Անշարժ սանդուղք

Սուրբ Հարության տաճար (եբրայերեն՝ סולם הסטטוס קוו‎, արաբ․՝ السُّلَّم الثَّابِت‎‎^[1]), փայտյա սանդուղք, որը տեղակայված է Երուսաղեմի հին քաղաքի Սուրբ Հարության տաճարի ճակատի երկրորդ հարկի աջ պատուհանի մոտ։ Սանդուղքը հենած է հունական Երուսաղեմի ուղղափառ եկեղեցուն պատկանող քիվին և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն պատկանող պատուհանին։ Սանդուղքը համարվում է քրիստոնեության միջեկեղեցական տարաձայնությունների խորհրդանիշերից մեկը^[2]։ Երբ սանդուղքը գտնվում է իր տեղում, նշանակում է, որ վեց քրիստոնեական եկեղեցիները, որոնց պատկանում է տաճարը, փոխհամաձայնության մեջ են։ Եկեղեցում թույլ չի տրվում ոչ մի բան տեղաշարժել, վերանորոգել, փոփոխել, առանց բոլորի համաձայնության։

Պատմություն

Սուրբ Հարության տաճարի քիվին անշարժ սանդուղքի հայտնվելը կապված է եկեղեցին տնօրինող վեց քրիստոնեական եկեղեցիների միջև անհամաձայնությունների հետ։ Այդ եկեղեցիներն են՝ Կաթոլիկ եկեղեցի, Հունական ուղղափառ եկեղեցի, Ասորական ուղղափառ եկեղեցի, Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի, Եթովպական ուղղափառ միաբնակ եկեղեցի և Ղպտի ուղղափառ եկեղեցի^[3]։

Նախապատմություն

Տաճարի ճակատը: Փայտագրություն, Բեռնարդ ֆոն Բրայդենբախ, 1486 թվական

Երուսաղեմի սրբությունների նկատմամբ վերահսկողության պայքարը նկարագրվել է դեռևս Նոր Կտակարանում^[4]։

XVI դարից սկսած, սրբությունների նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու նպատակով, միջեկեղեցական տարաձայնությունները քրիստոնյաների միջև ավելի դաժան դարձան։ Այդ ընդհարումներին մասնակցում էին քրիստոնեական գրեթե բոլոր եկեղեցիները, բայց առավել շատ` կաթոլիկներն ու ուղղափառ հույները՝ համայնքի ամենամեծ, հարուստ ու ազդեցիկ ներկայացուցիչները^[4]։

14-ից 15-րդ դարերում, երբ Երուսաղեմը գտնվում էր եգիպտական մամլուքների տիրապետության ներքո, Ֆրանցիսկյան միաբանները, շնորհիվ եվրոպական միապետերի, որոնք քաղաքական և ֆինանսական օժանդակություն տրամադրեցին, կարողացան ձեռք բերել Հարության տաճարի և այլ սրբավայրերի «պահապանի» կարգավիճակ։ Ուղղափառ հույները, չհամաձայնվելով դրա հետ, բերում էին դեռևս 7-րդ դարում Ումար իբն ալ Խատտաբի կողմից տրամադրած հրամանը, ըստ որի միայն նրանք իրավունք ունեն վերահսկելու քրիստոնեական բոլոր սրբություններին։ Կաթոլիկներն էլ իրենց հերթին վիճում էին այդ փաստաթղթի կեղծ լինելու համար՝ անվանելով դա ավելի ուշ շրջանում կեղծված փաստաթուղթ, բացի այդ, վկայակոչում էին, որ 7-րդ դարում գոյություն ուներ ընդամենը մեկ քրիստոնեական եկեղեցի, և այդ իսկ պատճառով, եթե անգամ փաստաթուղթը բնօրինակն է, ապա տարածվում է քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիների վրա։ Կաթոլիկները նաև Խաչակրաց արշավանքներն էին վկայակոչում՝ նշելով, որ ուղղափառները չեն մասնակցել այդ արշավանքներին^[4]։

Քրիստոնյաները չէին սահմանափակվում վեճերով. նրանք նաև գրավոր ամբաստանություններ էին ուղղում մեկը մյուսի դեմ՝ դրանք ուղարկելով Կոստանդնուպոլիս։ Հաճախակի, աննշան պատճառների հետևանքով քահանաների միջև արյունալի բախումներ էին լինում^[4]։

Սուրբ Հարության տաճարի շուրջ վեճերը կրում էին մշտական բնույթ։ Օսմանյան կառավարությունը հրամաններ էր թողարկում, որպեսզի քրիստոնյաների միջև կարգավորի հարաբերությունները։ Այդպիսի հրամաններ արձակվել են 1604, 1637, 1673, 1757 և 1852 թվականներին^[4]։

1719 թվականին Ֆրանցիսկյան միաբանները դիվանագիտական հաղթանակ տարան^[4]. սուլթանի հատուկ ֆերմանով նրանց շնորհվեց ինքնուրույն, առանց քրիստոնեկան այլ եկեղեցիների միջնորդության կատարել տաճարի վերականգնման աշխատանքները։

Սուլթանի՝ 1757 թվականի ֆերմանը և «ստատուս քվոն»

1757 թվականին ֆրանցիսկյանները Կաֆոլիկոնի առաջ տեղադրեցին իրենց սուրբ Սեղանը՝ զադարված հարուստ ընծաներով, որոնք նվիրաբերել էին եվրոպական երկրները։ 1757 թվականի Զատկի տոնին տաճար ներխուժեց հույներից կազմված ամբոխը, որին որպես սադրիչ ուղարկել էին ուղղափառ միաբանները, որպեսզի արգելի զոհասեղանի կառուցումը։ Ֆրանցիսկյան միաբանները ամրացան իրենց վանական խցերում։ Հունաց եպիկսկոպոսները զեկույց ուղարկեցին Կոստանդնուպոլիս՝ մեղադրելով կաթոլիկներին որպես Օսմանյան կայսրության «թաքնված թշնամիներ»^[4]։

Սուլթան Օսման III-ը, ցանկանալով դադարեցնել կայսրության ուղղափառ բնակչության հուզումները, հատուկ ֆերմանով սահմանափակեց կաթոլիկների իրավունքները Սուրբ երկրում և Հունական եկեղեցու վերահսկողությանը տրամադրեց Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան տաճարն ու Աստվածամոր գերեզմանը, ինչպես նաև որոշում կայացրեց, որ Սուրբ Հարության տաճարում հավասար իրավունքներ են ունենալու հույները և կաթոլիկները։ Որոշ աղբյուրներ վկայում են, որ 1757 թվականի ֆերմանի լոբբինգն իրականացրել է մեծ վեզիր Քոջա Մեհմեթ Ռաջըփ փաշան, որն իբր թե մեծ կաշառք է ստացել հույներից։ Ֆրանսիայի դեսպան Շառլ Գրավիե կոմս դը Վերժենը, որը փորձում էր բողոքարկել ընդունված որոշումը, Քոջա Մեհմեթ Ռաջըփից պատասխան է ստանում. «Այդ տեղերը պատկանում են սուլթանին և նա դրանք կտա նրան, ում ցանկանում է. հնարավոր է, որ այդ տարածքները միշտ գտնվել են ֆրանկների ձեռքում, սակայն այսօր Նորին Գերազանցությունը ցանկանում է, որ դրանք պատկանեն հույներին»^[6]։

1757 թվականի հրովարտակը դարձավ առաջին փաստաթղթային հիմքը, որով սրբավայրը բաժանվեց քրիստոնեական տարբեր եկեղեցիների միջև^[4]։ Իրավունքների տարանջատումը, որն ամրապնդվեց 1757 թվականի հատուկ ֆերմանով և վերահաստատվեց 1852 թվականի նոր ֆերմանով, կոչվեց «Սուրբ երկրի ստատուս-քվո»։ Ներկա պահին դրանք միակ փաստաթղթերն են, որոնց հիման վրա կառավարում և գործում են քրիստոնեկան գլխավոր եկեղեցիները։ «Ստատուս-քվոյի» դրությունը անշեղորեն պահպանում են այն երկրների կառավարությունները, որոնց տիրապետության տակ են գտնվել, կամ գտնվում սրբությունները՝ Պաղեստինում Բրիտանական մանդատ, Հորդանան, Իսրայել^[7]։

Առաջին անգամ «անշարժ սանդուղքի» մասին հիշատակվել է 1757 թվականի Աբդուլ Համիդ I-ի ֆերմանում և 1852 թվականի Աբդուլ Մեջիդի էդիկտում^[8]։

Սանդուղքի՝ տաճարի ճակատին հայտնվելու տեղ ու ժամանակ

Փորագրություն, Էդվարդ Ֆայնդեն, 1834 թվական

Սանդուղքի՝ տաճարի ճակատին հայտնվելու ստույգ ժամանակը անհայտ է։ Հնարավոր է, որ սանդուղքի պատկերով առաջին ամենահին փորագրությունը 1728 թվականին է արվել^[9]։ Սանդուղքը պատկերված է նաև Էդվարդ Ֆայնդենի փորագրանկարում՝ ստեղծված 1834 թվականին։ Բուն սանդուղքը, ըստ էության, պատկանում է Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցուն, քանի որ հենց հայերն իրավունք ունեն իրենց պատուհանից դուրս գալ քիվի վրա կրոնական տոների ժամանակ^[10]։ Սակայն հրեա գրող Ամոս Էլոնն իր գրքում^[11] փաստում է, որ սանդուղքը պատկանում է Հույն ուղղափառ եկեղեցուն և պետք է մնա իր տեղում՝ «ստատուս-քվոյի» պահպանման համար^[2]։ Երուսաղեմի քրիստոնեական տեղեկատվական կենտրոնը^[2] նշում է. «Փոքրիկ սանդուղքը Սուրբ Հարության տաճարի ճակատի մասն է համարվում՝ ստատուս-քվոյի պատճառով»։

Այսօր սանդուղքը համարվում է յուրօրինակ նշան։ Նայելով տաճարի ճակատին և տեսնելով այնտեղ գտնվող սանդուղքը՝ հասկանում ես, որ «ստատուս-քվոն» պահպանվում է։ Սանդուղքի՝ իր տեղում գտնվելը նշանակում է, որ տաճարի նկատմամբ վերահսկողություն ունեցող քրիստոնեական բոլոր վեց եկեղեցիները փոխհամաձայնության մեջ են, այսինքն` տաճարում ոչ մեկն իրավունք չունի տեղաշարժել, վերանորոգել և փոփոխություն կատարել, մինչև մնացած եկեղեցիները համաձայնություն չտան։ Սուրբ երկրում ուխտագնացության այցելած Պողոս VI պապը 1964 թվականին սանդուղքն անվանել է «քրիստոնեության տեսանելի երկպառակության խորհրդանիշ» և «ստատփւս-քվոյի պահպանման տեսանելի խորհրդանիշ»^[9]։

Սանդուղքի նշանակությունը նախքան «ստատուս-քվոն»

Սանդուղքի նշանակության մասին կան մի շարք տարածված վարկածներ։

Մուտք Սուրբ Հարության տաճար, 1881-1884 թթ, փորագրանկար ըստ Չարլզ Ուիլսոնի նկարի

Գոյություն ունի ենթադրություն, ըստ որի,Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցու քահանաները տաճարի քիվն ու սանդուղքն օգտագործել են, որպեսզի պարանով ջուր և պարեն բարձրացնեն վերև։ Դա արվել է նրա համար, որ եկեղեցին չլքեն, ու արդյունքում Բարձր դռանը մաքսատուրք չվճարեն կրկին մտնելու համար^[4]։ Ձախից տաճար մտնելիս գտնվում էր դիվանը, որտեղ թուրք պահնորդներն էին գտնվում։ Տաճար մտնելու մաքսը՝ այսպես կոչված քաֆֆարը, կազմում էր 500 թուրքական ղուրուշ։ Որպեսզի հայտնվեին տաճարի ներսում երկրորդ հարկի պատուհաններից, պետք է անցնեին Հունական եկեղեցուն պատկանող հատվածով, ինչը երբեմն նույնպես անհնար էր։ Միաբանների համար եկեղեցու քիվը մաքուր օդ շնչելու վայր էր^[2]. թուրքերին չվճարելու համար վանականները օրերով, երբեմն նաև ամիսներով դուրս չէին գալիս տաճարից^[12]։

Ըստ այլ վարկածի` վանականներն օգտագործում էին տաճարի քիվը, որպեսզի այնտեղ կանաչեղեն և բանջարեղեն մշակեին։ Չարլզ Ուիլսոնի փարագրանկարում տաճարի քիվին երևում են թաղարներ՝ Անշարժ սանդուղքի հարևանությամբ։ Այն, որ քահանաները մշակել են կանաչեղեն և բանջարեղեն, վկայում են որոշ աղբյուրներ^[2]։

Գոյություն ունի նաև մեկ այլ տարբերակ, ըստ որի, սանդուղքն օգտագործվել է կրոնական տոների ժամանակ, երբ շատ հավատացյալներ էին հավաքվում տաճարում և ցանկանում էին բարձրանալ քիվի վրա^[2]։ Ստատուս-քվոյի ամփոփագրում գրված է.

Մուտքի մոտ գտնվում է դասական քիվը՝ բնորոշ բյուզանդական ոճին։ Դրա վրա կարելի է հասնել հայկական Սուրբ Հովհաննես մատուռի պատուհանից, և միայն այդ համայնքն իրավունք ունի օգտվել սանդուղքից եկեղեցական ծիսակարգերի ժամանակ։ Քիվը, որը մի փոքր ավելի բարձր է, պատկանում է Հունական եկեղեցուն, որը օգտագործում է այն նույն նպատակով^[10]։

Տես նաև

Սուրբ Հարության տաճար

Ծանոթագրություններ

↑ «ما سر السلم المنتصب منذ 300 عام على حائط كنيسة القيامة؟». www.difa3iat.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 13-ին.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 James E. Lancaster The church and the ladder: Frozen in time(անգլ.)
↑ Կաղապար:Православная энциклопедия
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Носенко Т. Иерусалим. Три религии — три мира. Olma Media Group, — 2003, С. 440.
↑ The Holy Land, Syria, Idumea, Arabia, Egypt and Nubia / from drawings made on the spot by David Roberts. London : F.G. Moon, 1842—1845, v. 1, pts. 1-2, p. 2
↑ Zander W. Israel and the Holy Places of Christendom. P. 47 L., 1971, p.56.(անգլ.)
↑ Enrico Molinaro The Holy Places of Jerusalem in Middle East Peace Agreements: The Conflict Between Global and State Identities, Sussex Academic Press, — 2010, p.36.(անգլ.)
↑ The Status Quo in the Holy Places, Ariel Publishing House, Jerusalem. Republished in 1980, page 17, 3rd paragraph.(անգլ.)
↑ ^9,0 ^9,1 Günther Simmermacher The Holy Land Trek: A Pilgrim’s Guide. Southern Cross Books, Cape Town. p. 196. ISBN 978-0-9921817-0-3.(անգլ.)
↑ ^10,0 ^10,1 Cust, L. G. A., The Status Quo in the Holy Places, Ariel Publishing House, P O Box 3328, Jerusalem, republished in 1980, p. 17.(անգլ.)
↑ Amos Elon Jerusalem, Battlegrounds of Memory, Kodansha America, 1995, p. 201.(անգլ.)
↑ Turner W. Journal of a Tour In The Levant. — London, 1820. — Vol. II. — P. 163—165.(անգլ.)

Գրականություն

Т.В. Носенко Иерусалим: Три религии — три мира. — М.: ОЛМА-Пресс, 2003. — 442 с.
Elon, Amos, Jerusalem, Battlegrounds of Memory, Kodansha America, 1995, p. 201.
Gidal, Nachum Tim Jerusalem In 3000 Years, Knickerbocker Press, Edison, New Jersey, 1995, p. 24.
Bar-Am, Aviva Beyond the Walls: Churches of Jerusalem, Ahva Press, Jerusalem, 1998, p. 56.

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Անշարժ սանդուղք կատեգորիայում։

[1] «ما سر السلم المنتصب منذ 300 عام على حائط كنيسة القيامة؟». www.difa3iat.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 13-ին.

[Lan7-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 James E. Lancaster The church and the ladder: Frozen in time(անգլ.)

[Беляев-3] Կաղապար:Православная энциклопедия

[Nos8-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Носенко Т. Иерусалим. Три религии — три мира. Olma Media Group, — 2003, С. 440.

[5] The Holy Land, Syria, Idumea, Arabia, Egypt and Nubia / from drawings made on the spot by David Roberts. London : F.G. Moon, 1842—1845, v. 1, pts. 1-2, p. 2

[6] Zander W. Israel and the Holy Places of Christendom. P. 47 L., 1971, p.56.(անգլ.)

[Molinaro-7] Enrico Molinaro The Holy Places of Jerusalem in Middle East Peace Agreements: The Conflict Between Global and State Identities, Sussex Academic Press, — 2010, p.36.(անգլ.)

[8] The Status Quo in the Holy Places, Ariel Publishing House, Jerusalem. Republished in 1980, page 17, 3rd paragraph.(անգլ.)

[Simmermacher2-9] 9,0 ^9,1 Günther Simmermacher The Holy Land Trek: A Pilgrim’s Guide. Southern Cross Books, Cape Town. p. 196. ISBN 978-0-9921817-0-3.(անգլ.)

[Cust-10] 10,0 ^10,1 Cust, L. G. A., The Status Quo in the Holy Places, Ariel Publishing House, P O Box 3328, Jerusalem, republished in 1980, p. 17.(անգլ.)

[11] Amos Elon Jerusalem, Battlegrounds of Memory, Kodansha America, 1995, p. 201.(անգլ.)

[Turner2-12] Turner W. Journal of a Tour In The Levant. — London, 1820. — Vol. II. — P. 163—165.(անգլ.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]