Էլեկտրոն (արբանյակ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Էլեկտրոն
ԿազմակերպությունԽորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ տիեզերական ծրագիր
Հիմնական կապալառուներՀԿԲ-1
Գործարկման ամսաթիվ1964
Գործարկման վայրԲայկոնուր
Գործարկման հրթիռVostok-K?
Զանգված329—444 կգ

Էլեկտրոն (ռուս.՝ Электрон), խորհրդային գիտահետազոտական արբանյակների ծրագիր էր, ընդհանուր առմամբ արձակվել են չորս արբանյակներ բոլորը 1964 թվականին։ Արբանյակները արձակվել են զույգերով մի քանի ամիս միջակայքով։ Բոլոր արբանյակները արձակվել են Վոստոկ կրող հրթիռներով Բայկոնուր տիեզերակայանից։

Արբանյակների նպատակն է ուսումնասիրել Երկրի ճառագայթային գոտիները և դրա հետ կապված ֆիզիկական երևույթները։ Ծրագիրը ներառում էր ցածր և բարձր էներգիաների ճառագայթային գոտիների մասնիկների, մագնիսական դաշտերի, տիեզերական ճառագայթների, Արեգակի կարճալիքի ճառագայթման և միկրոմետեորիտների ուսումնասիրություններ։ Արձակված չորս արբանյակներից երկուսը դեռ ուղեծրում են 2023 թվականի դրությամբ, մյուս երկուսը մտել են Երկրի մթնոլորտ և այրվել են։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1960 թվականի հունիսի 23-ին Կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի և Խորհրդային Մինիստրների խորհրդի կողմից հաստատվեց Սերգեյ Կորոլյովի «մեծ տիեզերական պլանը», որը ներառում էր խորհրդային տիեզերական առաքելությունների ապագան։ Պլանը ներառում էր գիտական արբանյակների մշակման մասին դրույթներ՝ Երկրի Վան Ալենի ճառագայթային գոտիների քարտեզագրման համար[1]։

1960 թվականի մայիսի 9-ի և 1961 թվականի մայիսի 13-ի հրամանագրերի համաձայն, արբանյակները բաղկացած էին երկու նույնական զույգ տիեզերանավերից, յուրաքանչյուր զույգը պետք է արձակվեր մեկ Վոստոկ տեսակի կրող հրթիռով, և տեղադրվեին տարբեր ուղեծրեր՝ միաժամանակ քարտեզագրելու Վան Ալենի գոտիների վերին և ստորին մասերը[2]։ Արբանյակները պետք է պտտվեին ավելի բարձր ուղեծրային թեքություններով, քան ԱՄՆ-ի կողմից արձակվածները (60 աստիճան 30 աստիճանի փոխարեն)։ Կորոլևի նախագծային բյուրոն՝ ՀԿԲ-1-ը, սկսեց նախագծային աշխատանքները 1961 թվականի հուլիսին[3]։ Բացի Երկրի բնական ճառագայթման գոտիների ուսումնասիրությունից, արբանյակները նախագծված էին նաև ուսումնասիրելու արհեստական ճառագայթման գոտիները, որոնք կստեղծվեին բարձր բարձրության միջուկային փորձարկումներով։ Այնուամենայնիվ, 1963 թվականի օգոստոսին Միջուկային փորձարկումների մասնակի արգելման պայմանագրի վավերացումն ավարտեց նման փորձարկումները մինչև Էլեկտրոն արբանյակների արձակումը[4]։

Կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն 1-ի և 3-ի կառուցվածքը[2]

Էլեկտրոն 1 և 3[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն 1-ը և 3-ը ունեին 350 կգ նախագծված զանգված, ունեին 3,25 մետր տրամագիծ և նախագծված էին 425 × 6,000 կիլոմետր էքսցենտրիկ ուղեծրերում տեղադրելու համար[3]։ Դրանք գլանաձև էին վեց արևային մարտկոցներով, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում էր 20 մ²[2]։

Արբանյակների գիտական սարքավորումները նույնական էին՝ ռադիոհաճախականության մասս-սպեկտրոմետր, Գեյգերի հաշվիչներ, ցինտիլացիոն հաշվիչներ, ռադիոակտիվ ճառագայթման կիսահաղորդչային դետեկտորներ, պիեզոէլեկտրական միկրոմետեորոիդների դետեկտորներ, գալակտիկական ռադիո-աղմուկի ընդունիչ և ռադիոփարոս իոնոլորտային ուսումնասիրությունների համար։ Կայանի տվյալները և հրամանները փոխանցվում էին չորս ալեհավաքների միջոցով։ Արբանյակների ներքին միջավայրը պահպանվում էր շերտավարագույրների միջոցով[2]։

Էլեկտրոն 1-ի արձակման զանգվածը կազմեց 329 կգ[5], իսկ Էլեկտրոն 3-ը՝ 350 կգ[6]։

Էլեկտրոն 2-ի և 4-ի կառուցվածքը[2]

Էլեկտրոն 2 և 4[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն 2-ը և 4-ը ունեին 460 կգ նախագծված զանգված, ունեին 4 մետր տրամագիծ և 8,5 մետր երկարություն, նույնպես գլանաձև էին, և ունեին արևային մարտկոցների գոտի՝ 20 մ² ընդհանուր մակերեսով։ Արբանյակները պետք է տեղադրվեին խիստ էքսցենտրիկ 450 կիլոմետր × 60 000 կիլոմետր ուղեծրերի վրա՝ արտաքին Վան Ալենի գոտին քարտեզագրելու համար, մինչդեռ Էլեկտրոն 1-ը և 3-ը միաժամանակ քարտեզագրում էին գոտու ներքին մասը։ Այս ուղեծիրին հասնելու համար Էլեկտրոն 2-ը և 4-ը հագեցած էին պինդ վառելիքով շարժիչով 3350 կգ-ու հզորությամբ, որը պետք է աշխատեր 12-ից 15 վայրկյան։

Էլեկտրոն 2-ի և 4-ի գիտական սարքավորումները նույնպես նույնական էին՝ ռադիոհաճախականության մասս-սպեկտրոմետր, Գեյգերի հաշվիչներ, ցինտիլացիոն հաշվիչներ, ռադիոակտիվ ճառագայթման կիսահաղորդչային դետեկտորներ, գնդաձև իոնային թակարդ, զույգ եռառանցք մագնիսամետր, գալակտիկական ռադիո-աղմուկի ընդունիչ, արևային ռենտգեն լուսաչափեր, և տիեզերական ճառագայթման աստղադիտակ։ Կայանի տվյալները և հրամանները փոխանցվում էին չորս ալեհավաքների միջոցով։ Արբանյակների ներքին միջավայրը պահպանվում էր շերտավարագույրների միջոցով, և արբանյակի դիրքի կայունությունը ճշտվում էր Արևի սենսորի օգնությամբ[2]։

Առաքելություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն 2 և 4 արբանյակների ուղեծրերը Երկրի մագնիսոլորտի նկատմամբ[7]

Առաքելություն 1[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն 1-ը և 2-ը արձակվել են 1964 թվականի հունվարի 30-ին, Բայկոնուր տիեզերակայանից մեկ Վոստոկ տեսակի կրող հրթիռով[5][8][9]։ Սա առաջին խորհրդային բազմակի արբանյակային արձակումն էր[2]։ Արբանյակները, թեև միասին արձակվել են Երկրից, անջատվել են հրթիռից տարբեր փուլերում, և այդպիսով կարողացել են դուրս գալ տարբեր ուղեծրեր։ Առաջին արբանյակը արձակվեց այն ժամանակ, երբ հրթիռի վերին աստիճանը դեռ աշխատում էր[4]։ Էլեկտրոն 1-ի սկզբնական ուղեծիրն ուներ 406 կիլոմետր պերիգեյ, 7110 կիլոմետր ապոգեյ, 61° ուղեծրի թեքում և 169 րոպե պտույտի պարբերություն[2], ուղեծիր, որը գտնվում էր Երկրի Վան Ալենի գոտու սահմաններում[10]։

Էլեկտրոն 2-ի ուղեծիրը գտնվում էր Երկրի մագնիսոլորտից այն կողմ՝ հարվածային ալիքից և Երկրի մագնիսական դադարը նշող տուրբուլենտ տարածքից, ուղեծրի թեքումը 61° էր, իսկ պտույտի պարբերությունը 1360 րոպե[2]։

Էլեկտրոն 1-ը ուղարկում էր օգտագործելի տվյալներ մինչև 1964 թվականի հոկտեմբերը[11], իսկ Էլեկտրոն 2-ը մինչև 1964 թվականի մայիսը[12]։

Առաքելություն 2[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն 3-ը և 4-ը արձակվել են 1964 թվականի հուլիսի 11-ին, Բայկոնուր տիեզերակայանից կրկին մեկ Վոստոկ հրթիռով[8], Էլեկտրոն 1-ին և 2-ին նույնական առաքելություններով և նման ուղեծրերով[3]։ Էլեկտրոն 3-ի ուղեծիրն ուներ 408 կմ պերիգեյ, 7030 կիլոմետր ապոգեյ, 61° ուղեծրի թեքում և 168 րոպե պտույտի պարբերություն[6]։ Էլեկտրոն 4-ի ուղեծիրն ուներ 459 կիլոմետր պերիգեյ, 66100 կմ ապոգեյ, 61° ուղեծրի թեքում և 1314 րոպե պտույտի պարբերություն[2][13]։

Էլեկտրոն 3-ը վերադարձրել է օգտագործելի տվյալներ մինչև 1964 թվականի հոկտեմբերը[11], իսկ Էլեկտրոն 4-ը մինչև 1964 թվականի նոյեմբերը[7]։

Արդյունքներ և կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոն արբանյակները վերադարձրեցին տվյալներ, որոնք հիմք ծառայեցին ավելի քան մեկ տասնյակ տեխնիկական փաստաթղթերի համար տարբեր թեմաների վերաբերյալ, ներառյալ մերձերկրյա մագնիսական դաշտերը, մասնիկների բաշխումը և իոնոսֆերային ուսումնասիրությունները[14], և թույլ տվեցին գնահատել ինչպես տիեզերագնացների, այնպես էլ արբանյակների համար հեռավոր տիեզերքի ճառագայթման ռիսկերը[4]։ Էլեկտրոն արբանյակները կատարել են Երկրի բարձր մթնոլորտի կազմի հետազոտություններ 3000 կմ բարձրության վրա, ներառյալ ջրածնի, ածխածնի և թթվածնի իոնների պարունակությունը[15]։

1965 թվականի հուլիսին Էլեկտրոն 1-ը և 2-ը տեղադրվեցին ԽՍՀՄ ազգային տնտեսության ձեռքբերումների մասին խորհրդային ցուցահանդեսի Կոսմոս տաղավարում[15]։

Էլեկտրոն 4-ը իջել է իր ուղեծրից և այրվել մթնոլորտում 1983 թվականի հոկտեմբերի 12-ին, իսկ Էլեկտրոն 2-ը՝ 1997 թվականի հուլիսի 20-ին[16]։ Էլեկտրոն 1-ը և 3-ը մնում են իրենց ուղեծրերում 2023 թվականի դրությամբ[16]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Siddiqi, Asaf (1989). Challenge to Apollo (PDF). NASA. էջեր 239–240. ISBN 5551266508.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 William R. Corliss (1967). Scientific Satellites. Washington D.C.: Science and Technical Information Division, Office of Technology Utilization, NASA. էջեր 711–3. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 11-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Wade, Mark. «Elektron-A». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Space Exploration and Humanity: A Historical Encyclopedia [2 ..., Volume 2. American Astronautical Society. 2010 թ․ օգոստոսի 23. էջ 162. ISBN 9781851095193. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Electron 1». NASA Space Science Data Coordinated Archive. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 «Electron 3». NASA Space Science Data Coordinated Archive. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 E. A. Benediktov, G. G. Getmantsev N. A. Mityakov, V. 0. Rapoport & A. F. Tarasov (1969 թ․ հունվարի 22). «On relationship of sporadic radio emission registered on satellites of the "Elektron" series with the geomagnetic activity» (PDF). Goddard Space Flight Center, NASA. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  8. ↑ 8,0 8,1 Jonathan McDowell. «Launch Log». Jonathan's Space Report. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  9. ↑ «Electron 2». NASA Space Science Data Coordinated Archive. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  10. ↑ «Space Unit Briefed on soviets». Aviation Week and Space Technology. New York: McGraw Hill Publishing Company. 1964 թ․ ապրիլի 20. էջ 30. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 E. E. Mityakova V. A. Cherepovitskiy (1967 թ․ փետրվարի 28). «STATE OF THE IONOSPHERE AFTER THE RESULTS OF SIGNAL OBSERVATIONS FROM,AES ':ELEKTRON-l" AND "ELEKTRON-3"» (PDF). Goddard Space Flight Center, NASA. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  12. ↑ S.N. Vernov, S. . N. . Kuznetsov,Yu. I. Logachev, G. B. Lopatina, E.N. Sosnovetz, V.G. Stolpovskiy (1968 թ․ օգոստոսի 2). «RADIAL DIFFUSION OF ELECTRONS WITH ENERGY GREATER THAN 100 KEV IN THE OUTER RADIATION BELT» (PDF). Goddard Space Flight Center, NASA. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  13. ↑ «Electron 4». NASA Space Science Data Coordinated Archive. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 25-ին.
  14. ↑ «NASA Technical Reports Server (Elektron search)». Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 1-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Aeronautics and Astronautics, 1965» (PDF). NASA. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 24-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 Jonathan McDowell. «Satellite Catalog». Jonathan's Space Report. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 11-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԽՍՀՄ ԱՄԿ-ներ և արբանյակներ
Երկրի արբանյակներ
Տիեզերական աստղադիտակներ
Լուսնի հետազոտություններ
Վեներայի հետազոտություններ
Մարս հետազոտություններ
Սարքերի ընտանիքներ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էլեկտրոն_(արբանյակ)&oldid=9567073» էջից