Պետիկ և Սանոս եղբայրներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Պետիկ և Սանոս եղբայրներ, Պետիկ (XVI դար, Ջուղա - 1627, 1632, 1634 կամ 1638 թվականից հետո, Հալեպ) և Սանոս (XVI դար, Ջուղա - 1640,?), 16-րդ դարի վերջին և 17-րդ դարի սկզբին հայ ազդեցիկ վաճառականներ և կապալառուներ[1] (հարկահավաքներ[2]) Օսմանյան կայսրությունում (հիմնականում՝ Հալեպում), առևտրի մագնատներ (Ջուլֆյան խոջաներ), բարձրաստիճան մաքսավորներ։ Հայ համայնքի հովանավորները[3]։

Խոջա Պետիկը Հալեպի ամենահարուստ վաճառականն է եղել, ով մենաշնորհել է այնտեղ մետաքսի առևտուրը։ Եղել է քաղաքային բոլոր քարավանատների և հասարակական բաղնիքների, ինչպես նաև Հալեպի այլ հաստատությունների կառավարիչ, ամբողջ Օսմանյան Սիրիայի, հետագայում՝ Էրզրումի մաքսատների պետ։ Նրա հսկողության տակ է եղել Հնդկաստանից մինչև Ամստերդամ ընդարձակ առևտրային ցանցը։ Խոջա Սանոսը նույնպես եղել է Էրզրումի մաքսատան պետը, իսկ եղբոր մահապատժից հետո և մինչև իր մահապատիժը՝ Հալեպի։ Հետազոտողների միջև տարաձայնություններ կան, թե ինչ հանգամանքներում են եղբայրները ձեռք բերել իրենց մեծ հարստությունը և դրանով իսկ քաղաքում բացառիկ իշխանություն, սակայն նրանք համաձայն են, որ նրանց գործունեությունը ուշագրավ դրական շրջան է եղել Հալեպի հայ համայնքի պատմության մեջ։ Պետիկի և Սանոսի մահապատիժների պատճառները դեռևս բացահայտված չեն։

Անուններ և տիտղոսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Եվրոպան 1519 թվականին» քարտեզ։ Ներքևի աջ անկյունում նշված է Արևմտյան Հայաստանի տարածքը (Armenien), ինչպես նաև Էրզրում (Erzirum) և Հալեպ (Haleb) քաղաքների գտնվելու վայրը (Հենրիխ Կիպերտ, 1879)

Աղբյուրներում եղբայրները հիշատակվում են տարբեր կերպ։ Պետիկ անունը Պետրոս անվան փաղաքշական անունն է[3]։ Հաճախ նրա անունը ներկայացվել է որպես Բեդիգ[4] կամ Բեդիկ[5][6][7][2], որը արևմտահայերեն Բեդրոս[8][7][4] և արևելահայերեն Պետրոս անվան փաղաքշական տարբերակն է։ Սանոսի անունը հիշատակվում է նաև Sonos ուղղագրությամբ[2]։

Երկու եղբայրների անունները աղբյուրներում հիշատակվում են Խոջա[Նշում 1][9][9][10][5][11][12] (անունից առաջ), չելեբի[Նշում 2][9][9] (սովորաբար անունից հետո)[13][14] տիտղոսներով, բայց երբեմն նույնիսկ միանգամից երկու տիտղոսով (անունից առաջ Խոջա, հետո՝ Չելեբի)[15][16][17][18]։ Եղբայրների նման կրկնակի տիտղոսավորումը պատմաբան Հակոբ Բարսումյանը բացատրում է նրանով, որ նրանց գործունեությունը համընկել է օսմանյան հայերի շրջանում Խոջա և Չելեբի տիտղոսների միջև սահմանների իմաստային ջնջման ժամանակաշրջանին։ Խոջա տիտղոսի հաճախակի և համատարած օգտագործման հետ կապված՝ Օսմանյան կայսրության հայ վաճառականների շրջանում տեղի ունեցավ դրա արժեզրկում և որոշ ժամանակ նկատվեց երկու տիտղոսների օգտագործում հայ խոջաների կողմից։ Հետագայում օսմանյան խոջաների որդիները զանգվածաբար անցել են Չելեբիի տիտղոսին որպես ամբողջություն, որը նրանք ընկալել են որպես ավելի հեղինակավոր։ Այսպես, օրինակ, Սանոսի որդին կոչվել է Սքանդար Չելեբի[19]։

Երկու եղբայրներն էլ հիշատակվում են Կարագյոզօղլու[20][2] մականուններով (օսմանագետներ Ալեքսանդր դե Գրոտը, Էլ-Մուդարիսը և Սալմոնը հավատում էին, որ ընտանիքի տոհմական ազգանունը եղել է Ղարագյոզյան[Նշում 3][21][7][22])։ Պետիկը հիշատակվում է նաև որպես Բեդրոս ալ-Աջամի[8] (աջամի՝ պարսկահայերի, մասնավորապես ջուլֆացիների[23] անվանումն է)։

Ծագում և այդ տարիների Հալեպը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետիկն ունեցել է առնվազն երկու եղբայր, որոնցից մեկը կոչվել է Խոջա Սանոս[24]։ Եղբայրները ծնունդով Ջուղայից են եղել[25][3][26]՝ հայկական բարգավաճող վաճառականական քաղաքից (մետաքսի հումքի լևանտական առևտրի հիմնական կենտրոն), որի բնակչության զգալի մասը վաճառականներ են եղել[27] (այժմ՝ քաղաքը գտնվում է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունում, Ադրբեջան)։

Նույնիսկ 1605 թվականին քաղաքի լիակատար ավերումից առաջ (տե՛ս «Մեծ Սուրգուն» հոդվածը), տեղի վաճառականներն աստիճանաբար Ջուղայից գաղթել են այլ երկրներ՝ Թուրքիայի և Պարսկաստանի կողմից աճող կողոպուտների և ագրեսիայի պատճառով։ Հալեպում Ջուղայի մասին առաջին հիշատակումը վերաբերում է 15-րդ դարի վերջին քառորդին, տեղաշարժվելով բեռնակիր կենդանիների միջոցով նրանք հիմնականում արհեստական մետաքս ու վուշ են վաճառել ինչպես քաղաքում, այնպես էլ հարակից գյուղերում։ Արդեն 16-րդ դարում հայ վաճառականները սկսել են առանցքային դեր խաղալ քաղաքում[28]։ 16-րդ դարի կեսերին ջուղայեցիները (կամ, ինչպես կոչում էին նրանց «արևելցիները», նրանց այդպես էին կոչում Կիլիկիայի և Արևմտյան Հայաստանի հայերից տարբերելու համար[28][29]) նշանավոր դիրք են զբաղեցրել տեղի հայ համայնքի կառավարման և քաղաքի միջազգային առևտրի ոլորտում։ Միայն երկու դար անց հայ վաճառականները նահանջել են Անատոլիայի քաղաքներից։ Հայ հեղինակավոր առևտրական մագնատները, հատկապես Պարսկաստանում կոչվում էին խոջաներ[30][9]։ Վաճառականների և Հալեպի հայ համայնքի աշխարհիկ-եկեղեցական կազմակերպությունները ամենամեծ ծաղկում են ապրել 16-18-րդ դարերում, որը պայմանավորված է եղել այդտեղ ջուղայեցիների ներկայությամբ։ Այդ ընթացքում անգամ Կիլիկիայի կաթողիկոս Ազարիան, ով ինքն էլ ջուղայեցի էր և ընտրվել է ջուղայեցիների աջակցությամբ, իր նստավայրը Սիսից տեղափոխել է Հալեպ[31][32], ինչը զգալիորեն մեծացրել է տեղացի հայերի քաղաքացիական հպարտության զգացումը[33]։

Այդ ժամանակաշրջանի Հալեպը Օսմանյան կայսրության մեծությամբ երրորդ քաղաքն էր[34] Ստամբուլից (Կոստանդնուպոլիս) և Կահիրեից հետո[35]։ Գտնվելով Մետաքսի ճանապարհի վրա և լինելով միջազգային առևտրի կարևորագույն կենտրոններից մեկը՝ քաղաքը դեպի իրեն է գրավել վենետիկցի, հոլանդացի, անգլիացի, ֆրանսիացի, գերմանացի և այլ եվրոպական երկրների առևտրականների, ովքեր հիմնել են իրենց գաղութները։ 16-րդ դարի առաջին կեսին քաղաքը օսմանա-եվրոպական պայմանագրերի շնորհիվ դարձել է իրանական մետաքսի հումքի Եվրոպա արտահանման ամենակարևոր կենտրոնը և այդպես մնացել մինչև 17-րդ դարը։ Քաղաքում առևտրական գործունեության մեծ ծավալների պատճառով անհրաժեշտություն է առաջացել կառուցել բազմաթիվ խաներ (ըստ Սիմեոն Լեհացու՝ քաղաքում գործել են 365 խաներ, չհաշված «ֆրանկական խաները, որտեղ նստել են դեսպանները»[36]), որոնք ծառայել են որպես իջևանատներ, բորսաներ և պահեստներ օտարերկրյա վաճառականների համար[37][38]։

Գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հալեպ, մոտավորապես 1535 թվական (մանրանկար Մատրակչի Նասուխի «Մենազիլնամե»-ից)
Խան ալ-Գյումրյուկ՝ միջազգային վաճառականների կենտրոնը Հալեպում այդ ժամանակաշրջանում[20]

Մետաքսի առևտրի մենաշնորհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խոջա Պետիկն ու Սանոսը համարվել են Ջուղայի ամենանշանավոր մագնատները հալեպահայ համայնքի ծաղկման սկզբում[3][15]։ Հալեպում Պետիկը հիմնել է մի ձեռնարկություն, որը մետաքսի առևտուր է իրականացրել Եվրոպայի և Օսմանյան կայսրության միջև[39]։ Ժամանակի ընթացքում նա և Սանոսը մենաշնորհել են մետաքսի մատակարարումը և մոտավորապես 1590-1632 թվականներին Հալեպում վենետիկցի, իսպանացի, ֆրանսիացի, անգլիացի և հոլանդացի վաճառականները այդ ապրանքի առևտուրը իրականացրել են բացառապես իրենց առևտրային ձեռնարկության հետ։ Պետիկի և նրա եղբայրների[40] հսկայական առևտրային ցանցը կազմված է եղել Անատոլիայում, Պարսկաստանում և Հնդկաստանում գտնվող առևտրային հաստատություններից, որոնք նրանց մատակարարել են մետաքսի հումքի պաշարներ և դրա դիմաց տվել Եվրոպայում արտադրված ապրանքներ։ Մետաքսի և տեքստիլի հիմնական շուկաները եղել են Հոլանդիայում և Իտալիայում[41][3]։ Խոջա Սանոսը եղել է եղբոր օգնականը, երբ նա սկսել է պետությունից շահութաբեր պաշտոններ ձեռք բերել Հալեպում[17][42]։ Հետագայում Պետիկը զբաղեցրել է տարբեր պաշտոններ և ներգրավված է եղել բազմաթիվ գործնական հարցերում։ Նրա եկամտի աղբյուրներն այնքան բազմազան են եղել, որ նրա հաշվապահական գրքերը պարունակել են միաժամանակ մինչև քսանչորս հոդվածներ, այդ թվում «մաքսատուրքերը, շուկայի ստուգումները, հասարակական կարգը, խաները, հասարակական բաղնիքները» և այլն[6]։

Դառնալով Հալեպի ամենահարուստ վաճառականը[3]՝ Խոջա Պետիկը զգալի եկամուտներ է բերել պետական գանձարանին։ Ջուղայի լայնածավալ ձեռնարկատիրական գործունեությանը մեծապես նպաստել է նրա Հալեպի խաների, բաղնիքների և այլ հաստատությունների կառավարման ծառայությունը և մասնավորապես ողջ Օսմանյան Սիրիայի մաքսատան ղեկավարի պաշտոնը, մասնավորապես նա հանդիսացել է Հալեպի, Ալեքսանդրետայի և Տրիպոլիի գլխավոր մաքսավորը (gümrükemini[43]/emin-i gümrük[20]/emin al-gümrük[28])[26][3][4]: Լևանտայի կարևոր նավահանգիստ Տրիպոլիում Պետիկի ընտանիքը տասնամյակներ շարունակ բարձր պաշտոններ է զբաղեցրել[44]։ Որպես Հալեպի բոլոր վաճառականների հետ շփվող գլխավոր անձնավորություն՝ Խոջա Պետիկը սկսել է առանցքային դեր խաղալ քաղաքի՝ Եվրոպայի հետ առևտրի ոլորտում[22]։ Երկու եղբայրները միաժամանակ հարկահավաքներ են եղել[2]։ Հասարակական այդ դիրքով Պետիկը սերտ կապեր է ունեցել նաև Կոստանդնուպոլսում գտնվող Բարձր դռան և սուլթանի պալատի հետ[26][3]։ Պատմաբան Արտավազդ Սյուրմեյանը և նրանից հետո Քերամ Քևոնյանը Պետիկին անվանել են նաև Հալեպի սուբաշի[4], սակայն պատմաբան Ավետիս Սանճյանը կարծում է, որ այս «հայտարարությունը կարծես թե հիմնված է ինչ-որ թյուրիմացության վրա», քանի որ այդ պաշտոնը վերապահված էր տեղացի ենիչերիների աղային կամ քետխուդային[45]։ Ըստ պատմաբան Էլիզ Սեմերջյանի՝ եղբայրները մեծ հարստություն են ձեռք բերել միայն քրդերի առաջնորդ Ալի Ջանբուլադի ապստամբությունից հետո[46] քաղաքի մաքսատների վրա վերահսկողություն ձեռք բերելու արդյունքում։ Գրիսվոլդը կարծում է, որ Պետիկի և Ջանբուլադի ընտանիքները ճանաչել են միմյանց[40]։

Խոջա Պետիկի եվրոպական հիմնական առևտրային կապերը հաստատվել են Նիդեռլանդներում և նույնիսկ խոսում էին, որ նա համարվել է նրանց պաշտոնական առևտրական ներկայացուցիչը քաղաքում[3][4]։ Այդ փաստը բացատրվում է Ամստերդամում ակտիվ հայկական համայնքի առկայությամբ, որոնց մեծամասնությունը նույնպես ջուղայեցիներն են եղել[26]։ Պետիկի և Սանոսի գործարքները հոլանդական ձեռնարկությունների հետ կազմակերպվել են Հալեպում՝ Հոլանդիայի հյուպատոս Կորնելիս Պաուի միջոցով[45][2]։

Մաքսային հսկողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետիկը մի քանի անգամ զբաղեցրել է գլխավոր մաքսավորի պաշտոնը։ Սկզբում, ըստ Մաստերսի, նա պայմանագրային հիմունքներով զբաղեցրել է այն 1612 թվականին ինը տարով, բայց անհայտ հանգամանքներում, արդեն 1614 թվականին, նրան կարճ ժամանակով փոխարինել է հրեա Մուսա իբն Իսհակը։ Այդպիսով Պետիկի և Մուսայի միջև մրցակցություն է առաջացել։ Խոջա Պետիկը վերականգնվել է իր պաշտոնում 1616 թվականին, որում, ըստ Մաստերսի, զգալի դեր է խաղացել նրա անմիջական շփումը հոլանդական հյուպատոսի հետ։ Ըստ Սեմերջյանի՝ նա այն զբաղեցրել է մինչև 1627 թվականը (ըստ նրա՝ այդ տարի մահապատժի է ենթարկվել[8])[46]։ Ըստ Քևոնյանի (և Հակոբ Կարնեցու)՝ 1629 թվականին խոջա Սանոսը ստանձնել է Էրզրումի (Արևմտյան Հայաստանի մայրաքաղաք) մաքսատան ղեկավարությունը[4][47][15]։ Ինչպես նկարագրում է Հակոբ Բարսումյանը, Սիրիայում աշխատելուց հետո Պետիկը Մուրադ IV-ի կողմից նշանակվել է Էրզրումի գլխավոր մաքսավոր։ Ըստ նույն պատմաբանի, Պետիկի ծառայության ընթացքում երկու եղբայրները ստրկությունից փրկել են հազարից ավելի հայերի, որոնք որպես ավար գերի են վերցվել «թաթարական բանակ»-ի կողմից, որը 1638 թվականին պարսիկների դեմ պատերազմում կռվել է օսմանցիների կողմից[6]։ Թուրք-պարսկական պատերազմների ժամանակ գերի ընկած հայերին ստրկությունից փրկելու պրակտիկան սովորական երևույթ է եղել հայ խոջաների մոտ՝ որպես սոցիալական դասի[48]։

1616 թվականին Պետիկը սկսել է ուղիղ բանակցություններ վարել Հոլանդիայի հյուպատոսի հետ Հալեպում Հոլանդիայի կողմից վճարվող մաքսատուրքերի չափի վերաբերյալ[2][22]։ Ինչպես նշում է Մաստերսը, դա Բարձր դռան կողմից Պետիկին վերապահված լիազորությունների ուղղակի խախտում է եղել։ 1613 թվականին Վենետիկի հյուպատոսը բողոքել է Պետիկից, ըստ որի վերջինս պարծեցել է իր իշխանությամբ՝ ասելով. «Ես մաքսավոր եմ։ Ինձ ոչ ոք չի կարող բանտ նստեցնել»[46]։

Բարեգործություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եղբայրները մեծ դեր են խաղացել հայ համայնքին կատարած հովանավորչության գործում, ինչպես մյուս մեծահարուստ ջուղայեցիները[3]։ Նրանք շատ ծիսական զարդեր են նվիրել եկեղեցիներին և հովանավորել են բազմաթիվ ավետարանների գրելու գործընթացը[49]։ 1616 թվականին նրանք գումար են նվիրաբերել Քառասուն Նահատակաց եկեղեցու վերակառուցման համար՝ ընդարձակելով այն՝ պահպանելով հին մասը[14], որպեսզի այնտեղ տեղավորվեն ավելի շատ հավատացյալներ և կաթողիկոսը։ Այդ լայնածավալ վերակառուցումը հաստատում է Պետիկի և Սանոսի բացառիկ իշխանությունը, քանի որ քրիստոնեական տաճարների ընդարձակումն արգելված է եղել Ումարի դաշնագրով[50][33]։ Պատմաբան Քամիլ ալ-Ղազզին մեջբերում է տեղական պատմական մի անեկդոտը, ըստ որի Սուլթան Մուրադ IV-ը, ով անցել է Հալեպով, շտապ անձամբ թույլ է տվել ջուղայեցիներին ընդարձակել և վերանորոգել եկեղեցիները․ «Այդ աղոթատեղին ընդլայնվել էր 1639 թվականին[Նշում 4][8]։ Բեդրոս ալ-Աջամիի կողմից, որը հայտնի էր նաև որպես Խոջա Բեդիկ, ով սուլթան Մուրադ Խանից թույլտվություն էր ստացել այն բանից հետո, երբ նրան հրավիրել էր ճաշի, որը մատուցվել էր շքեղ և թանկարժեք չինական ափսեներով, իսկ չինական ճենապակին հազվադեպ կարելի է տեսնել նրա տանից դուրս։ Երբ սուլթանը վերջացրել է ուտելը, Բեդրոսը հրամայել է իր ծառաներին կոտրել ճենապակին, որից սուլթանը բարկացել է և հարցրել, թե ինչու են ճենապակին կոտրել։ Բեդրոսը նրան ասել է, որ նա այլևս դրա կարիքը չունի, քանի որ չկա սուլթանի նման մեկը, ով արժանի լինի դրանցից ուտելու, և որ նա հատուկ պատրաստել էր այն նրա համար։ Սուլթանը գոհ է մնացել և հարցրել, թե ինչ է ուզում որպես հատուցում։ Բեդրոսը խնդրել է ընդարձակել հին ու փոքր եկեղեցին, քանի որ այն բավականաչափ հարմարություններ չուներ և դրան կցել շենքի երկրորդ հարկը, ինչին սուլթանը համաձայնել է»[51][49]։ Սովորաբար Սանոսը համարվում է 1616 թվականի եկեղեցու վերակառուցման գլխավոր հովանավորը[52]։ Ըստ Սիմեոն Լեհացու՝ «եկեղեցու վերակառուցման հովանավորը Խոջա Սանոսն էր», և երկու եկեղեցիներն էլ (Քառասուն Նահատակաց և Սուրբ Աստվածածին) «կրկին նորոգվեցին և ընդարձակվեցին, դառնալով գմբեթավոր և թաղածածկ, շատ գեղեցիկ և գրավիչ տեսք ունեցան»։ Սանոսը մի քանի տարի անց հովանավորել է նաև Էրզրումում կառուցվող հայկական շքեղ տաճարի շինարարությունը[45]։

Եղբայրների մահապատիժներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու խոջաների մահապատժի պատճառները մնում են չպարզաբանված[53][12][5][54][4][6]։ Սեմերջյանի կարծիքով, դրանք կարող են կապված լինել եղբայրների դեմ եվրոպացի հյուպատոսների բողոքների և նրանց չափից դուրս իշխանության հետ[55]։ Որոշ հեղինակներ, ինչպիսիք են, օրինակ, Էլ-Մուդարիսը, Սելմոնը և դե Գրոտը, կոնկրետ մատնանշում են Պետիկի մահապատժի ուղղակի կախվածությունը նրա դեմ վենետիկյան, անգլիական, ֆրանսիական և հոլանդական հյուպատոսների բողոքներից[56][57]։

Խոջա Պետիկը գլխատվել է Հալեպի միջնաբերդում, ենթադրաբար, սուլթան Մուրադ IV-ի[9][58] հրամանով (ըստ դե Գրոտի՝ մեծ վեզիրի[57])։ Նրա մահվան ստույգ տարեթիվը շարունակում է վիճելի հարց մնալ հայագետների շրջանում։ Սանջյանը, Քևոնյանը և Ասլանյանը որպես մահվան տարեթիվ նշում են 1632 թվականը, Աճառյանը՝ 1634[58][4][9]։ Սեմերջյանը, հիմնվելով օսմանյան արխիվների վրա, նշում է 1627 թվականը և կարծում է, որ 1639 թվականին (ըստ ալ-Ղազզիի վկայակոչած ավանդության) Պետիկն արդեն մահացած էր[59]։ Սակայն, ըստ Պարսումյանի, 1638 թվականին նա դեռ ողջ է եղել[6]։

Մինչև 1640 թվականը Սանոսը շարունակել է մնալ Հալեպի գլխավոր մաքսավորը։ Ըստ Սեմերջյանի՝ նրա անձնական հարստությունը «վիթխարի» էր։ Նրա մահապատժից ընդամենը մեկ տարի առաջ, նրա մատյանում, որը թվագրված է 2 Մուհարամ 1049 թվականով[Նշում 5], կարելի է գտնել օտարերկրյա վաճառականների հետ նրա բավականին խոշոր գործարքների մասին գրառումներ։ Հիմնվելով Սիրիայի արխիվային նյութերի վրա՝ Մասթերսը նշում է, որ նույն թվականին եվրոպացիներից հավաքել է 7934 ղուրուշ, իսկ քարավաններից՝ 5406, ինչպես նաև 4086 ղուրուշ ստացել է դրոշմատուրքից (դամգա)։ Բացի այդ, Սանոսին մեղադրում էին անգլիացի վաճառականներից մի քանի հազար ղուրուշ շորթելու մեջ։ Եկամուտը համալրելու համար Սանոսը իրեն բացառիկ իրավունք է վերապահել կապալով մի քանի հաստիք պահել։ Սեմերջյանի կարծիքով, նա համարձակորեն գերազանցել է իր լիազորությունները և մեղադրվել է շորթման մեջ՝ եղբայրները «օսմանյան իշխանությունների հետ հարաբերություններում անցել են սահմանը»։ 1640 թվականին Սանոսը պաշտոնանկ է արվել և եղբոր նման մահապատժի ենթարկվել[55]։ Նրանից հետո հրեա Մուսա Վալադ Իսհակ ալ-Հահամը կրկին ստանձնել է Հալեպի մաքսատան պետի շահութաբեր պաշտոնը, որով նշանավորել է սիրիական քաղաքների առևտրում հայերի հեգեմոնիայի անկումը։ Միայն երկու դար անց հայերը կարողացել են վերագտնել իրենց գերիշխող դերը քաղաքի մաքսային գործերում[60]։

Գնահատականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լևանտական ընկերության անգլիացի քահանա Ուիլյամ Բիդդուլֆը, ով այցելել է Հալեպ 1600 թվականին, և պորտուգալա-հրեական ճանապարհորդ Պեդրո Թեյշեյրան, ով այցելել է քաղաք հինգ տարի անց, նշել են տեղի քրիստոնյաների ծայրահեղ աղքատ վիճակը՝ համեմատած հրեական համայնքի հարստության հետ, բայց երկուսն էլ զարմացած են եղել քաղաքի ջուղայեցի հայերի հարստությամբ ու ազդեցությամբ[33]։ Ըստ պատմաբան Բրյուս Մասթերսի, 16-րդ դարի վերջին և 17-րդ դարի սկզբին Հալեպում տեղի է ունեցել հայկական «մշակութային վերածնունդ, որը նման չէր օսմանյան հայ համայնքներում կատարվածին», որի պատճառը մանրանկարիչների, ճարտարապետների և արհեստավորների հովանավորությունն է եղել քաղաքի խոջաների կողմից[Նշում 6][61][33]։ Ըստ Սեմերջյանի՝ «Չնայած երկու եղբայրներն էլ ի վերջո մահապատժի էին ենթարկվել, <…> նրանց թագավորությունը, որքան էլ կարճ լինի, պատմական նշանակություն ունի։ Նրանց կուտակած հարստությունը ներդրվել է քաղաքային կարևորագույն նախագծերում <…>։ Թվային առումով [հայ] համայնքը քաղաքի քրիստոնյա բնակչության փոքր մասն էր կազմում, սակայն XVII դարի սկզբին այն ուներ արտասովոր հզորություն»[54]։ Արվեստի պատմաբան Էգնար Ուոտենպոն Խոջա Սանոսի կողմից Քառասուն Նահատակաց եկեղեցու վերակառուցումը համարում էր 17-րդ դարում Հալեպում արևելյան քրիստոնեական մշակույթի վերածննդի ժամանակագրական կարևոր իրադարձություններից մեկը[62]։ Հետազոտող Քերամ Քևոնյանը Խոջա Պետիկին տվել է հետևյալ գնահատականը․ «Այդ նշանավոր անձնավորությանը կարելի է համեմատել Նոր Ջուղայի մեծագույն խոջաների հետ, եթե ոչ նրա բարեպաշտության համար, ապա ավելի քան մեկ դար անց՝ Բենգալիայում մենաշնորհ ունեցող Խոջա Վազիդի հետ»[4]։

Ժամանակակիցների վկայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1617 թվականին Հալեպ այցելած Սիմեոն Լեհացին գրում է. «Այդ Պետիկը ազնվական և նշանավոր անձնավորություն էր, որովհետև փաշայի պես շրջում էր, երեսուն-քառասուն պահնորդների[Նշում 7][63] ուղեկցությամբ, ենիչերիներ ու սիպահներ ուներ։ Ասում էին, որ նա ուներ քսանչորս կապալով վերցված գործեր՝ կոմրուկներ[Նշում 8][64], մուհտեսիբներ[Նշում 9][64], սուբաշիներ, խաներ, բաղնիքներ և այլն»[52]։ Խոջա Պետիկը, ինչպես ընդունված է եղել, քաղաքի մյուս բնակիչների հետ միասին դուրս է եկել ընդառաջ Երուսաղեմից եկած ուխտավորներին, որոնց թվում է եղել Լեհացին․ «Արաբական սպիտակ ձիու վրա նստած, ոսկեզօծ կապանքով ու թամբով, թանկարժեք քարերով ու մարգարիտներով զարդարված, եկավ Խոջա Պետիկը երկու եղբայրների հետ։ Փաշայի նման նրանց ուղեկցում էին բազմաթիվ ստրուկներ ու ծառաներ, ձիավորներ ու ենիչերիներ։ Մոտենալով [մեզ]՝ նա իջավ ձիուց, ընկավ կաթողիկոսի ոտքերը և բարևեց նրան։ <...> Այդ օրը Խոջա Պետիկը մեծ խնջույք էր կազմակերպել և [բոլորը] քեֆ արեցին մինչև երեկո»[65]։ Պատմաբան Էլիզ Սեմերջյանը նշում է, որ Պետիկի կողմից Լեհացու նկարագրած իրերի հրապարակային կրելը հակասում էր Օսմանյան կայսրության օրենքներին, որոնք արգելում էին ոչ մուսուլմաններին նման շքեղ հագուստ կրել՝ թողնելով նման բարեհաճությունը միայն մուսուլմաններին[46]։

Իր նամակներից մեկում Պիետրո դելլա Վալեն նույն եղբոր մասին խոսում է հետևյալ կերպ. «Խոջա Պետիկը[Նշում 10] շատ կարևոր և հարգված անձնավորություն էր նրանց մեջ [ջուղայեցի հայ քրիստոնյաների], դա ոչ միայն նշանակում է, որ նա լավ քրիստոնյա էր և լավ ընկեր, ինչպես միշտ վկայում էին ֆրանկները, այլև նա այնքան կրոնական և բարեպաշտ է, որ [ներկայացնում է] կրոնականության և արևելյան քրիստոնեության հայելին։ Դա կայանում է նրանում, որ մարդն ինչքան էլ որդիներ ունենա, միեւնույն է, նա իր ողջ հարստությունը ծախսում է եկեղեցիների կառուցման և [նրանց] պատերը, արծաթե խաչերով, գավաթներով և այլ անհրաժեշտ բաներով զարդարելու վրա։ Եվ այդ նոր սպահանյան Ջուղայում, ուր նրանք ստիպված էին տեղափոխվել այն բանից հետո, երբ թագավորը ավերեց հին հայկական Ջուղան, որը գտնվում էր Թուրքիայի հետ սահմանին՝ Արաքս գետի ափին, տասը եկեղեցիներից մեկն ամբողջությամբ կառուցել և պահպանել էր Խոջա Պետիկը իր սեփական միջոցներով, իսկ մյուսում նա ներդրել է կառուցման համար անհրաժեշտ միջոցների մեծ մասը, չնայած [դրա կառուցումը] վերագրվում է այլ [մարդկանց] անունների։ Նա օգնել է նաև շրջակա ամառանոցներում արվեստի անհամար գործերի ստեղծմանը։ Բայց ես չեմ ուզում լռել նրա բարեգործության մեկ այլ դրսևորման մասին։ Հայաստանում և Վրաստանում տեղի ունեցած պատերազմների ընթացքում, երբ հազարավոր քրիստոնյաների [կյանքը] տակնուվրա եղավ և նրանք դարձան ստրուկներ, Աստծո սիրուց դրդված իր հաշվին, նա փրկագին վճարեց և [ստրկությունից] ազատեց չորս հազարից ավելի մարդու, ջանասիրաբար փնտրելով նրանց նույնիսկ հեռավոր երկրներում, որդիներին վերադարձրեց հայրերին, կանանց՝ ամուսիններին, հարազատներին՝ հարազատներին, որպեսզի չկորչեն։ Եվ դա անելու համար, չունենալով բավականաչափ կանխիկ գումար և չկարողանալով արագ վաճառել իր ունեցած մետաքսները, գումարի մի մասը փոխառել էր Շիրվան խանից, որը նույնպես քրիստոնյա հայի զավակ էր՝ որպես գրավ տալով նրան մետաքսը և ինչ որ ինքը ուներ։ Դա իսկական գթասրտություն է, ես չգիտեմ, թե կարելի է արդյոք ավելին անել»[66]։

17-րդ դարի հայ մատենագիր Հակոբ Կարնեցին[Նշում 11] նկարագրում է մի դրվագ այն մասին, թե ինչպես Խոջա Սանոսը՝ «հալեպցի բարեպաշտ մարդը», հրաման ստանալով սուլթան Մուրադից և նրա մեծ վեզիր Հյուսրև փաշայից 1629 թվականին մեկնում Էրզրում (Կարնեցու հայրենի քաղաքը), որտեղ ստանձնում է գլխավոր մաքսավորի պարտականությունները։ Այստեղ նա արագորեն շահում է բոլոր փաշաների համակրանքըը և կատարում իր պարտականությունները մինչև իր մահը։ Ըստ Կարնեցու՝ Խոջա Սանոսը «կարողացել է սուլթանի համար ապահովել 100.000 ղուրուշի եկամուտ, բացի փաշաներին ու կարիքավորներին տված գումարներից», բացի դրանից նա «այնքան բարի գործեր էր կատարել», որոնց մասին «միայն Աստված գիտի», օրինակ՝ նա կազմակերպել է 1000 ստրուկների ազատագրումը»[47]։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Խոջան պատվավոր կոչում է, որը ժամանակին տարածված է եղել Իրանի հայ վաճառականների մեջ։
  2. ↑ Չելեբի՝ տարածված տիտղոս օսմանյան հայերի շրջանում, մոտավորապես նման է խոջա տիտղոսին։
  3. ↑ Թարգմանություն թուրքերենից՝ «սևաչյա»։
  4. ↑ Ըստ Սեմերջյանի՝ այս ամսաթիվը ճշգրիտ չէ։
  5. ↑ Մայիսի 4 1639 թվական։
  6. ↑ Հայկական գրչատունը քաղաքում գոյություն է ունեցել 14-րդ դարի կեսերից, և նրա բազմաթիվ արվեստագետներ հրավիրվել են Հայաստանից, Կիլիկիայից և Եվրոպայից՝ վաճառականների հաշվին։
  7. ↑ Յասախչի (թուր.)՝ պահակ, հարկահավաք։
  8. ↑ Կոմրուկ (թուր.) — մաքսատուրքեր։
  9. ↑ Մուխտեսիբ (արաբ.)՝ քաղաքապետ, անձ, որը պարտավոր է վերահսկել գները, չափումների և կշիռների ճիշտությունը
  10. ↑ Դելլա Վալեն նրա անունը թարգմանում է որպես «Չոգիա Աբեդիկ»
  11. ↑ Կարնեցի՝ «Կարինից» (Էրզրում)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Дарбинян, 1965, էջ 22
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Bulut, 2002, էջ 210
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Aslanian, 2011, էջ 68
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Kévonian, 2007, էջ 382
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Semerdjian, 2019, էջեր 54—57
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Barsoumian, 1980, էջեր 35—36
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Griswold, 1983, էջ 257
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Semerdjian, 2019, էջ 54
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Aslanian, 2011, էջ 258
  10. ↑ Дарбинян, 1965, էջ 22, 231, 233, 235
  11. ↑ Sanjian, 1965, էջեր 48—49
  12. ↑ 12,0 12,1 Aslanian, 2011, էջեր 68, 258
  13. ↑ Semerdjian, 2019, էջ 57
  14. ↑ 14,0 14,1 Погосян, Гагик Гайкович Памятники армянской архитектуры и топонимики в Сирии / The Monuments of Armenian Architectures and Toponymy in Syria // Регион и мир. — 2021. — Т. XII. — № 1. — С. 83. Архивировано из первоисточника 4 Ապրիլի 2023.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Sanjian, 1965, էջ 261
  16. ↑ Griswold, 1983, էջեր 122, 256
  17. ↑ 17,0 17,1 Barsoumian, 1980, էջ 35
  18. ↑ Bournoutian, 2007, էջ 265
  19. ↑ Barsoumian, 1980, էջեր 24, 34—35
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Semerdjian, 2019, էջ 55
  21. ↑ Németh J. Turkish Grammar : ebook / T. Halasi-Kun (ed.). — Berlin : De Gruyter Mouton, 2020. — P. 49. — ISBN 9783112317150.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 El-Mudarris, Salmon, 2007, էջ 27
  23. ↑ Semerdjian, 2019, էջ 29
  24. ↑ Дарбинян, 1965, էջ 231—233
  25. ↑ Bournoutian, 2007, էջեր 265—266
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Sanjian, 1965, էջ 49
  27. ↑ «JULFA i. SAFAVID PERIOD». Encyclopædia Iranica (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 24-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Semerdjian, 2019, էջ 38
  29. ↑ Sanjian, 1965, էջ 48
  30. ↑ Barsoumian, 1980, էջեր 22—23
  31. ↑ Sanjian, 1965, էջեր 46—48
  32. ↑ Aslanian, 2011, էջեր 67—68
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Masters, 2004, էջ 72
  34. ↑ Semerdjian, 2019, էջ 34
  35. ↑ Ágoston, Gábor; Masters, Bruce Encyclopedia of the Ottoman Empire. — N. Y.: Infobase Publishing, 2009. — P. 30. — ISBN 978-1-4381-1025-7
  36. ↑ Дарбинян, 1965, էջ 233
  37. ↑ Sanjian, 1965, էջ 47
  38. ↑ Aslanian, 2011, էջ 67
  39. ↑ Artinian, Vartan The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, 1839—1863: A Study of its Historical Development. — Istanbul, 1988. — P. 9.
  40. ↑ 40,0 40,1 Griswold, 1983, էջեր 122—123
  41. ↑ Sanjian, 1965, էջեր 48—49, 261
  42. ↑ Bournoutian, 2007, էջ 266
  43. ↑ Griswold, 1983, էջ 256
  44. ↑ Griswold, 1983, էջ 66
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Sanjian, 1965, էջ 364
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 Semerdjian, 2019, էջ 56
  47. ↑ 47,0 47,1 Hacikyan, 2000, էջ 825
  48. ↑ Barsoumian, 1980, էջ 28
  49. ↑ 49,0 49,1 Մանյա Ղազարյան, Աշոտ Ստեփանեան (2012 թ․ դեկտեմբերի 29). «ՊԱՏՄԱԳՐԱԿԱՆ-Հալէպը՝-պատմութեան-քառուղիներում». Alik (daily). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 18-ին.
  50. ↑ Semerdjian, 2019, էջեր 52—54
  51. ↑ Semerdjian, 2019, էջեր 53—54
  52. ↑ 52,0 52,1 Дарбинян, 1965, էջ 231
  53. ↑ Sanjian, 1965, էջեր 48—49, 261, 331, 364
  54. ↑ 54,0 54,1 Semerdjian, Elyse Armenian Women, Legal Bargaining, and Gendered Politics of Conversion in Seventeenth- and Eighteenth-Century Aleppo(անգլ.) // Journal of Middle East Women's Studies. — 2016. — Т. 12. — № 1. — С. 8—9. Архивировано из первоисточника 28 Ապրիլի 2023.
  55. ↑ 55,0 55,1 Semerdjian, 2019, էջեր 56—57
  56. ↑ El-Mudarris, Salmon, 2007, էջ 382
  57. ↑ 57,0 57,1 de Groot, 1978, էջ 177
  58. ↑ 58,0 58,1 Sanjian, 1965, էջ 331
  59. ↑ Semerdjian, 2019, էջեր 54, 56
  60. ↑ Masters, 2004, էջ 119
  61. ↑ Semerdjian, 2019, էջեր 46, 51—52
  62. ↑ Heghnar Zeitlian Watenpaugh The Image Of An Ottoman City: Imperial Architecture And Urban Experience In Aleppo In The 16th And 17th Centuries. — Leiden; Boston: Brill, 2004. — С. 170. — ISBN 978-90-47-40422-4
  63. ↑ Дарбинян, 1965, էջ 308
  64. ↑ 64,0 64,1 Дарбинян, 1965, էջ 305
  65. ↑ Дарбинян, 1965, էջ 233, 235
  66. ↑ Pietro Della Valle Viaggi Di Pietro Della Valle, Il Pellegrino. — 1843. — С. 848—849.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պետիկ_և_Սանոս_եղբայրներ&oldid=9794703» էջից