Սանդուղք

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Չկալովյան սանդուղք, Նիժնի Նովգորոդ
Պոտյոմկինյան սանդուղք, Օդեսա
Բրամանտե սանդուղք, Վատիկանի թանգարան
Մետաղե պտուտակաձև սանդուղք
Պտուտակաձև սանդուղք-աշտարակ, Պալացցո Կոնտարի դել Բովոլո, Վենեցիա
Թեք վերելքով աշխարհի ամենաերկար սանդուղքը Niesenbahn, Շվեյցարիա, ունի 11,674 աստիճան

Սանդուղք, գործառական և կառուցվածքային տարր, որն ապահովում է ուղղահայաց կապեր: Սանդուղքը բաղկացած է մի շարք աստիճաններից: Սովորաբար այս հասկացությունը կիրառվում է շինությունների այն տարրերը բնորոշելու համար, որոնք հանդիսանում են կրող կոնստրուկցիաներ: Հասկացությունն օգտագործվում է նաև ծառայողական մեքենաների (օրինակ՝ հրշեջ մեքենայի), ինքնաթիռների և ուղղաթիռների, պարանասանդուղքների, շարժասանդուղքների բարձրացնող տարրերի բնորոշման համար:

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին սանդուղքներն ի հայտ են եկել առաջին բնակավայրերի հետ մեկտեղ: Նախնադարյան մարդիկ, ընդօրինակելով կենդանիների փորձը, սար էին բարձրանում, այսպես կոչված, «այծի ճանապարհով», որը հիշեցնում է խորդուբորդ սանդուղք[1]:

Փայտե առաջին սանդուղքն ավելի քան յոթ հազար տարեկան է: 2004 թվականին ավստրիական Հալշտադտ քաղաքում՝ հնագույն աղի հանքավայրում, գիտնականները հայտնաբերեցին լավ պահպանված փայտե սանդուղք: Այն մինչ օրս հայտնի ամենահին սանդուղքն է: Պեղվել է միայն 6 մետր աստիճան: Աղի շնորհիվ հնագույն սանդուղքը լավ պահպանվել է: Գիտնականները նշում են, որ այն կառուցվել է մեր թվարկությունից 5000 տարի առաջ:

Սանդուղքի պատրաստման տեխնոլոգիայի մասին առաջին գրավոր վկայությունները եղել են մ.թ.ա. 4-1-ին հազարամյակների եգիպտական պապիրուսները: Եգիպտական բուրգերը դեպի երկինք գնացող հսկայական սանդուղք են:

Մայաների քաղաքակրթության սանդուղքները ծածկված էին հիերոգլիֆներով և հանդիսանում էին բուրգերի կարևորագույն տարրերը:

Ասորեստանի ճարտարապետության մեջ ավանդույթ կար կառուցել վեր բարձրանալիս: Մ.թ.ա. 521 թվականին Դարիայի ամրոցում կառուցված դեպի մեծ ապադանա տանող սանդուղքի պատերը զարդարված էին մարտիկների, առյուծների, ցլերի, գերիների խմբերի պատկերներով:

Հին հույները և հռոմեացիները, ովքեր կառուցել են կոլիզեումներ, ամֆիթատրոններ և տաճարներ, չէին կարող առանց զանգվածային աստիճանական կառույցների: Անտիկ տաճարները կառուցում էին վեր բարձրացրած հարթությունների՝ ստիլոբատների վրա, որոնք բաղկացած էին բազմաթիվ աստիճաններից: Երբեմն այդ աստիճաններն ունենում էին 2 մետրից ավելի բարձրություն:

Միջնադարում դղյակներն ունեին պաշտպանողական պատեր և աշտարակներ, որտեղ բարձրանում էին սանդուղքի աստիճաններով, և մութ նկուղներ, որտեղ ևս իջնում էին սանդուղքներով: Ստեղծում էին հատուկ աստիճանական հիլդիաներ, որոնք սերնդեսերունդ փոխանցում էին սանդուղքների կառուցման գաղտնիքները: Պտուտակաձև սանդուղքների պատրաստումը պահանջում էր մաթեմատիկական հատուկ հաշվարկներ:

Ֆրանսիայում գոթական շրջանում հատուկ ուշադրություն էին դարձնում սանդղավանդակներին, որոնք հաճախ կազմում էին շինության գլխավոր մուտքը:

Վերածննդի, կլասիցիզմի, բարոկկո, ռոկոկո, մոդեռն ժամանակաշրջաններում սանդուղքները կրում էին դարաշրջանի կնիքը, զարդարվում էին քանդակներով և ճարտարապետական այլ նմուշներով:

Անգլիացի պոետ, ճարտարապետ և դիվանագետ պարոն Հենրի Ուոթթոնը 1624 թվականին գրել է.

Aquote1.png Լավ սանդուղք պատրաստելը ճարտարապետական բարդ խնդիր է: Aquote2.png

Նա խորհուրդ էր տալիս լավ լուսավորել սանդուղքը, որպեսզի ոչ ոք հանկարծ չսայթաքի, գլխավերևում բավականաչափ տեղ թողնել, որպեսզի «վեր բարձրացող մարդուն օդը բավականացնի», ընդգծում էր լայն աստիճանների և փոքրիկ թեքության նշանակությունը, քանի որ «ոտքերը վերելքի ժամանակ ավելի են հոգնում, քան վայրէջքի»:

Նյութերի մշակման մեթոդների զարգացմանը և նոր մեթոդների յուրացմանը զուգընթաց սանդուղքների արտաքին տեսքը և ձևավորումը փոփոխվել են[2]:

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն ունեն սանդուղքների դասակարգման տարբեր չափանիշներ[3]:

Ըստ նշանակության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հիմնական սանդուղք (նախատեսված են մարդկանց տարհանման համար), գլխավոր (ընդհանուր օգտագործման համար),
  • օժանդակող սանդուղք,
    • պահեստային (նախատեսված է վթարային-փրկարարական աշխատանքների համար),
    • ծառայողական (նախատեսված է նկուղ կամ ձեղնահարկ մտնելու համար),
    • տանիքի (նախատեսված է տանիքի և դրա տարրերի անվտանգ սպասարկման համար),
  • ներբնակարանային սանդուղք (ծառայում է միևնույն բնակարանի տարբեր հարկերի կամ անհատական բազմահարկ տան մեջ հաղորդակցման համար),
  • մուտքի և շքամուտքի սանդուղք,
  • այգիների և զբոսայգիների սանդուղք,
  • շարժասանդուղք (էսկալատոր):

Ըստ դիրքի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ներքին սանդուղք՝ տեղակայված աստիճանավանդակում,
  • ներքին բաց սանդուղք,
  • արտաքին բաց սանդուղք[4]
  • ներբնակարանային սանդուղք:

Ըստ պատրաստման նյութի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սանդուղքի նյութի օգտագործումը պայմանավորված է դրա գործառնական նշանակությամբ և շահագործման առանձնահատկություններով:

Ըստ աստիճանատակի առկայության (բացակայության)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Բաց (առանց աստիճանատակի),
  • փակ (աստիճանատակով),
  • կիսափակ (աստիճանատակով մասամբ փակվում է լույսը):

Ըստ մեկ հարկի շրջանակներում սանդուղքաբաժինների քանակի և դասավորվածության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ուղիղ սանդուղքաբաժիններով,
    • մեկ
      Մեկ սանդուղքաբաժնով սանդուղք
      , երկու, երեք, չորս բաժնով,
    • հատվող բաժիններով,
    • բրգաձև,
  • շրջադարձային,
    • Г-աձև,
    • П-աձև,
    • S-աձև,
    • պարուրաձև-պտուտակաձև,
    • քառորդ պտույտով 90°,
    • կես պտույտով 180°,
    • շրջանաձև 360°,
  • կորագիծ,
  • համակցված:
Երկու սանդուղքաբաժնով սանդուղք
Երեք սանդուղքաբաժնով սանդուղք

Պտուտակաձև, բազմաբաժին սանդուղք Y և S-աձև, Բեռլինյան սանդուղք Բրգաևձ և կոնաձև սանդուղք

Ըստ աստիճանների ձևի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ուղիղ աստիճաններով,
  • թեք աստիճաններով,
    • պտուտակաձև աստիճաններով,
    • անկյունային շրջադարձային սատիճաններով,
  • «բադաքայլ» (աստիճանների դասավորվածության արդյունքում քայլը զուգորդվում է բադաքայլի հետ) կամ «սամբա» (այսպիսի սանդուղքով շարժվելը հիշեցնում է սամբա պարը. թեև այն շատ հարմարավետ չէ, բայց թույլ է տալիս տարածք խնայել) աստիճաններով[6]:

Ըստ կառուցապատման եղանակի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հավաքովի,
    • մեծ տարրերով,
    • փոքր տարրերով,
  • միաձույլ,
  • մետաղական զոդվող և հավաքովի,
    • տեսանելի մետաղով սանդուղք,
      • մեկ կենտրոնական սանդղակալի վրա,
      • հավաքովի "մոդուլային" սանդուղք
        «Սամբա»
        ,
      • երկու և ավելի սանդղակալների վրա,
    • թաքնված մետաղական հիմնակմախքով,
      • փայտով երեսպատված,
      • մանրահատակով, լամինատով երեսպատված,
  • փայտե սանդուղք,
    • սանդղակալի վրա,
    • համակցված:

Համաչափ և հարմարավետ սանդուղքների տարատեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Երկփեղկ,
  • ծալվող (բաղկացած է երեք, չորս և ավելի բաժնից, որոնք շարժելու դեպքում հարմարավետորեն դասավորվում են միմյանց վրա),
  • հարմոնաձև (ծալքավոր) սանդուղք, պատրաստվում են միայն մետաղից,
  • շարժական,
  • բացովի,
  • հենովի:

Հրդեհային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հրդեհային արտաքին սանդուղք (նախատեսված է հրդեհի մարման և վթարային-փրկարարական աշխատանքների իրականացման համար): Տարատեսակներն են.
      • Հ1 - ուղղահայաց սանդուղք,
        • Հ1-1 - առանց պատվարի (մինչև 6 մետր բարձրությամբ),
        • Հ1-2 - պատվարով (6 մետրից ավելի բարձրությամբ),
      • Հ2 - երթային սանդուղք 6:1-ից ոչ ավելի թեքությամբ[4],
    • ըստ պատվարի,
      • ԱՍ - սանդուղքաբաժինների համար,
      • ՀԱ - սանդուղքահրապարակների համար,
      • ՈւԱ - ուղղահայաց սանդուղքների համար,
      • ԱՃ - առանց ճաղաշարի տանիքի համար,
      • ՃՏ - ճաղաշարով տանիքի համար,
    • ըստ երեսարկման,
      • Ա - համատարած ակոսավոր,
      • վանդակավոր,
        • Դ - դրոշմված տարրերով,
        • Շ - եզրերի և շրջանաձև մասի վրա գծերով,
        • Ե - եզրերի վրա մեկ ուղղությամբ արված գծերով,
        • Ձ - հատած-ձգած մետաղից մասերով[7]:

Սանդուղքի կառուցվածքի մասնավոր դեպքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հենովի, օգտագործվում է ձեղնահարկ կամ նկուղ գնալու, այգում մաքրություն անելու, վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ: Հիմնականում պատրաստվում է բնափայտից, ալյումինային պարզեցված պրոֆիլներից կամ խողովակներից (հազվադեպ` պողպատե կոնստրուկցիաներից): Տեղադրվում է մեծ անկյան տակ` 60-75°:
Ժամանակակից ձեռնասանդուղք
  • Ձեռնասանդուղք, ծառայում է վերջին հարկից ձեղնահարկ գնալու համար: Այսպիսի սանդուղքի լայնությունը շուրջ 60 սմ է: Պատրաստվում է պրոֆիլավորված մետաղից կամ 16մմ տրամագծով ձողից:
  • Մոնտաժային սանդուղք, պարզեցված սանդուղք, որը հիմնականում օգտագործվում է բարձր հարկերում աշխատելիս կամ զոդման աշխատանքներ կատարելիս:
  • Վայրէջքի սանդուղք (ամբարձչի), նախատեսված է կռունկով աշխատելու համար: Թեքության անկյունը 60° է:
  • Այգե-պուրակային սանդուղք, օգտագործվում է բազմամակարդակային շինվածքներ բարձրանալու, ներքին բակ իջնելու համար:
  • Նավասանդուղք, հատուկ սանդուղք է` նախատեսված մարդկանց նավ բարձրացնելու և իջեցնելու, ինչպես նաև մի տախտակամածից մյուսը տեղափոխելու համար:
  • Պարանասանդուղք, օգտագործվում է տնտեսության մեջ, հրդեհի ժամանակ մարդկանց տարհանելու համար, ինչպես նաև մանկական սպորտային համալիրներում և կրկեսում: Այն կարող է ամբողջությամբ կազմված լինել պարանից կամ որպես աստիճաններ` կարող են հանդես գալ 25-30 մմ տրամագծով փայտե կամ մետաղյա կտորներ: Աստիճանների միջև հեռավորությունը սովորաբար կազմում է 30 սմ:
  • Փոթորկասանդուղք, պարանասանդուղքի տարատեսակ է, որն օգտագործվում է նավ բարձրանալու համար[8]:

Կառուցողական տարրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սանդուղքի կառուցվածքում կարելի է առանձնացնել մի քանի տարր[9].

  • աստիճան,
  • սանդղակալ,
  • սանդուղքաբաժին,
  • ճաղաշար,
  • բազրիք,
  • զարդաճաղ:

Սանդուղքը արվեստի և մշակույթի մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ծննդոցում նկարագրվում է Հակոբի սանդուղքը, որը գտնվում էր երկրի վրա և դիպչում երկնքին: Դեպի երկինք ձգվող սանդուղքի կերպարը մեկնաբանվել է Հովհան Կլիմաքոսի աշխատություններում: Նորագույն ժամանակաշրջանում սանդուղքի կերպարին անդրադարձել է Լեդ Զեփելին ռոք խումբը իր Stairway to heaven երգում:
  • Մաուրից Կոռնելիս Էշերի աշխատանքներում հաճախ են հանդիպում օպտիկական պատրանքների վրա հիմնված, «անհնարին» պատկերներ ձևավորող սանդուղքներ:
  • Սերգեյ Էյզենշտեյնի ֆիլմում կա դրվագ՝ կապված Պոտյոմկինյան սանդուղքի հետ: Այդ ֆիլմը համարվում է համաշխարհային կինեմատոգրաֆիայի դասականներից մեկը:
  • Օլեգ Մենշիկովի հերոսը՝ Վոլոդյան, «Սանդուղք» ֆիլմում փորձում է անվերջ սանդուղքի միջոցով ելք գտնել կախարդված տանից:

Սիմվոլիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սանդուղքը դիտարկվում է նաև որպես խորհրդանիշ և կրոնական ծեսերի բաղադրիչ՝ ընդգծելով հարության կարևորությունը: Սանդուղքի համարժեք են հանդիսանում ոսկե թելը, երկրի առանցքը, համաշխարհային սարը, ծիածանը և այլն: Սանդուղքը թափանցում է տիեզերական երեք շերտերի մեջ՝ միացնելով աստվածների աշխարհը, մարդկանց և անդրաշխարհը: Այն կապված է ուղղահայաց շարժման հետ[10]:

Սանդուղքը խորհրդանշում է.

  • անցում կեցության մի ձևից մյուսին,
  • անցում դեպի գոյաբանական մյուս մակարդակ,
  • հաղորդակցում Երկրի և Երկնքի միջև երկու ուղղությամբ,
  • մատնանշում է հասանելիությունը իրականությանը, բացարձակին, տրանսցենդենտին՝ անցում կատարելով անիրականից իրականին, խավարից լույսին, մահվանից անմահությանը,
  • երկինքը դարձնում է հասանելի, սակայն կարող է նաև հեռացվել. ի սկզբանե սանդուղքը գոյություն ուներ դրախտում և ապահովում էր մարդու և աստծո կապը, սակայն մեղսագործության արդյունքում այն անհետացավ,
  • կամուրջ, կապված է անցման ծեսերի հետ,
  • աստիճանական բուրգ, հաջողակ կարիերայի նշան («վեր բարձրանալ ծառայողական սանդուղքով»),
  • դեպի վերև՝ քաջություն և արիություն, դեպի ներքև՝ վախկոտություն և ստորություն:

Կրոնում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկյան հնդկացիների շրջանում ծիածանը սանդուղք է, որը հանդիսանում է մուտք դեպի այլ աշխարհներ:

Բուդդիզմում Շակյամունի սանդուղքը պատկերվում է վերին և ստորին աստիճանների վրա Բուդդայի հետքով: Շակյամունին Տուշիտայի երկնքից գնում է դեպի երկիր Ինդրայի բերած սանդուղքով:

Տիբեթում երկնքի հետ մարդու կապն ապահովվում է մու-ի միջոցով՝ թելեր, պարաններ կամ սանդուղքներ: Նախկինում տիբեթցիների մարմինները ձուլվում էին լույսին և մու-ի միջոցով բարձրանում երկինք: Սակայն մի անգամ մարդը պատահաբար թրով կտրեց մու-ն, և այդ օրվանից մարդիկ սկսեցին մահանալ, իսկ նրանց մարմինները՝ մնալ երկրի վրա:

Քրիստոնեության մեջ սանդուղքը համարվում է Քրիստոսի տանջանքների խորհրդանիշ:

Եգիպտացիների համար սանդուղքը համարվում է Գոռի խորհրդանիշը և գտնվում Ռա աստծո հովանավորության ներքո: Այն բարձրանում է նյութական աշխարհից և կապում Երկնքի հետ: Երկնքի աստվածուհին՝ Հաթորը, բռնում է սանդուղքը, որպեսզի բարի մարդիկ կարողանան բարձրանալ երկինք: Եգիպտական դամբարաններում հայտնաբերվել են սանդուղքի տեսքով հմայագրեր:

Հրեաների համար սանդուղքը մարդկանց հետ հրեշտակների միջոցով աստծո շփման միջոց է:

Իսլամում Մուհամմադ մարգարեի տեսած սանդուղքը հավատարիմներին տանում է աստծո մոտ:

Ճապոնացիների համար սանդուղքը կայծակի աստծո գործիք է, որը մատնանշում է Երկնքի և Երկրի շփումը:

Սիբիրյան ժողովուրդները համաշխարհային (շամանական) ծառը պատկերում էին սանդուղքի, ձողի կամ սյան տեսքով:

Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Միջնադարյան ամրոցների աշտարակներում պտուտակաձև սանդուղքները պատրաստվում էին այնպես, որ վեր բարձրանալը լիներ ժամ սլաքի ուղղությամբ: Դա արվում էր, որպեսզի ամրոցի պաշարման դեպքում պաշտպանողները ձեռնամարտի ժամանակ առավելություն ունենային, քանի որ աջ ձեռքով ավելի ուժեղ կարելի է հարվածել աջից ձախ, ինչը չէին կարող անել հարձակվողները: Բացի այդ, եթե հարձակվողը պաշտպանվելու համար օգտագործեր վահանը, ապա զենքը չէր կարողանա կիրառել[11]:
  • 19-րդ դարում սանդուղքաբաժինների կամ պատվարների ճաղերի հիմքը ամրացնելու համար որպես ֆիքսող նյութ օգտագործում էին ծծումբը:

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Terminology. Stairplace.co.uk. Retrieved on 2013-11-11.
  2. ↑ R.E. Putnam and G.E. Carlson, Architectural and Building Trades Dictionary, Third Edition, American Technical Publishers, Inc., 1974
  3. ↑ «Banister»։ Merriam Webster dictionary։ Վերցված է 2 November 2010 
  4. ↑ 4,0 4,1 Технический регламент о требованиях пожарной безопасности. Статья 39. Классификация лестниц
  5. ↑ «Stair Safety: A Review of the Literature and Data Concerning Stair Geometry and Other Characteristics»։ Վերցված է 2 November 2010 
  6. ↑ «Stairs»։ BBC.co.uk։ 23 January 2001։ Վերցված է 2 November 2010 
  7. ↑ ГОСТ Р 53254—2009 ТЕХНИКА ПОЖАРНАЯ. ЛЕСТНИЦЫ ПОЖАРНЫЕ НАРУЖНЫЕ СТАЦИОНАРНЫЕ. ОГРАЖДЕНИЯ КРОВЛИ. Общие технические требования. Методы испытаний -М.:Стандартинформ, 2009 с.2
  8. ↑ «Banister»։ Merriam Webster dictionary։ Վերցված է 2 November 2010 
  9. ↑ James H. Monckton (1891). Moncktons One Plane Method Of Hand Railing and Stair Building, Copyright 1888. John Wiley & Sons. p. Plate 2, Figure 4
  10. ↑ «Vol. 4&5 (see pages 692&693)»։ Վերցված է 14 August 2012 
  11. ↑ Арсенал: Средневековые замки и крепости
  12. ↑ The Cascade Complex. Cmf.am. Retrieved on 2013-11-11.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Neufert, Ernst (2000). Architects Data, 3rd, Blackwell Science, 191. ISBN 0-632-05771-8.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի՝ 2017 թվականի հունիսի 21-ի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սանդուղք&oldid=5189086» էջից