Սուրբ Վարդան (Հայոց ձորի գավառ)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Սուրբ Վարդան (այլ կիրառումներ)
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Սուրբ Վարդան | ||
| Երկիր |  Թուրքիա | |
| Թուրքիայի նահանգ | Վանի մարզ | |
| Վանի մարզի շրջան | Արտամետի (էդրեմիտի) շրջան | |
| Խոսվող լեզուներ | Մինչև Մեծ եղեռնը՝ հայերեն , Մեծ եղեռնից հետո՝ թուրքերեն | |
| Ազգային կազմ | Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը) | |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը) | |
| Պաշտոնական կայք | - | |
| ||
Սուրբ Վարդան, (Քըյըջաք, թուրքերեն՝ Kıyıcak), հայկական նախկին բնակավայր Արևմտյան Հայաստանում՝ Հայոց ձորի գավառում, ներկայում՝ քրդաբնակ բնակավայր Թուրքիայի Հանրապետության Վանի մարզի Արտամետ (Էդրեմիտ) շրջանում[1]։
Անուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնակավայրն իր անունը ստացել է տեղում ավելի վաղ հիմնադրված վանքի անունից և կոչվել Սուրբ Վարդան։ Հայոց ցեղասպանությունից հետո թուրքական իշխանությունները այն վերանվանել են Քըյըջաք[1]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սուրբ Վարդան բնակավայրը տեղակայված է Վանա լճի հարավ-արևելյան ափին՝ ծովի մակարդակից 1648-1650 մ բարձրության վրա[1]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սուրբ Վարդան գյուղի մասին գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է 19-րդ դարից սկսած՝ չնայած գյուղում գտնվող վանքի մասին հիշատակություններն ավելի վաղ դարերի են[1]։
Բնակավայրի մասին պահպանված գրավոր հիշատակությունները մեծամասամբ առնչվում են թուրքերի և քրդերի կողմից գյուղի և բնակչության նկատմամբ հարձակումներին, հալածանքներին ու սպանություններին[1][2][3][4][5]։
Համիդյան ջարդեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայտնի է, որ Սուրբ Վարդանը գյուղը 1894-1896 թվականներին տեղի ունեցած Համիդյան ջարդի ժամանակ ենթարկվել է հարձակման։ Այդ օրերին թալանվել է 9 տուն և սպանվել 4 բնակիչ[1][3][4][5]։
Հայոց ցեղասպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդեն 1914 թվականից ավելի են ուժգնացել Սուրբ Վարդան գյուղի բնակչության նկատմամբ թուրքերի և քրդերի կողմից կատարվող հարձակումները։ Այդպիսի դեպքերից մեկը, որի մասին առկա են տեղեկություններ, վերաբերում է 1914 թվականի նոյեմբերի 27-ին ուսուցիչ Արտաշես Սարգսյանի սպանությանը[1][6]։
Համաձայն գյուղի բնակիչ-ականատեսի վկայության՝ 1915 թվականի ապրիլի 7-ին թուրքերը պաշարել են Սուրբ Վարդան գյուղը և սկսել բնակչության կոտորածը։ Ըստ վկայության՝ արական սեռի 8 տարեկանից բարձր անձանց հավաքել են ծովափի մոտ և սպանել։ Հայտնի է, որ Թառեր Տեր-Ավետիսյանի 7 շնչից կազմված ընտանիքի 3 անդամը սպանվել են, իսկ մնացածն արդեն 1916 թվականին հաստատվել էին Բաքվի Հայոց գյուղում[1][7]։
Հայտնի է, որ 1915 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ Կասպից ծովի Նարգեն կղզում գտնվող 168 գերիների թվում է եղել նաև Սուրբ Վարդան բնակավայրի բնակիչ Միսակ Սարգսյանը[1][8]։
Հայոց ցեղասպանության հետևանքով Սուրբ Վարդան գյուղն ամբողջությամբ զրկվել է հայ բնակչությունից, իսկ հետագայում բնակեցվել քրդերով[1]։
Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սուրբ Վարդան գյուղում է գտնվել հայկական առաքելական համանուն վանական համալիրը։ Սուրբ Վարդան վանքի հիմնադրման մասին հստակ տեղեկություններ հայտնի չեն[1]։ Ենթադրվում է, որ Սուրբ Վարդան գյուղը, որն վանքից ավելի ուշ է հիմնադրվել, ստացել է վանքի անունը[1]։ Վանքի մասին ենթադրյալ առաջին հիշատակությունը, որը թվագրվում է 1691 թվականով, հայտնի է Երեմիա Կոստանդնուպոլեսցու կազմած քարտեզից[1][9]։ 1760-ական թվականներին Վանա լճի ջրի մակարդակի բարձրացման հետևանքով ափին գտնվող Սուրբ Վարդան վանքը հայտնվում է ջրի տակ[10]։ Մոտավորապես 1880-ական թվականներին այն վերանորոգվել է[1][11][12]։ Համաձայն «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի» վանքից 5-6 կմ հեռու՝ Սուրբ Վարդան լեռան լանջին կառուցվել է համանուն եկեղեցի[1][10]։ 19-րդ դարում վանական համալիրը նկարագրվել է որպես մեծ և քարաշեն կառույց[1][13]։ 1894-1896 թվականներին Օսմանյան կայսրության հայ ազգաբնակչության նկատմամբ իրականացված զանգվածային կոտորածների (Համիդյան ջարդերի) ժամանակ Սուրբ Վարդան վանքը թալանվել է[1][14]։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| 1855[1][15] | |||||||||
| 1873[1][16] | |||||||||
| 1883[1][17] | |||||||||
| 1897[1][18] | |||||||||
| 19-րդ դարի սկիզբ[1][19] | |||||||||
| 1909[1][6] | |||||||||
| 1914[1][21][22] | |||||||||
| 1990[1] | |||||||||
| 2000[1] | |||||||||
Սուրբ Վարդան բնակավայրի բնակչության մասին վիճակագրական տվյալները հայտնի են սկսած 1855 թվականից։ Մինչև Հայոց ցեղասպանությունը այն եղել է զուտ հայաբնակ գյուղ։ Մեծ եղեռնից հետո բնակավայրում հաստատվել են քրդեր[1]։
Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայտնի է, որ Սուրբ Վարդան գյուղում գործել է ուսումնարան։ Հայոց ցեղասպանության նախօրեին՝ 1914 թվականի նոյեմբերի 27-ին, ուսումնարանի ուսուցիչ Արտաշես Սարգսյանը սպանվում է[1][6]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 «Հայոց ձոր», հատոր Ա, Սամվել Կարապետյան, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երևան, 2015 թվական։
- ↑ «Վան-Տոսպ», 1913, N 15, 4 մայիս, էջ 174։
- ↑ 3,0 3,1 Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 370։
- ↑ 4,0 4,1 Աղթամարայ հանգուցեալ Խաչատուր կաթուղիկոսի վերջին թուղթն եւ տեղեկագիրը, «Արարատ», 1896, Ե, էջ 247։
- ↑ 5,0 5,1 Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 242, ց. 1, գ. 78, թ. 8։
- ↑ 6,0 6,1 6,2 «Հորիզոն», 1913, N 12, 17 յունվար, էջ 3։
- ↑ Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում. վերապրածների վկայություններ, հ. 1, Երևան, 2012, էջ 186։
- ↑ «Վան-Տոսպ», 1915, N 3, 13 դեկտեմբեր, էջ 14։
- ↑ Uluhogian G., Un’ antica mappa dell’ Armenia, Ravenna, 2000.(իտալ.)
- ↑ 10,0 10,1 Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչություն, Երեւան, 2001թ., էջ 775-776։
- ↑ Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ. Պօլիս, 1885թ., էջ 123-124։
- ↑ Ա.Մենակ (Մաքսապետյան Արմենակ), Հայոց-Ձոր, «Աշխատանք», 1911, N 11, 27 մարտ, էջ 5։
- ↑ Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806թ., էջ 144։
- ↑ «Արարատ», 1896, Բ, էջ 88։
- ↑ Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 468, ց. 1, գ. 3, թ. 1:
- ↑ Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223։
- ↑ Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 123։
- ↑ Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 262:(ռուս.)
- ↑ Ինճիճեան Ղ., Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, հ. Ա, Վէնէտիկ, 1806, էջ 144։
- ↑ 20,0 20,1 Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, 1912, էջ 47
- ↑ Бекгульянц Р., По Турецкой Армении, Ростов на Дону, 1914 г., էջ 93:(ռուս.)
- ↑ Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18։
| ||||||||||