Նորագավիթ

Նորագավիթ
	Նորագավիթի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի
Երկիր	Հայաստան
Մասն է	Շենգավիթ վարչական շրջան
Կարգավիճակ	թաղամաս
Մտնում է	Շենգավիթ վարչական շրջան
Հիմնական լեզու	հայերեն
Ժամային գոտի	UTC+4

Նորագավիթ, Երևան քաղաքի հարավային արվարձանում է գտնվում Շենգավիթ վարչական շրջանի մաս կազմող թաղամաս։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնում տարածքը գտնվել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք, ապա՝ Երևանի նահանգի համանուն գավառներում, իսկ խորհրդային տարիներին մի որոշ ժամանակ համարվել է գյուղ Շահումյանի շրջանում։

Հ. Ղևոնդ Ալիշանի բնորոշմամբ՝ Նորագավիթը գտնվել է Նախիջևան տանող արքունի պողոտայի վրա, հայտնի է եղել իբրև այգեվետ ու բարեբեր գյուղ, որն ուներ ավելի քան 100 տուն բնակիչ^[1], իսկ 1873 թվականին տվյալներով՝ 88 տուն և 400 բնակիչ^[2]։ Պատահական չէ, որ դեռևս 15-րդ դարում Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանց (Մակվեցի, 1443–1465) կաթողիկոսն Ամիր Ռուստամից իբրև Մայր Աթոռին մլքատու գյուղ գնում է նաև Նորագավիթը։ Սիմեոն Ա Երևանցի (1763–1780) կաթողիկոսը գրում է, որ Գրիգոր Մակվեցին 90.000 դինարով^[3] գնում է Մայր Աթոռին կից Վաղարշապատ գյուղը, որի հետ նաև՝ «...զԱշտարակ, զԲաթռինչ, զՆորագաւիթ, զԱղունատուն, զՔիրաշլու, զՄուղնի։ Եւ եօթնից գեղօրէիցս գրելոցս այսոցիկ զղաբալայ մի մեծ և կոնդակաձեւ գրէ...»^[4]։

Բնակավայրը հարուստ է պատմական հուշարձաններով։ Այստեղ են գտնվել Ս. Գևորգ, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Կիրակի, Ս. Սարգիս, Ս. Աստվածածին, Ս. Կարապետ, Ս. Նահատակ և Ծիրանավոր եկեղեցիները, որոնցից մի քանիսն այսօր կանգուն ու կիսավեր են, իսկ մյուսների տեղն անհայտ է։ Նման թվաքանակը վկայում է, որ բնակավայրը մեծ ու մարդաշատ է եղել, ինչով էլ պայմանավորված՝ այն հաճախ իբրև գյուղաքաղաք է հիշատակվել։ Այդ է փաստում Մաշտոցյան Մատենադարանի՝ գրչությունը 1687 թվականին Էջմիածնում սկսած և 1689 թվականին Նորագավիթում ավարտած թիվ 1512 «Յայսմաւուրք»-ի ծավալուն հետևյալ հիշատակարանը.

Եւ արդ, զօրութեամբ եւ կարողութեամբ ամենազօրին Աստուծոյ եղեւ սկիզբն եւ վաղճան յայսմ մատենիս ի Վաղարշապատ եւ ի հայրապետանիստ Աթոռն Սուրբ Էջմիածին։ Բայց զմեծ մասն եւ զլիակատարն գրոցս գրեալ եղեւ ի գիւղաքաղաքն Նորագաւիթ, ընդ հովանեաւ սրբոց եկեղեցեացս անուամբ Սրբոյն Գէորգայ եւ Սրբոյն Գրիգորի եւ Սրբոյն Սարգսի եւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Կարապետին եւ Սուրբ Ծիրանաւորին եւ Սուրբ Նահատակին^[5]։

Նորագավիթի գրչության դպրոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիշատակարանն աղբյուրագիտական մեծ արժեք ունի հատկապես եկեղեցիների անունները թվարկելու առումով։ Նորագավիթ գյուղաքաղաքը, նաև իր գրչության դպրոցն է ունեցել՝ կապված Մայր Աթոռի հետ։ Ս. Էջմիածնում գրչությունն սկսած և Նորագավիթում ավարտած ձեռագրերից է նաև 1686 թվականին գրված Մատենադարանի թիվ 435 «Ժամագիրք Ատենի»-ն.

Այլ արդ, գծագրեալ աւարտեցաւ սուրբ գիրքս այս ի թուահաշւութեան Արամեանս ազգի հազարերորդի հարիւրերորդի չորից ութոց և երից թուոց առաւելեալ (1686)... Ընդ հովանեաւ Սրբոյ և մեծի Աթոռոյս Էջմիածնի և մասն ինչ՝ ի գիւղաքաղաքն Նորագաւթայ, ձեռամբ յոգնամեղ Գրիգորի Երևանցւոյ^[6]։

Ի դեպ, այս և նախորդ ձեռագրի գրիչը միևնույն անձն է՝ Գրիգոր Երևանցին։

Նորագավիթի գրչության դպրոցում գրված կամ այստեղ պահվելու մասին հիշատակություն ունեցող վաղագույն ձեռագիրը կրում է 1465 թվականը, որի հիշատակարանում շարադրված է. «Աւետարանս այս ի թուաբերութեան Հայկազեան տումարիս ՋԺԴ. (1465) ամին... դարձեալ յիշեցէք ըզՆորայգաւթի քահանայք ըզտէր Զաքարայն և տէր Աստուածատուրն, որ կան ժրաջան ի դուռն Սուրբ Գէորգայ, կարդան և հնամ տանին ի վերայ սուրբ Աւետարանիս, զի կացցէ սայ ի դուռն Գէորգ զաւրավարիս. ամէն»^[7]։

1657 թվականին Մարտիրոս գրիչն այստեղ ընդօրինակել է նաև մի Սաղմոսարան. «Գրեցաւ աստուածախօս մատեանս՝ աստուածահօրն՝ Դաւթի, որ կոչի Սաղմոսարան, ձեռամբ յոգնամեղ և ամենաթշվառ Մարտիրոս գրչի, ի թուականութեանս Հայոց տօմարի ՌՃԶ. (1657) ամի... ի գեւղն Նորագաւիթ...»^[8]։ Ավելի ուշ՝ 1673 թվականին, ընդօրինակվել է Մատենադարանի թիվ 7987 «Մաշտոց» ձեռագիրը, որի պատվիրատուն Ովասափ մուղտսի (մահտեսի) Կարբեցին է, գրիչը՝ Արիստակես սարկավագ Նորուցցին. «Արդ՝ գրեցաւ սուրբ գիրգս ձեռամբ անարժան Արիստակէս սարկաւագի՝ ի գիւղաքաղաքն Նորայգաւիթ, ի դուռն Սուրբ Գէորգայ վախմըն, ի թվիս ՌՃԻԲ. (1673), ի թագաւորութեան պարսից արքայի շահ Իսմայէլին, իշխանութեան յերկրիս Սէֆի Ղուլի խանին, ի հայրապետութեան Սուրբ Էջմիածնայ տեառն Յակոբա[յ], որ յայսմ ժամանակիս բազում եկեղեցիք շինեաց...»^[9]։ Հիշատակարանից պարզվում է, որ ձեռագիրը գրվել ու «վախմ» է տրվել Ս. Գևորգ եկեղեցուն, այսինքն՝ նվիրաբերվել է իբրև անձեռնմխելի գույք՝ դառնալով եկեղեցու սեփականությունը, որը խափանողներին գրիչն ուղղում է նզովքի հետևյալ տողերը.

Այլև մի ոք իշխեսցէ հանել զսա ի սուրբ ուխտէս, ծախել կամ գրաւել և կամ այլ ինչ կերպիւ հեռացնել ո՛չ քահանայ, ո՛չ տանուտէր, ո՛չ աշխարհական, ո՛չ իմոց և ո՛չ օտարաց։ Եթէ ոք յանդքնի եւ անհնազանդ լի[ցի]ցի խօսից իմոց զանէծսն Կայենի առցէ եւ զպատիժն Կորխայ եւ Դանայ եւ մասն Յուդայի առցէ եւ այլ խաչահանողացն, մանաւանդ նզովեալ լիցի ԳՃԺԸ. (318) հայրապետացն եւ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ^[10]։

Երևանի երկրաշարժ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

13–17-րդ դարերում, այսինքն՝ մինչ Երևանի 1679 թվականի հունիսի 4-ի ավերիչ երկրաշարժը, Նորագավիթը համարվել է Արարատյան դաշտի բարեկեցիկ օջախներից մեկը։ Երկրաշարժից արդյունքում փլվել կամ վնասվել են տեղի բոլոր եկեղեցիները, որոնցից մի քանիսն են հետագայում իրենց տեղում վերականգնվել, իսկ որոշների միայն ավերակներն են նշմարվում^[11]։

Պատմագիր Զաքարիա Քանաքեռցին երկրաշարժի վերաբերյալ հաղորդում է հետևյալը.

Ի թուին Ռ և ՃԻ և Ը՝ (1679) ի յունիս ամսոյ Դ (4), աստուածասաստ բարկութիւն եղև ի վերայ երկրին Արարատեան... Այսոքիկ են աւերեալ եկեղեցիք՝ Աղչոց վանք, Այրիվանք... զՆորագաւիթ, զՆորագեղ, զՁորագեղ, զՆորք, զԳամրէզ^[12]։

Նույնն է արձանագրում նաև Զաքարիա Ագուլեցին. «1128 (1679) յունիսի Դ (4)-ումն Երևան, օրն Դ (4) շաբաթ, Ե (5) սհաթումն յանկարծակի քամի վեր կացաւ, դղրթում, որոտումն, այնպէս շարժ եղև, որ ական թօթափելու ամէն փլաւ, որ Նորայգավթայ մինչ ի Գօգչէն, Ղէնարէն մինչ ի Էջմիածին ամէն վեր եկաւ»^[13]։

Ներկա ժամանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երևանին է միացել նախորդ դարի 40-ական թվականներին^[14]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նորագավթի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի
Նորագավթի Սուրբ Կիրակի եկեղեցի

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Ալիշան Ղևոնդ (1890)։ Այրարատ. բնաշխարհ Հայաստանեայց։ Վենետիկ։ էջ 320
↑ Ալիշան Ղևոնդ (1890)։ Այրարատ. բնաշխարհ Հայաստանեայց։ Վենետիկ։ էջ 285
↑ Այսպես են կոչվել մեկ դրամ կշռով հռոմեական դրամները, որոնք հաճախ նույնացվում են նաև դահեկանի հետ (տե՛ս Հայերէն բացատրական բառարան, հ. առաջին, Երևան, 1944, էջ 505)։
↑ Երեւանցի Սիմէօն կաթողիկոս (1873)։ Ջամբռ գիրք, որ կոչի յիշատակարան արձանացուցիչ հայելի և պարունակող բնաւից որպիսութեանց Սրբոյ Աթոռոյս և իւրոյ շրջակայից վանօրէիցն։ Վաղարշապատ։ էջ 102
↑ Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենդարանի, հ. Ե, կազմեց՝ Օննիկ Եգանեան, Երեւան, 2009, էջ 152։
↑ Տե՛ս Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին՝ Օ. Եգանեան, Ա. Զէյթունեան, Փ. Անթաբեան, Ա. Քեօշկերեան, Երեւան, 2004, էջ 658–659:
↑ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն երրորդ, կազմեց՝ Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 443
↑ Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 781
↑ Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հ^մր 7987, էջ 318ա
↑ Տե՛ս նույն տեղում, էջ 318բ։ Ձեռագրի Ա փեղկին առկա է սպիտակ թելով ամրացված մետաղյա հավասարաթև խաչ՝ հետևյալ մակագրությամբ. «Բարեխաւս է սուրբ Նշանս Խասպիքային հոգւոյն եւ իւր առն՝ Հեքիմին, ի դուռն Սուրբ Աստուածածնի տաճարին. ամէն, թվին ՌՃԹ. (1660)»: Ենթադրելի է, որ հիշատակված Ս. Աստվածածինը Նորագավիթի եկեղեցիներից է։
↑ Տե՛ս Կ. Ասատրյան. Մի էջ Նորագավթի պատմությունից.– ՊԲՀ, 1968, -4, էջ 249։ Հոդվածում քննության է առնվել 1937 թ. Նորագավիթի Ս. Գրիգոր եկեղեցուց Երևանի պատմության թանգարան տեղափոխված մի քարաբեկորի արձանագրությունը, ըստ որի, հավանաբար, Շահնշահ Բ Զաքարյանի տիրապետության օրոք զեղչվել է Շահնայի օգտին գանձվող հարկը։
↑ Քանաքեռցի Զաքարիա (2015)։ Պատմութիւն: Կոնդակ Սուրբ ուխտին Յօհաննու վանից, աշխ. Ա. Վիրաբյանի։ Երևան։ էջ 149
↑ Զաքարիա Ագուլեցու որագրությունը. յԵրեւան, 1938, էջ 143, տե՛ս նաև Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց. Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, աշխ.՝ Ա. Տէր-Ստեփանյանի, Սբ. Էջմիածին, 2014, էջ 219։
↑ Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 4, Երևան, 1998, էջ 16

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարությունյան, Արսեն (2017)։ Նորագավիթ բնակավայրը և Ս. Գևորգ եկեղեցու վիմագրերը։ Երևան: Պատմա-բանասիրական հանդես։ էջեր 143–161

[1] Ալիշան Ղևոնդ (1890)։ Այրարատ. բնաշխարհ Հայաստանեայց։ Վենետիկ։ էջ 320

[2] Ալիշան Ղևոնդ (1890)։ Այրարատ. բնաշխարհ Հայաստանեայց։ Վենետիկ։ էջ 285

[3] Այսպես են կոչվել մեկ դրամ կշռով հռոմեական դրամները, որոնք հաճախ նույնացվում են նաև դահեկանի հետ (տե՛ս Հայերէն բացատրական բառարան, հ. առաջին, Երևան, 1944, էջ 505)։

[4] Երեւանցի Սիմէօն կաթողիկոս (1873)։ Ջամբռ գիրք, որ կոչի յիշատակարան արձանացուցիչ հայելի և պարունակող բնաւից որպիսութեանց Սրբոյ Աթոռոյս և իւրոյ շրջակայից վանօրէիցն։ Վաղարշապատ։ էջ 102

[5] Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենդարանի, հ. Ե, կազմեց՝ Օննիկ Եգանեան, Երեւան, 2009, էջ 152։

[6] Տե՛ս Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին՝ Օ. Եգանեան, Ա. Զէյթունեան, Փ. Անթաբեան, Ա. Քեօշկերեան, Երեւան, 2004, էջ 658–659:

[7] ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն երրորդ, կազմեց՝ Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 443

[8] Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 781

[9] Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հ^մր 7987, էջ 318ա

[10] Տե՛ս նույն տեղում, էջ 318բ։ Ձեռագրի Ա փեղկին առկա է սպիտակ թելով ամրացված մետաղյա հավասարաթև խաչ՝ հետևյալ մակագրությամբ. «Բարեխաւս է սուրբ Նշանս Խասպիքային հոգւոյն եւ իւր առն՝ Հեքիմին, ի դուռն Սուրբ Աստուածածնի տաճարին. ամէն, թվին ՌՃԹ. (1660)»: Ենթադրելի է, որ հիշատակված Ս. Աստվածածինը Նորագավիթի եկեղեցիներից է։

[11] Տե՛ս Կ. Ասատրյան. Մի էջ Նորագավթի պատմությունից.– ՊԲՀ, 1968, -4, էջ 249։ Հոդվածում քննության է առնվել 1937 թ. Նորագավիթի Ս. Գրիգոր եկեղեցուց Երևանի պատմության թանգարան տեղափոխված մի քարաբեկորի արձանագրությունը, ըստ որի, հավանաբար, Շահնշահ Բ Զաքարյանի տիրապետության օրոք զեղչվել է Շահնայի օգտին գանձվող հարկը։

[12] Քանաքեռցի Զաքարիա (2015)։ Պատմութիւն: Կոնդակ Սուրբ ուխտին Յօհաննու վանից, աշխ. Ա. Վիրաբյանի։ Երևան։ էջ 149

[13] Զաքարիա Ագուլեցու որագրությունը. յԵրեւան, 1938, էջ 143, տե՛ս նաև Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց. Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, աշխ.՝ Ա. Տէր-Ստեփանյանի, Սբ. Էջմիածին, 2014, էջ 219։

[14] Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 4, Երևան, 1998, էջ 16

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]