտացիները ավելի քան 6 հազար տարի ճանապարհորդել են Աֆրիկայով։ Մ.թ.ա. III հազարամյակի կեսին նրանք սկսել են Միջերկրական ծով մտնել այլ երկրներից ապրանքներ տեղափոխելու համար։ Մ.թ. II հազարամյակում Միջերկրական ծովի արևելյան ափում ապրող փյունիկացիները սկսեցին յուրացնել ծովային կղզիները. նրանք Կիպրոսում մի քանի գաղութներ հիմնեցին, Փոքր Ասիայն շրջանցեցին հարավից, լողում էին էին դեպի Բալկանյան, Ապենինյան և Պիրենեյան թերակղզիները, հայտնաբերեցին Սիցիլիան, Սարդինիան և այլ կղզիներ։ Նրանց նավերը Եգիպտոս են բերում ծառեր, գինի, ձիթապտղի յուղ, ստրուկներ և այլ ապրանքներ։ Մ.թ.ա. VII դարում փյունիկեցիները շրջանցին Աֆրիկան։ Լողալով ափով, նրանք խոշոր ծոց գտան՝ հարմարավետ նավահանգիստով և հիմնեցին Կարթագենը, որը դարձավ Միջերկրական ծովի ամենամեծ նավահանգիստներից և քաղաք-պետություններից մեկը հին Միջերկրականում։ Հնարավոր է, որ փյունիկացիներն են կատարել կարևոր հայտնագործությունները. Նրանք առաջին անգամ անցան Իսպանիայի և Աֆրիկայի միջեւ նեղ նեղուցով, որի երկու կողմերում էլ բարձրանում են Ջիբրալթարի եւ Սեուտայի նշանավոր ժայռերը, և դուրս եկան Ատլանտյան օվկիանոս։ Մեկ այլ տարբերակի համաձայն, առաջինը անցել են Կրետեի բնակիչները։ Շումերները Միջագետքից մ.թ.ա. III հազարամյակում ձեռնարկել են Արաբիայի շուրջ արշավանքներ։ Էլամները՝ շումերների հարևանները, հաղթահարելով իրենց շրջակա լեռները հասան Կասպից ծովի ափերը։ Փյունիկեցիները ուսումնասիրեցին Եվրոպայի Ատլանտյան ափը։ Հնդիկները, տիրապետելով Ինդոս-գանգեսյան հարթավայրին, դուրս եկան Արաբական ծովի ափ և Հիմալայներ։ Քաղաքակրթությունը, որը ծագել է Մեծ Չինական հարթավայրում, ընդարձակեց իր տարածքը` Խաղաղ օվկիանոսից մինչեւ Տիբեթի լեռներ։ Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Հին Հունաստանում ծագեց աշխարհագրություն գիտությունը։
Հին Հունաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հույները վաղուց էին նավարկում ծովում։ Հայտնագործությունների մեծ մասը նրանք իրականացրել են Միջերկրական ծովում, սակայն նրանք առաջինն էին, որ լողալով հասան Եվրոպայի արևմտյան ափերին։ Մ.թ.ա. I հազարամյակի կեսերին հույները արդեն ծանոթ էին ոչ միայն Էգեյան և Ադրիատիկ, Հոնիական, Տիրրենյան, Լիգուրյան և Միջերկրականի այլ ծովերին, այլ նաև ներխուժեցին Սև ծով։ Նրանք գաղութներ ստեղծեցին Ղրիմում , Ազովի ծովի հյուսիսային ափին և այլն։ Պատմության մեջ ամենազարմանալի ճանապարհորդություններից մեկը պատկանում է հույն Պիֆեյի խորհրդավոր նավարկությունը հյուսիս Մասալիից մ.թ.ա. 350-320 թթ.: Այս ճանապարհորդը և աշխարհագրագետը ստեղծել է «Օվկիանոսի մասին» և «Երկրի նկարագիրը» վեպերը։ Մինչեւ մեր ժամանակները նրանք չեն պահպանվել, սակայն մեզ հայտնի են այլ գիտնականների ներկայացմամբ:Պիֆեյը լավ աստղագետ էր, աստղային երկնքի իմացությունը օգնեց նրան երկրի վրա որոշելու իր գտնվելու վայրը։ Հյուսիսային Եվրոպայի ծովերի երկար շրջագայությունների ընթացքում նա դիտում էր հյուսիսային մակընթացությունները և հետագայում էլ նկարագրում դրանք։ Հետազոտելով Բրետանի ափերը, Պիֆեյը անցավ Լա Մանշը և հանգրվանեց լ Կոռնուոլում, որտեղ նա բարեկամական հարաբերություններ է հաստատել հանքագործների հետ, ովքեր անագ էին արդյունահանում։ Պիֆեյը սովորեց բնիկների սովորույթները, ուստի և համարվում է առաջին ազգագրագետներից մեկը։ Այնուհետեւ նա շրջեց Բրիտանիայի շուրջը և բնութագրեց այն որպես եռանկյուն կղզի։ Պիֆեյը պատմում էր, որԲրիտանիայի հյուսիսում է գտնվում Տուլե խորհրդավոր կղզին։ Այս կղզու գտնվելու վայրի մասին վեճերը շատ դարերի ընթացքում չլռեցին, նրա անունը գրականություն է մտավ որպես հայտնի աշխարհի ամենահեռու կետի խորհրդանիշ, և Ուլտիմա Տուլե նշանակում է աշխարհի վերջը։ Ակնհայտ է, որ սա ժամանակակից Նորվեգիայի արևմտյան հս. լ. 64° ափն է, կամ Իսլանդիան է։
Հին Հռոմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հռոմեացիները, ինչպես նախկինում հույները փորձում էին ընդլայնել օյկումենան։ Նրանք հայտնաբերեցին և նվաճեցին Կենտրոնական, Արևմտյան Եվրոպան, կղզիները, այժմ կոչվում է բրիտանական, ամբողջ Պիրենեյան թերակղզին, Արևելյան Եվրոպայի մի մասը ինչպես նաև Ասիայի եւ Աֆրիկայի զգալի տարածքներ։ Մ.թ.ա III դարի վերջին Աֆրիկայում գտնվող փյունիկիացիների Կարթագեն պատվարն ընկավ, և Հռոմը դարձավ Արեւմտյան Միջերկրականի ամենաուժեղ երկիրը։ Հռոմեացիները գրավեցին Կարթագենին պատկանող Սարդինիա եւ Կորսիկա կղզիները, դրանք Սիցիլիայի հետ միասին դարձնելով հռոմեական նահանգներ։ Մ.թ.ա II դարի սկզբին հռոմեացիները կարողացան ենթարկել Իբերիական թերակղզու կենտրոնական շրջանները, կազմավորելով գրաված տարածքները երկու նահանգների` Մերձավոր և Հեռավոր Իսպանիայի։ Շուտով Հռոմը հաղթեց Բալկանյան երկրների դաշինքին, դառնալով ազդեցիկ ուժ Արևելյան Միջերկրածովյան տարածաշրջանում։ Մ.թ.ա. II դարի կեսերին Մակեդոնիան վերածվեց հռոմեական պրովինցիայի։ Հունաստանի բոլոր քաղաք-պետությունները, բացառությամբ Աթենքի և Սպարտայի, նույնպես կախյալ էին հռոմեական կառավարչից։ Կարթագնի տարածքում ստեղծվեց Աֆրիկա պրովինցիան, Պերգամոնի թագավորությունը վերածվեց Ասիայի հռոմեական պրովինցիայի։ Հռոմին ենթարկվեց Փոքր Ասիայի եւ Կիպրոսի զգալի մասը, նրա կախվածությունը ճանաչվեց Հայաստանի կողմից (մ.թ.ա 66) և Բոսֆորի Թագավորության (մ.թ.ա. 63 թ.): 67-66-ական թթ. մ.թ.ա. հռոմեացիները գրավեցին Կրետեն, մ.թ.ա. 64-ին վերացրեց Սելևկյան իշխանությունը և Սիրիայում եւ Պաղեստինում ձևավորեց սիրիական պրովինցիան։ Մ.թ.ա. 63-ին նրանք հովանավորում էին Հրեաստանը։ Մ.թ.ա. 30-ական թվականներին Եգիպտոսն էլ գրավվեց։ Այսպիսով, III-I դարերի նվաճումների արդյունքում Հռոմը դարձավ համաշխարհային իշխանություն, իսկ Միջերկրական ծովում դարձավ «Ներքին Հռոմեական լիճ»։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Энциклопедический словарь географических терминов. 1968.
- ↑ Голубчик М. М., Евдокимов С. П., Максимов Г. Н., Носонов А. М. Теория и методология географической науки: учеб. пособие для вузов М.: Изд-во ВЛАДОС, 2005
- ↑ Исаченко А. Г. Развитие географических идей / А. Г. Исаченко. — М.: Мысль, 1971. — 416 с.