Աղվաներենի այբուբեն

15-րդ դարի հայկական ձեռագիր, որը պարունակում է աղվանական այբուբենը

Աղվաներենի այբուբեն, աղվաներենի՝ հնադարյան Աղվանքի բնակչության լեզվի գրային համակարգը, որը ստեղծել է Մեսրոպ Մաշտոցը, եպիսկոպոս Անանիայի և աղվան Բենիամինի հետ միասին։

Աղվանական գրի և գրականության մասին տեղեկությունները հասել են հայկական մի շարք աղբյուրների միջոցով։ Կորյունի, Մովսես Խորենացու և Մովսես Կաղանկատվացու հաղորդմամբ՝ 5-րդ դարում Մեսրոպ Մաշտոցը այբուբեն է ստեղծել աղվանների՝ գարգարների համար, և նրա օգնությամբ գարգարները թարգմանեցին Աստվածաշունչը և Ավետարանը։

Աղվանական գրի և գրականության մասին հստակ փաստագրական նյութեր պահպանվել են 506 թվականին Դվինի եկեղեցական ժողովի նյութերում։ 7-րդ դարի պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին իր աշխատությունում թվարկում է իր ժամանակի գիր, գրականություն ունեցող ժողովուրդներին, որոնց մեջ հիշատակում է նաև աղվաններին։ Աղվաներենի այբուբենի մասին խոսել է նաև 8-րդ դարի պատմիչ Ղևոնդը։ Վերջինս ևս թվարկում է այն լեզունները, որոնցով գրված են եղել չորս Ավետարանները և 20-րդ տեղում նա հիշատակում է աղվաներենը։

Այս գրով, սակայն, գրականություն չի պահպանվել և հայտնի է միայն այբուբենը։

Աղվանական գրականության հայտնագործությունը

Սկսած 19-րդ դարի 30-ական թվականներից՝ փորձեր են արվել հայտաբերել աղվանական գրականության փաստեր։ Այդպիսի հաջող փորձերից մեկն իրականացվել է 1937 թվականի սեպտեմբերի 28-ին, երբ Էջմիածնում հայտնաբերվեց ձեռագիր մատյան Իլյա Աբուլաձեի կողմից։ Մատյանն այժմ պահվում է Երևանի Մատենադարանում։ Այն հայալեզու դասագիրք էր, որտեղ բացի հայկական, հունական, եբրայական, վրացական, արաբական այբուբեններից նշված էր նաև աղվանական այբուբենը։ Իլյա Աբուլաձեն, ապա Ա. Շանիձեն պնդում էին, որ հայտնաբերված այբուբենը իսկապես աղվանական այբուբեն է և նրանում արտացոլված հնչյունային համակարգը պետք է համապատասխանի ուդիական՝ դաղստանյան լեզվախմբի, լեզգիական ենթալեզվախմբի հնչյունային համակարգին։

Աղվանագիտության ոլորտում երկրորդ կարևոր հայտնագործությունը տեղի ունեցավ 1948-1952 թվականներին, երբ Ադրբեջանի և Դաղստանի տարածքում հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվեցին գրություններ, որոնք այսօր պայմանականորեն համարվում են աղվանական։ Այնուհետև 1975 թվականին Եգիպտոսում Սինայի՝ Սուրբ Եկատերինայի եկեղեցում բռնկված հրդեհից հետո իրականացվող վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվեց կրկնագիր ձեռագրեր՝ գրված պերգամենտի վրա, որոնք աղվանական գրերի ուսումնասիրության հարցում կարևոր ձեռքբերում էին։ Հայտնաբերված ձեռագրերի հետազոտությամբ սկսեցին զբաղվել Վրաստանի գիտությունների ակադեմիայի ձեռագրերի ինստիտուտը։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզ դարձավ, որ կրկնագիր ձեռագրի երկրորդ շերտը բաղկացած է քառալեզու վեց տարբեր ձեռագրերից. հայտնաբերված գրերից մեկը ոչ հայերեն էր և ոչ էլ վրացերեն, չնայած որ որոշակի նմանություն ուներ հայերենին և վրացերենին։ Արշավախմբի ղեկավար Զազա Ալեքսիձեն, ուսումնասիրելով այս կրկնագիրը, հանգեց այն եզրակացության, որ իրենք գործ ունեն աղվանական գրի հետ : Ուսումնասիրելով կրկնագրերը և համեմատելով արդեն հայտնաբերված աղվանական գրերի նմուշները՝ Զազա Ալեքսիձեն ենթադրեց, որ աղվանական հնչյունները թվով 52-ն են, որից 45-ը բաղաձայն հնչյուններ են, յոթը՝ ձայնավոր, և քանի որ կովկասյան աղվաներենը պատկանում է Հյուսիս կովկասյան լեզվաընտանիքի լեզգիական լեզվախմբին, ապա աղվանական լեզվի բառապաշարի մեկ երրորդը որոշակի զուգահեռներ պետք է ունենա ուդիններենի հետ։ Հավանաբար, աղվաներենը պետության ծիսական և ադմինիստրատիվ լեզուն էր քրիստոնեական ժամանակաշրջանում(մոտավորապես 300-700-ական թվականներին)։

Չնայած, որոշ վրացի հետազոտողներ պնդում են, որ կովկասյան աղվաներենը Աղվանքի միակ պաշտոնական լեզուն չէր, քանի որ համաձայն Ստրաբոնի` Աղվանքը բազմաէթնիկ և բազմալեզու երկիր էր, իսկ մնացած լեզունների մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Ալեքսիձեն գտնում էր, որ Սինայի սուրբ Եկատերինայի վանքում հայտնաբերված աղվանական կրկնագրերը «Գործք առաքելոց» կամ «Թուղթք առաքելոց» գրվածքներն ամփոփող գրքի հատվածներն են, ինչն էլ թույլ է տալիս ենթադրել, որ այս աղվանական տեքստը «Թուղթք առաքելոց» գրվածքի ամենահին տարբերակներից մեկն է։ Աղվանական «Թուղթք առաքելոց»-ը բաղկացած է 12 եկեղեցական օրացույցային իրադարձություններից։

Համաձայն Զազա Ալեքսիձեի՝ գրականության ոլորտում խոշոր ձեռքբերումներից է Աստվածաշնչի թարգմանությունը, որը հավանաբար թարգմանվել է 5-րդ դարում։ Աստվածաշնչի թարգմանությունը փաստում է այն մասին, որ արդեն 5-րդ դարում աղվանները ունեցել են հստակ մշակված քերականական համակարգ և հարուստ գրական բառապաշար, որպեսզի կարողանային թարգմանել և գրի առնել Աստվածաշունչը։ Այստեղից էլ կարելի ենթադրել, որ 5-րդ դարից սկսած աղվանները ունեցել են հարուստ գրական համակարգ, զարգացած եկեղեցական գրականություն, պատմագրություն, պոեզիա և այլն։ Վերծանված տեքստերում ակնհայտ երևում էր հայերենից, վրացերենից և հունարենից արված փոխառությունները։ Տեքստերում առկա են նաև պարսկերեն բառեր, որոնք բնականաբար աղվանական բառապաշար են ներթափանցել հայերենի միջոցով։

Հայերենից փոխառնված բառերից են օրինակ «մարմին», «ավել», «ժողովուրդ» բառերը։ Իսկ վրացերենից փոխառնված բառերը հիմնականում ունեն կրոնական բնույթ։ Վրացերենից փոխառնված բառերից են օրինակ զատիկ, տոն, տեսիլք, գահ և այլն։ Ինչ վերաբերում է հունարենին, ապա հունարենից աղվաներեն փոխանցվել են հայերենի կամ վրացերենի միջոցով, օրինակ՝ «eklesi՝ եկեղեցի», «angelos՝ հրեշտակ»։ Բացի դրանից՝ որոշ աղվանական ամսանուններ համապատասխանում են հայկական և վրացական ամսանուններին։

Աղվանական քրիստոնեկան տեքստերում սրբերի և աստծու անվանումը գրվում է կրճատ և համապատասխան սիմվոլով։ Աղվանական տեքտերում կրճատ գրված են «Աստված», «Հիսուս Քրիստոս» բառերը և այլն, ինչն էլ խոսում է այն մասին, որ աղվանական գիրը գրվում և կարդացվում էր ձախից աջ հաջորդականությամբ։

Աղվաներեն և հայագիտություն

Վրացի գիտնականները, զբաղվելով աղվանական գրերի ուսումնասիրությամբ, փորձում են ամեն կերպ մատնանշել աղվանական մշակույթում վրաց մշակույթի ունեցած դերը և նշանակությունը, և դա ակնհայտ է հատկապես Զազա Ալեքսիձեի դիտարկումներում։ Ալեքսիձեն նշում է, որ երբ Կորյունը խոսում է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից աղվանական այբուբենի ստեղծման մասին, նա առաջին հերթին նկատի ունի բուն աղվանական բնակչության համար ստեղծված այբուբենը, իսկ երբ հաղորդում է աղվանների կողմից Աստվածաշնչի թարգմանության մասին, ապա նկատի ունի Աղվանքի հայաբնակ հատվածին։ Աղվանքի բուն բնակչությունը չկարողացավ ստեղծել սեփական գիրը և արդյունքում տարալուծվեց այլ ազգերի մեջ։ Այսպիսով, երբ միջնադարյան աղբյուրները խոսում են աղվանական գրի մասին, ապա պետք է նկատի ունենանք, որ խոսքը ոչ թե աղվանական այլ հայկական գրի մասին է, որը ստեղծել են Ուտիքի, Արցախի, Գարդմանի բնակչությունը։

Ալեքսիձեն նշում է, որ աղվանական գրականությունը ծաղկում է ապրել մոտավորապես 10-13-րդ դարերում՝ հատկապես 11-13-րդ դարերում, երբ աղվանական եկեղեցին վրաց եկեղեցու հետ միասին քաղկեդոնական հոսանքին էր հարում, իսկ 13-րդ դարում անցնելով հակաքաղկեդոնականության և ընկավ հայոց եկեղեցու իշխանության տակ։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ հայկական եկեղեցին այրում էր բոլոր քաղկեդոնական գրականությունը, այրել է նաև աղվանական սակավ գրականությունը։ Բացի դրանից նա նշում է, որ հայկական ձեռագրերում աղվանական այբուբենը բազմիցս վերագրվել են տարբեր մարդկանց կողմից, ովքեր չէին տիրապետում աղվանական լեզվին և գրին՝ թույլ տալով սխալներ, որոշ դեպքերում էլ հնչյունները հարմարեցվել են հայերեն լեզվին, ինչն էլ դժվարեցնում է գրի վերծանումը։

Աղվանագիտության որոշ հարցերին անդրադարձել են նաև ադրբեջանցի գիտնականները ևս, որոնք իրենց հերթին ձևափոխել են բազմաթիվ պատմական փաստեր։ Ըստ ադրբեջանական գիտնականների՝ Աղվանքի տարածքը փոփոխության չի ենթարկվել, միայն Ուտիքը և Արցախը որոշ ժամանակով գրավվել են Հայաստանի կողմից և բռնակցվել նրան, իսկ 387 թվականից հետո կրկին միացել են Աղվանքին։ Ամբողջ Աղվանքի տարածքում, այդ թվում և Արցախում բնակվող բնակչությունը ունի մարդաբանորեն նույն ծագումը, բայց ժամանակի ընթացքում փոխել է կրոնը և լեզուն։ 5-րդ դարում ստեղծվել է աղվանական գիրը, որից հետո ձևավորվել է հարուստ և յուրօրինակ գրականություն։ 7-8-րդ դարերի ընթացքում արաբ նվաճողները և հայկական եկեղեցին ոչնչացրել են աղվանական գրականությունը։ Բայց մինչ ոչնչացնելը հայերը թարգմանել են աղվաներենից հայերեն Աղվանքի պատմությունը և եկեղեցական օրենքները, դա է պատճառը, որ Աղվանքի մասին մեզ հասած բոլոր տեղեկությունները հայերեն են։ Աստիճանաբար աղվանական եկեղեցու լեզուն դառնում է հայերենը, քանի որ այն գտնվում էր հայկական եկեղեցու ենթակայության տակ աղվանների շրջանում գերիշխող է դառնում հայերենը։

Այն, որ աղվանագիտության ոլորտում հայ գիտնականների ներդրումը բացակայում է, բացատրվում է նրանով, որ խորհրդային տարիններին գործում էր մշակութային ժառանգության հետազոտության հանրապետական մենաշնորհ, երբ Ադրբեջանի տարածքում աղվանական մշակույթի հետազոտությամբ զբաղվելու համար հետազոտողները պետք է Մոսկվայից ունենային համապատասխան թույլտվություն։ Սակայն Մոսկվան շահագրգռված չէր աջակցելու հայ հետազոտողներին և դա էլ խոչընդոտում էր հայ հետազոտողների աշխատանքը Բացի դրանից հայ իրականությունում կարելի է հանդիպել «աղվանաֆոբիա» հասկացությանը, երբ որոշ հայագետներ ամեն կերպ փորձում էին բացառել, ժխտել հայ-աղվանական մշակութային սերտ կապերը՝ ի հաշիվ հայերենի մաքրության, անաղարտության՝ այդ կերպ կարծես թե տեղիք տալով ադրբեջանական այն տեսակետին, որ աղվանական յուրաքանչյուր մշակութային արժեք ադրբեջանական է։ Ահա այդ է պատճառը, որ աղվանագիտության ոլորտում հայ հետազոտողները չունեն որևէ ձեռքբերում և աչք են փակում վրացական և ադրբեջանական գիտնականների կողմից պատմական փաստերի ձևափոխմանը։

Տառեր

Աղվանյաց լեզու
Տառ	𐔰	𐔱	𐔲	𐔳	𐔴	𐔵	𐔶	𐔷	𐔸	𐔹	𐔺	𐔻	𐔼	𐔽	𐔾	𐔿
Անուն	ալթ	բեթ	գիմ	դատ	եբ	զարլ	էյն	ժիլ	տաս	ճա	յուդ	ժա	իրբ	ղա	լան	նյա
Տառ	𐕀	𐕁	𐕂	𐕃	𐕄	𐕅	𐕆	𐕇	𐕈	𐕉	𐕊	𐕋	𐕌	𐕍	𐕎	𐕏
Անուն	xeyn	dyan	car	jhox	kar	lyit	keyt	qay	aor	choy	chi	cyay	maq	qar	nowc	dzyay
Տառ	𐕐	𐕑	𐕒	𐕓	𐕔	𐕕	𐕖	𐕗	𐕘	𐕙	𐕚	𐕛	𐕜	𐕝	𐕞	𐕟
Անուն	shak	jayn	on	tyay	fam	dzay	chat	pen	gheys	rat	seyk	veyz	tiwr	shoy	iwn	cyaw
Տառ	𐕠	𐕡	𐕢	𐕣
Անուն	ցայն	յայդ	փյուր	քիվ

Գրականություն

• Kurdian 1956 – H. Kurdian. The newly discovered alphabet of Caucasian Albanians // Journal of the Royal Asiatic society of Great Britain and Ireland. 1956. № 1–2.
• Luís 2009 – A. Luís. Patterns of clitic placement: Evidence from ‘mixed’ clitic systems // P. Epps, A. Arkhipov (eds.). New challenges in typology: Transcending the borders and refi ning the distinctions. Berlin; New York, 2009.
• Luís, Spencer 2005 – A. Luís, A. Spencer. Udi clitics: A Generalized Paradigm Function Morphology approach // Essex research reports in linguistics. 48. Colchester, 2005.
• Müller et al. 2009 – A. Müller, V. Velupillai, S. Wichmann, C.H. Brown, P. Brown, E.W. Holman, D. Bakker, O. Belyaev, D. Egorov, R. Mailhammer, A. Grant, K. Yakpo. ASJP World language tree of lexical similarity: Version 2 (April 2009).
• Schulze 1982 – W. Schulze. Die Sprache der Uden in Nordazerbajdžan. Studien zur Synchronie und Diachronie einer süd-ostkaukasischen Sprache. Wiesbaden, 1982. 107
• Schulze 1988 – W. Schulze. Protolezgica: Studien zur Rekonstruktion des Lautstandes der südostkaukasischen (lezgischen) Grundsprache. Habilitationsschrift. Bonn, 1988.
• Schulze 2001 – W. Schulze. The Udi Gospels. Annotated text, etymological index, lemmatized concordance. Munich; Newcastle, 2001. S
• Starostin 1994 – S.L. Nikolayev, S.A. Starostin. A North Caucasian etymological dictionary. Moscow, 1994.
• Zaza Aleksidze and Betty Blair, in "Caucasian Albanian Alphabet, Ancient Script Discovered in the Ashes," in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), pp. 38–41.
• Zaza Aleksidze and Betty Blair, in "The Albanian Script: The Process - How Its Secrets Were Revealed," in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), pp. 41–51..
• Zaza Aleksidze and Betty Blair, "Quick Facts: The Caucasian Albanian Script," Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p. 43.
• Zaza Aleksidze, "Caucasian Albanian Script: The Significance of Decipherment," Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p. 56.
• Zaza Aleksidze, "Udi Language: Comparing Ancient Albanian with Contemporary Udi," in Azerbaijan International, Vol. 11:3 (Autumn 2003), p. 43.
• Zaza Alexidze (2007). "Discovery and Decipherment of Caucasian Albanian Writing" (PDF). Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences. Retrieved 2011-01-18
• Абрамян 1964 – А.Г. Абрамян. Дешифровка надписей кавказских агван. Ереван, 1964.
• Абрамян А. Г. Дешифровка надписей кавказских агван. Ереван, 1964.
• Гукасян В. Л. Опыт дешифровки албанских надписей Азербайджана // Известия АН Азерб. ССР. СЛЯИ. № 2, 1969.
• Климов Г. А. К состоянию дешифровки агванской (кавказско-албанской) письменности // Вопросы языкознания. № 3, 1967.
• Климов Г. А. О составе агванского (кавказско-албанского) алфавита // Известия АН СССР. СЛЯ, Т. 49, № 6, 1990.
• Муравьев С. Н. Три этюда о кавказско-албанской письменности // Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. Т. VIII. Тбилиси, 1981.
• Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев // Вестник Отделения общественных наук АН Груз. ССР. № 1, 1960
• Абуладзе 1938 – И.В. Абуладзе. К открытию алфавита кавказских албанцев // Известия Института языка, истории и материальной культуры им. акад. Н.Я. Марра. 1938. Т. 4. № 1.
• Алексеев 1985 – М.Е. Алексеев. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985.
• Алексеев и др. 2008 – М.Е. Алексеев, Т.А. Майсак (отв. ред.). Удинский сборник: грамматика, лексика, история языка. М., 2008.
• Алексидзе 1997 – З.Н. Алексидзе. К открытию письменности Кавказской Албании // Festschrift für Fairy von Lilienfeld. Berlin, 1997.
• Алексидзе 1999 – З. Алексидзе. Новые памятники письменности Кавказской Албании // Христианский Восток. Новая серия. 1999. Т. 1 (7).
• Г. А. Климов, Агванский язык, (Языки мира: Кавказские языки. - М., 1999. - С. 459-460).
• Гаджиев М.С., 2010. Баб ал-кийама – средневековое мусульманское культовое место в Дербенте // Дагестан и мусульманский Восток. Сб. статей в честь проф. А.Р. Шихсаидова. Сост. и отв. ред. А.К. Аликберов, В.О. Бобровников. М.
• Гаджиев М.С., Касумова С.Ю., 2006. Среднеперсидские надписи Дербента VI века. М.
• Гукасян 1968 – В.Л. Гукасян. К дешифровке албанских надписей Азербайджана // Этимология 1966. М., 1968.
• Гукасян 1969 – В.Л. Гукасян. Опыт дешифровки албанских надписей Азербайджана // Известия АН Азербайджанской ССР. 1969. № 2.
• Гукасян 1971 – В.Л. Гукасян. О новонайденном списке албанского алфавита // Советская тюркология. 1971. № 2.
• Дирр 1904 – А. Дирр. Грамматика удинского языка // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. XXXIII. Тифлис, 1904.
• Евангелие 1902 – Господа Нашего Иисуса Христа Святое Евангелие от Матфея, Марка, Луки и Иоанна на русском и удинском языках // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа / Пер. С. Бежанова. Вып. XXX. Тифлис, 1902.
• Каланкатуаци Мовсес. 1984. История страны Алуанк. Пер. с древнеарм., предисл. и коммент. Ш.В. Смбатяна. Ереван.
• И. М. Дьяконов. Письменность Кавказской Албании. В книге: И. Фридрих. Дешифровка забытых письменностей и языков. М., 1961. (ռուս.)
• Карбелашвили Д.П., 1935. К фонетике удинского языка // Язык и мышление. Вып. III-IV. М.-Л.,
• Климов 1967 – Г.А. Климов. К состоянию дешифровки агванской (кавказско-албанской) письменности // ВЯ. 1967. № 3.
• Климов 1970 – Г.А. Климов. К чтению двух памятников агванской (кавказско-албанской) эпи- графики // ВЯ. 1970. № 3.
• Климов 1972 – Г.А. Климов. Заметки по дешифровке агванской (кавказско-албанской) письмен- ности // ИАН СЛЯ. 1972. № 1.
• Климов 1976 – Г.А. Климов. Вопросы дешифровки агванского (кавказско-албанского) письма // Тайны древних письмен. М., 1976.
• Климов 1999 – Г.А. Климов. Агванский язык // Языки мира. Кавказские языки. М., 1999.
• Климов Г.А., 1972. Заметки по дешифровке агванской (кавказско-албанской) письменности // Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. Вып. I.
• Коран. Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. М., 1963.
• Корюн 1962 – Корюн. Житие Маштоца / Пер. Ш.В. Смбатяна и К.А. Мелик-Огаджаняна. Ереван, 1962.
• Кузнецов 1999 – И.В. Кузнецов. Заметки к изучению агванского (кавказско-албанского) письма (I. – III.) // И.В. Кузнецов (сост.). Удины: источники и новые материалы. Краснодар, 1999.
• Лавров Л.И. 1966. Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Ч. 1. Надписи X-XVII вв. Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л.И. Лаврова. М.
• Лолуа 2008 – Р. Лолуа. Проблемы современной албанологии. I. Кавказско-албанский алфавит (критический обзор источников). II. Внутренняя форма кавказско-албанского алфавита // М.Е. Алексеев, Т.А. Майсак (отв. ред.). Удинский сборник: грамматика, лексика, история языка. М., 2008.
• Лолуа Р., 2008. К вопросу кавказско-албанских эпиграфических памятников на территории Дагестан // Кавказские языки: генетические, типологические и ареальные связи. Махачкала.
• Майсак Т.А., 2010. К публикации кавказско-албанских палимпсестов из Синайского монастыря (Gippert J., Schulze W., Aleksidze Z., Mahé J.-P. (eds.). The Caucasian Albanian Palimpsests of Mt. Sinai. 2 vols. Turnhout: Brepols, 2008) // Вопросы языкознания. № 6.
• Муравьев 1981 – С.Н. Муравьев. Три этюда по кавказско-албанской (алуанской) письменности // Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. 1981. Т. VIII. Талибов 1980 – Б.Б. Талибов. Сравнительная фонетика лезгинских языков. М., 1980.
• Муравьев С.Н., 1981. Три этюда о кавказско-албанской письменности // Ежегодник иберийско-кавказского языкознания. Вып. VIII. Тбилиси.
• Смбатян М., 1896. Описание древностей Шемахинской епархии. Тифлис. (на арм. яз.).
• Тревер К.В., 1959. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М.-Л.
• Шанидзе 1938 – А.Г. Шанидзе. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки // Известия Института языка, истории и материальной культуры им. акад. Н.Я. Марра. 1938. Т. 4. № 1.
• Шанидзе А.Г., 1938. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки // Известия Института языка, истории и материальной культуры Груз. ФАН СССР. Т. IV. Вып. 1. Тбилиси.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 261)։