Զոնդ ծրագիր

Զոնդ (ռուս.՝ Зонд), խորհրդային ավտոմատ միջմոլորակային կայանների անվանում։ Զոնդերն արձակվել են 1964 թվականից և նախատեսված էին տիեզերական տարածության ուսումնասիրման և հեռավոր տիեզերական թռիչքների տեխնիկայի մշակման համար։ Այս ծրագրով իրականացվել են երկու տարբեր սերիաների կայաններ։ Առաջին սերիան, որը հիմնված էր 3ՄՎ միջմոլորակային կայանի հենքի վրա և նախատեսված էր մոտակա մոլորակների մասին տեղեկություններ հավաքելու համար։ Երկրորդ սերիան նախատեսված էր որպես հեռակառավարվող տիեզերանավեր՝ օգտագործելով «Սոյուզ» տիեզերանավերի պարզեցված տարբերակը, որը բաղկացած է սպասարկող և վայրէջքի մոդուլներից, բայց չուներ ուղեծրային մոդուլ։

Երկու կրիաները և մի քանի այլ կենդանիներ այս սերիայի Զոնդ-5 կայանով առաջին անգամ կատարեցին Լուսնի շուրջ պտույտ և վերադարձան Երկիր։

Խորհրդային «Զոնդ» կայանների պատվին է անվանվել Պլուտոն մոլորակի Զոնդի բիծը, անվանումը հաստատվել է ՄԱՄ-ի կողմից 2023 թվականի ապրիլի 11-ին^[1]։

Առաքելություններ՝ հիմնված 3ՄՎ հենքի վրա

Առաջին երեք առաքելությունները հիմնված էին 3ՄՎ միջմոլորակային կայանի հենքի վրա, որը նախատեսված էր Վեներան և Մարսը հետազոտելու համար, այդ պատճառով էլ կայանների նախագիծը անվանվել ե մալարակների անվանումների առաջին տառերից։ Երկու առաջին առաքելությունները անհաջող ավարտվեցին, իսկ Զոնդ-3 կայանի առաքելությունը հաջողությամբ նկարեց Լուսնի հեռավոր կողմը (Լունա 3-ից հետո երկրորդը)։

Անվանում	Արձակման ամսաթիվ	Կրող հրթիռ	Նպատակներ	Արդյունք
«Զոնդ-1»	02.04.1964	«Մոլնիա»	Վեներայի շրջակայքի մասին գիտական տվյալների հավաքում։	Կապը ընդհատվեց 14.05.1964 Երկրից 14 մլն ԿՄ հեռավորության վրա, Վեներայի մոտով անկառավարելի անցում 14.07.1964։
«Զոնդ-2»	30.11.1964	«Մոլնիա»	Մարսի շրջակայքի մասին գիտական տվյալների հավաքում։	Կապը ընդհատվեց 1965 թվականի մայիսին, Մարսի մոտով անկառավարելի անցում 06.08.1965։
«Զոնդ-3»	18.07.1965	«Մոլնիա»	Լուսնի հեռավոր կողմի լուսանկարում	Լուսնի մոտով անցում 20.07.1965։

Առաքելություններ՝ հիմնված 7Կ-Լ1 հենքի վրա

«Զոնդ-4» - «Զոնդ-8» կայանները (ինչպես նաև մի շարք այլ «Կոսմոս» շարքի կայաններ) խորհրդային դեպի Լուսին թռիչքի ծրագրի շրջանակներում օգտագործվել են թռիչքների տեխնոլոգիաների, Երկիր վերադարձման, ինչպես նաև դրանց հետ կապված առանձնահատկությունների փորձարկման համար։ Դրանք երկտեղանոց 7Կ-Լ1 տիեզերանավի անօդաչու տարբերակն էին։ 7Կ-Լ1 տիեզերանավի առաջին թռիչքը Լուսնի կողքով նախատեսվում էր կատարել 1968 թվականի դեկտեմբերի 8-ին, որպեսզի առաջ անցնեն նմանատիպ ամերիկյան Ապոլոն 8 տիեզերանավի առաքելությունից (կատարվել էր 1968 թվականի դեկտեմբերի 21-ին)։ Սակայն այս թռիչքը չեղարկվեց, տիեզերանավի և կրող հրթիռի պատրաստ չլինելու պատճառով։ 7Կ-Լ1 տիեզերանավերը կատարել են մի քանի ավտոմատ անօդաչու թռիչքներ, դրանից հետո նրանց անձնակազմով թռիչքների ծրագիրը չեղարկվել է։ Որպես պատճառ նշվում էր տիեզերանավերի անբավարար հուսալիությունը (հիմնականում կրող հրթիռի), ինչպես նաև քաղաքական պատճառները (ծրագրի շարունակությունը համարվել է անհիմն ամերիկացի տիեզերագնացների Լուսնի շուրջ հաջող թռիչքներից հետո^[2]։

Անվանում	Արձակման ամսաթիվ	Կրող հրթիռ	Նպատակներ	Արդյունք
«Կոսմոս-146»	10.03.1967	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում բարձր-էլիպտիկ ուղեծրերում։ Կրող հրթիռի արագացուցիչի փորձարկում։	Արագացուցիչի առաջին մեկնարը հաջող անցավ։ Երկրորդ մեկնարկումը բերեց հետագծից շեղվելուն, կառավարման մոդուլի սխալի հետևանքով։ Ապոգեյը մեծացավ, պերիգեյը փոքրացավ, և արդյունքում կայանը թռիչքի երկրորդ օրը մտավ մթնոլորտի խիտ շերտեր և այրվեց։
«Կոսմոս-154»	08.04.1967	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում Լուսնի շուրջը պտույտով	Կառավարման համակարգի խափանման պատճառով տեղի ունեցավ փոքր շարժիչների վաղաժամկետ արտանետում, և կայանը մնաց Երկրի ուղեծրում։
«Զոնդ-4Ա»	28.09.1967	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում Լուսնի շուրջը պտույտով	Պրոտոն կրող հրթիռի վեց շարժիչներից մեկի խափանում։ Հրթիռը պայթեցվեց թռիչքի 67-րդ վայրկյանին։ Իջեցվող սարքը վերադարձվել է Երկիր վթարային փրկության համակարգի միջոցով։
«Զոնդ-4Բ»	22.11.1967	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում Լուսնի շուրջը պտույտով	Պրոտոն կրող հրթիռի երկրորդ աստիճանի չորս շարժիչներից մեկի խափանման պատճառով հրթիռը չկարողացավ հասնել ուղեծիր։ Իջեցվող սարքը վերադարձվել է Երկիր վթարային փրկության համակարգի միջոցով։
«Զոնդ-4»	02.03.1968	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում բարձր-էլիպտիկ ուղեծրերում։ Իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր։	Կայանը արագացուցիչ բլոկի օգնությամբ դուրս բերվեց բարձր-էլիպտիկ ուղեծիր, ապոգեյ՝ մոտ 300 հազար կմ, սակայն կողմնորոշման համակարգի խափանման պատճառով^[3], կայանը Լուսնից հեռու ուղղվեց։ Լուսնի շուրջ պտույտ չկատարվեց։ Երկրին մոտենալիս աստղային տվիչի սխալանքի պատճառով մթնոլորտ մտնելու համար մանևրը չկատարվեց։ Իջեցվող սարքը բալիստիկ հետագծով սկսեց իջնել չնախատեսված վայր, և պայթեցվեց ինքնաոչնչացման համակարգի միջոցով Գվինեյան ծովախորշի վրա։
«Զոնդ-1968Ա» (Զոնդ-5Ա)	23.04.1968	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում Լուսնի շուրջը պտույտով։ Իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր։	Կրող հրթիռի երկրորդ աստիճանի աշխատանքի ժամանակ հիմնական պատյանի արտանետման ժամանակ կարճ միացում տեղի ունեցավ կայանի կառավարման համակարգում, որը հանգեցրեց կայանի թեքված դիրքում պտտման։ Ակտիվացվել է վթարային փրկության համակարգը։ Թռիչքն ընդհատվել է, իսկ իջեցվող սարքը վերադարձվել է Երկիր։
«Զոնդ-1968Բ» (Զոնդ-5Բ)	21.07.1968	«Պրոտոն»	Կայանի սարքավորումների փորձարկում Լուսնի շուրջը պտույտով։ Իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր։	21.06.1968-ին արձակման պատրաստման ընթացքում (որը պետք է տեղի ունենար 21.07.1968) արագացուցիչի օքսիդիչի բաքը պայթել է՝ մասամբ վնասելով հիմնական պատյանը։ 7Կ-Լ1 կայանը վայր ընկավ մի քաինի մետր ներքև և ընկավ հրթիռի սպասարկման ֆերմաների մեջ։ Արագացուցիչի վառելիքի բաքը հինգ տոննա կերոսինով պոկվեց ֆերմայից և հենվեց կրող հրթիռի երրորդ աստիճանին։ Ըստ մի աղբյուրի եղավ մեկ զոհ, մյուս աղբյուրով երեք^[4]^[5]։
«Զոնդ-5»	15.09.1968	«Պրոտոն»	Լուսնի շուրջը պտույտ, Երկրի լուսանկարում, իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր։	Լուսնի շուրջը պտույտ 18.09.1968, իջեցվող սարքը վերադարձվել է Երկիր 21.09.1968 - Հնդկական օվկիանոս։
«Զոնդ-6»	10.11.1968	«Պրոտոն»	Լուսնի շուրջը պտույտ և լուսանկարում, իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր տրված վայրում վայրէջքով։	Լուսնի շուրջը պտույտ 14.11.1968, Երկիր վերադարձի ժամանակ 17.11.1968 իջեցվող սարքը վթարվեց ԽՍՀՄ տարածքում։
«Զոնդ-1969Ա» (Զոնդ-7Ա)	20.01.1969	«Պրոտոն»	Լուսնի շուրջը պտույտ և լուսանկարում, իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր տրված վայրում վայրէջքով։	Նախատեսվում էր առաջին պտույտ Լուսնի շուրջը 2 տիեզերագնացների կողմից, և իջեցվող սարքը կվերադարձվի Երկիր։ Տիեզերագնացներով թռիչքը չեղարկվեց 08.12.1968-ին։ Ավտոմատացված թռիչքի ժամանակ կրող հրթիռի պայթյուն մեկնարկի պահին, իջեցվող սարքը վերադարձավ Երկիր։
«Զոնդ-Լ1Ս-1» (Զոնդ-7Բ)	21.02.1969	«Н-1»	Լուսնի շուրջը պտույտ, իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր։	Կրող հրթիռի պայթյուն մեկնարկի պահին, իջեցվող սարքը վերադարձավ Երկիր։
«Զոնդ-Լ1Ս-2» (Զոնդ-7Վ)	03.07.1969	«Н-1»	Լուսնի շուրջը պտույտ, իջեցվող սարքի վերադարձ Երկիր։	Կրող հրթիռի պայթյուն մեկնարկի պահին, իջեցվող սարքը վերադարձավ Երկիր։
«Զոնդ-7»	08.08.1969	«Պրոտոն»	Լուսնի շուրջը պտույտ, Երկրի և Լուսնի լուսանկարում, կայանի կառավարման փորձարկում ներքին համակարգչի միջոցով։	Լուսնի շուրջը պտույտ 11.08.1969, իջեցվող սարքը վերադարձավ Երկիր 14.08.1969.
«Զոնդ-8»	20.10.1970	«Պրոտոն»	Լուսնի շուրջը պտույտ, Երկրի և Լուսնի լուսանկարում, հյուսիսային բևեռի կողմից վայրէջքի տարբերակի փորձարկում։	Լուսնի շուրջը պտույտ 24.10.1970, իջեցվող սարքը վերադարձավ Երկիր 27.10.1970։

Ընդհանուր առմամբ իրականացվել է 13 արձակում, որից 5-ը հաջող կամ մասնակի հաջող թռիչք^[6]։ Վերջին 7Կ-Լ1-ի («Զոնդ-8») արձակումից հետո մնացին ևս երկու կառուցված տիեզերանավ (ընդհանուր 15 արտադրվածից)։ ԸԵրկու մնացած տիեզերանավերը՝

Զոնդ-9 Պլանավորված, բայց հետագայում չեղարկված։ Նախատեսվում էր արձակել 1969 թվականի հուլիսին, անձնակազմը՝ Պավել Պոպովիչ և Վիտալի Սևաստյանով։
Զոնդ-10 Պլանավորված, բայց հետագայում չեղարկված։

Ծանոթագրություններ

↑ Gazetteer of Planetary Nomenclature. IAU Working Group for Planetary System Nomenclature.
↑ Ի․Բ․ Աֆանասև, Յու․Մ․ Բատուրին, Ա․Գ․ Բելոզյորսկի և այլ (2005). Միջազգային տիեզերագնացություն. Պատմություն. Տեխնիկա. Մարդիկ (PDF). Մոսկվա: «ՌՏՍոֆթ». էջ 176. ISBN 5-9900271-2-5. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մայիսի 4-ին. {{cite book}}: More than one of |pages= and |page= specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ В. П. Мишин, Почему мы не слетали на Луну? «Космонавтика, астрономия» № 12, 1990 — ISBN 5-07-001569-9
↑ «ДНЕВНИКИ Н.КАМАНИНА-3». epizodsspace.narod.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
↑ «Исследование Луны (программа Л1)». epizodsspace.narod.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
↑ Каманин Н. П. (2001). Скрытый космос: Книга 4. 1969—1978 гг (ռուսերեն). М.: ИИД «Новости космонавтики». էջ 383.

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զոնդ ծրագիր» հոդվածին։

Very detailed information about the Soyuz 7K-L1 used in Zond 4-8
Radios in Zond spacecraft
Exploring the Moon: the Zond Missions
Газенко О. Г., Антипов В. В., Парфенов Г. П. Результаты биологических исследований, выполненных на станциях «Зонд-5», «Зонд-6» и «Зонд-7» // Космические исследования. — 1971. — Т. 9, вып. 4. — С. 601—608.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 702)։

[1] Gazetteer of Planetary Nomenclature. IAU Working Group for Planetary System Nomenclature.

[2] Ի․Բ․ Աֆանասև, Յու․Մ․ Բատուրին, Ա․Գ․ Բելոզյորսկի և այլ (2005). Միջազգային տիեզերագնացություն. Պատմություն. Տեխնիկա. Մարդիկ (PDF). Մոսկվա: «ՌՏՍոֆթ». էջ 176. ISBN 5-9900271-2-5. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մայիսի 4-ին. {{cite book}}: More than one of |pages= and |page= specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[3] В. П. Мишин, Почему мы не слетали на Луну? «Космонавтика, астрономия» № 12, 1990 — ISBN 5-07-001569-9

[kamanin-4] «ДНЕВНИКИ Н.КАМАНИНА-3». epizodsspace.narod.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.

[energia-5] «Исследование Луны (программа Л1)». epizodsspace.narod.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.

[kamanin1969-6] Каманин Н. П. (2001). Скрытый космос: Книга 4. 1969—1978 гг (ռուսերեն). М.: ИИД «Новости космонавтики». էջ 383.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]