Jump to content

Նորագավիթ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նորագավիթ
ԵրկիրՀայաստան Հայաստան
Մասն էՇենգավիթ վարչական շրջան
Կարգավիճակթաղամաս
Մտնում էՇենգավիթ վարչական շրջան
Հիմնական լեզուհայերեն
Ժամային գոտիUTC+4

Նորագավիթ, Երևան քաղաքի հարավային արվարձանում է գտնվում Շենգավիթ վարչական շրջանի մաս կազմող թաղամաս։

Հնում տարածքը գտնվել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք, ապա՝ Երևանի նահանգի համանուն գավառներում, իսկ խորհրդային տարիներին մի որոշ ժամանակ համարվել է գյուղ Շահումյանի շրջանում։

Հ. Ղևոնդ Ալիշանի բնորոշմամբ՝ Նորագավիթը գտնվել է Նախիջևան տանող արքունի պողոտայի վրա, հայտնի է եղել իբրև այգեվետ ու բարեբեր գյուղ, որն ուներ ավելի քան 100 տուն բնակիչ[1], իսկ 1873 թվականին տվյալներով՝ 88 տուն և 400 բնակիչ[2]։ Պատահական չէ, որ դեռևս 15-րդ դարում Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանց (Մակվեցի, 1443–1465) կաթողիկոսն Ամիր Ռուստամից իբրև Մայր Աթոռին մլքատու գյուղ գնում է նաև Նորագավիթը։ Սիմեոն Ա Երևանցի (1763–1780) կաթողիկոսը գրում է, որ Գրիգոր Մակվեցին 90.000 դինարով[3] գնում է Մայր Աթոռին կից Վաղարշապատ գյուղը, որի հետ նաև՝ «...զԱշտարակ, զԲաթռինչ, զՆորագաւիթ, զԱղունատուն, զՔիրաշլու, զՄուղնի։ Եւ եօթնից գեղօրէիցս գրելոցս այսոցիկ զղաբալայ մի մեծ և կոնդակաձեւ գրէ...»[4]։ 

Բնակավայրը հարուստ է պատմական հուշարձաններով։ Այստեղ են գտնվել Ս. Գևորգ, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Կիրակի, Ս. Սարգիս, Ս. Աստվածածին, Ս. Կարապետ, Ս. Նահատակ և Ծիրանավոր եկեղեցիները, որոնցից մի քանիսն այսօր կանգուն ու կիսավեր են, իսկ մյուսների տեղն անհայտ է։ Նման թվաքանակը վկայում է, որ բնակավայրը մեծ ու մարդաշատ է եղել, ինչով էլ պայմանավորված՝ այն հաճախ իբրև գյուղաքաղաք է հիշատակվել։ Այդ է փաստում Մաշտոցյան Մատենադարանի՝ գրչությունը 1687 թվականին Էջմիածնում սկսած և 1689 թվականին Նորագավիթում ավարտած թիվ 1512 «Յայսմաւուրք»-ի ծավալուն հետևյալ հիշատակարանը.

Եւ արդ, զօրութեամբ եւ կարողութեամբ ամենազօրին Աստուծոյ եղեւ սկիզբն եւ վաղճան յայսմ մատենիս ի Վաղարշապատ եւ ի հայրապետանիստ Աթոռն Սուրբ Էջմիածին։ Բայց զմեծ մասն եւ զլիակատարն գրոցս գրեալ եղեւ ի գիւղաքաղաքն Նորագաւիթ, ընդ հովանեաւ սրբոց եկեղեցեացս անուամբ Սրբոյն Գէորգայ եւ Սրբոյն Գրիգորի եւ Սրբոյն Սարգսի եւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Կարապետին եւ Սուրբ Ծիրանաւորին եւ Սուրբ Նահատակին[5]։

Նորագավիթի գրչության դպրոց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիշատակարանն աղբյուրագիտական մեծ արժեք ունի հատկապես եկեղեցիների անունները թվարկելու առումով։ Նորագավիթ գյուղաքաղաքը, նաև իր գրչության դպրոցն է ունեցել՝ կապված Մայր Աթոռի հետ։ Ս. Էջմիածնում գրչությունն սկսած և Նորագավիթում ավարտած ձեռագրերից է նաև 1686 թվականին գրված Մատենադարանի թիվ 435 «Ժամագիրք Ատենի»-ն.

Այլ արդ, գծագրեալ աւարտեցաւ սուրբ գիրքս այս ի թուահաշւութեան Արամեանս ազգի հազարերորդի հարիւրերորդի չորից ութոց և երից թուոց առաւելեալ (1686)... Ընդ հովանեաւ Սրբոյ և մեծի Աթոռոյս Էջմիածնի և մասն ինչ՝ ի գիւղաքաղաքն Նորագաւթայ, ձեռամբ յոգնամեղ Գրիգորի Երևանցւոյ[6]։

Ի դեպ, այս և նախորդ ձեռագրի գրիչը միևնույն անձն է՝ Գրիգոր Երևանցին։ 

Նորագավիթի գրչության դպրոցում գրված կամ այստեղ պահվելու մասին հիշատակություն ունեցող վաղագույն ձեռագիրը կրում է 1465 թվականը, որի հիշատակարանում շարադրված է. «Աւետարանս այս ի թուաբերութեան Հայկազեան տումարիս ՋԺԴ. (1465) ամին... դարձեալ յիշեցէք ըզՆորայգաւթի քահանայք ըզտէր Զաքարայն և տէր Աստուածատուրն, որ կան ժրաջան ի դուռն Սուրբ Գէորգայ, կարդան և հնամ տանին ի վերայ սուրբ Աւետարանիս, զի կացցէ սայ ի դուռն Գէորգ զաւրավարիս. ամէն»[7]։

1657 թվականին Մարտիրոս գրիչն այստեղ ընդօրինակել է նաև մի Սաղմոսարան. «Գրեցաւ աստուածախօս մատեանս՝ աստուածահօրն՝ Դաւթի, որ կոչի Սաղմոսարան, ձեռամբ յոգնամեղ և ամենաթշվառ Մարտիրոս գրչի, ի թուականութեանս Հայոց տօմարի ՌՃԶ. (1657) ամի... ի գեւղն Նորագաւիթ...»[8]։ Ավելի ուշ՝ 1673 թվականին, ընդօրինակվել է Մատենադարանի թիվ 7987 «Մաշտոց» ձեռագիրը, որի պատվիրատուն Ովասափ մուղտսի (մահտեսի) Կարբեցին է, գրիչը՝ Արիստակես սարկավագ Նորուցցին. «Արդ՝ գրեցաւ սուրբ գիրգս ձեռամբ անարժան Արիստակէս սարկաւագի՝ ի գիւղաքաղաքն Նորայգաւիթ, ի դուռն Սուրբ Գէորգայ վախմըն, ի թվիս ՌՃԻԲ. (1673), ի թագաւորութեան պարսից արքայի շահ Իսմայէլին, իշխանութեան յերկրիս Սէֆի Ղուլի խանին, ի հայրապետութեան Սուրբ Էջմիածնայ տեառն Յակոբա[յ], որ յայսմ ժամանակիս բազում եկեղեցիք շինեաց...»[9]։ Հիշատակարանից պարզվում է, որ ձեռագիրը գրվել ու «վախմ» է տրվել Ս. Գևորգ եկեղեցուն, այսինքն՝ նվիրաբերվել է իբրև անձեռնմխելի գույք՝ դառնալով եկեղեցու սեփականությունը, որը խափանողներին գրիչն ուղղում է նզովքի հետևյալ տողերը.

Այլև մի ոք իշխեսցէ հանել զսա ի սուրբ ուխտէս, ծախել կամ գրաւել և կամ այլ ինչ կերպիւ հեռացնել ո՛չ քահանայ, ո՛չ տանուտէր, ո՛չ աշխարհական, ո՛չ իմոց և ո՛չ օտարաց։ Եթէ ոք յանդքնի եւ անհնազանդ լի[ցի]ցի խօսից իմոց զանէծսն Կայենի առցէ եւ զպատիժն Կորխայ եւ Դանայ եւ մասն Յուդայի առցէ եւ այլ խաչահանողացն, մանաւանդ նզովեալ լիցի ԳՃԺԸ. (318) հայրապետացն եւ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ[10]։

Երևանի երկրաշարժ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

13–17-րդ դարերում, այսինքն՝ մինչ Երևանի 1679 թվականի հունիսի 4-ի ավերիչ երկրաշարժը, Նորագավիթը համարվել է Արարատյան դաշտի բարեկեցիկ օջախներից մեկը։ Երկրաշարժից արդյունքում փլվել կամ վնասվել են տեղի բոլոր եկեղեցիները, որոնցից մի քանիսն են հետագայում իրենց տեղում վերականգնվել, իսկ որոշների միայն ավերակներն են նշմարվում[11]։

Պատմագիր Զաքարիա Քանաքեռցին երկրաշարժի վերաբերյալ հաղորդում է հետևյալը.

Ի թուին Ռ և ՃԻ և Ը՝ (1679) ի յունիս ամսոյ Դ (4), աստուածասաստ բարկութիւն եղև ի վերայ երկրին Արարատեան... Այսոքիկ են աւերեալ եկեղեցիք՝ Աղչոց վանք, Այրիվանք... զՆորագաւիթ, զՆորագեղ, զՁորագեղ, զՆորք, զԳամրէզ[12]։

Նույնն է արձանագրում նաև Զաքարիա Ագուլեցին. «1128 (1679) յունիսի Դ (4)-ումն Երևան, օրն Դ (4) շաբաթ, Ե (5) սհաթումն յանկարծակի քամի վեր կացաւ, դղրթում, որոտումն, այնպէս շարժ եղև, որ ական թօթափելու ամէն փլաւ, որ Նորայգավթայ մինչ ի Գօգչէն, Ղէնարէն մինչ ի Էջմիածին ամէն վեր եկաւ»[13]։

Ներկա ժամանակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երևանին է միացել նախորդ դարի 40-ական թվականներին[14]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Ալիշան, Ղևոնդ (1890). Այրարատ. բնաշխարհ Հայաստանեայց. Վենետիկ. էջ 320.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  2. Ալիշան, Ղևոնդ (1890). Այրարատ. բնաշխարհ Հայաստանեայց. Վենետիկ. էջ 285.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  3. Այսպես են կոչվել մեկ դրամ կշռով հռոմեական դրամները, որոնք հաճախ նույնացվում են նաև դահեկանի հետ (տե՛ս Հայերէն բացատրական բառարան, հ. առաջին, Երևան, 1944, էջ 505)։
  4. Երեւանցի, Սիմէօն կաթողիկոս (1873). Ջամբռ գիրք, որ կոչի յիշատակարան արձանացուցիչ հայելի և պարունակող բնաւից որպիսութեանց Սրբոյ Աթոռոյս և իւրոյ շրջակայից վանօրէիցն. Վաղարշապատ. էջ 102.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  5. Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենդարանի, հ. Ե, կազմեց՝ Օննիկ Եգանեան, Երեւան, 2009, էջ 152։
  6. Տե՛ս Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մաշտոցի անուան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին՝ Օ. Եգանեան, Ա. Զէյթունեան, Փ. Անթաբեան, Ա. Քեօշկերեան, Երեւան, 2004, էջ 658–659:
  7. ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն երրորդ, կազմեց՝ Լ. Ս. Խաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 443
  8. Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, կազմեց՝ Վ. Հակոբյան, Երևան, 1984, էջ 781
  9. Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. Հմր 7987, էջ 318ա
  10. Տե՛ս նույն տեղում, էջ 318բ։ Ձեռագրի Ա փեղկին առկա է սպիտակ թելով ամրացված մետաղյա հավասարաթև խաչ՝ հետևյալ մակագրությամբ. «Բարեխաւս է սուրբ Նշանս Խասպիքային հոգւոյն եւ իւր առն՝ Հեքիմին, ի դուռն Սուրբ Աստուածածնի տաճարին. ամէն, թվին ՌՃԹ. (1660)»: Ենթադրելի է, որ հիշատակված Ս. Աստվածածինը Նորագավիթի եկեղեցիներից է։
  11. Տե՛ս Կ. Ասատրյան. Մի էջ Նորագավթի պատմությունից.– ՊԲՀ, 1968, -4, էջ 249։ Հոդվածում քննության է առնվել 1937 թ. Նորագավիթի Ս. Գրիգոր եկեղեցուց Երևանի պատմության թանգարան տեղափոխված մի քարաբեկորի արձանագրությունը, ըստ որի, հավանաբար, Շահնշահ Բ Զաքարյանի տիրապետության օրոք զեղչվել է Շահնայի օգտին գանձվող հարկը։
  12. Քանաքեռցի, Զաքարիա (2015). Պատմութիւն։ Կոնդակ Սուրբ ուխտին Յօհաննու վանից, աշխ. Ա. Վիրաբյանի. Երևան. էջ 149.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  13. Զաքարիա Ագուլեցու որագրությունը. յԵրեւան, 1938, էջ 143, տե՛ս նաև Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց. Ստորագրութիւն Կաթուղիկէ Էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, աշխ.՝ Ա. Տէր-Ստեփանյանի, Սբ. Էջմիածին, 2014, էջ 219։
  14.  Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 4, Երևան, 1998, էջ 16