Մասնակից:Մերի Բալայան 9/Ավազարկղ2

Մերի Բալայան 9/Ավազարկղ2
Ընդհանուր տեղեկություն

Կամավորական բանակ - 1917 թվականի նոյեմբերից մինչև 1920 թվականի մարտը Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Ռուսաստանի հարավում ռուսական բանակի օպերատիվ-ռազմավարական միավորման պաշտոնական անվանումը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլխավոր շտաբը սկսեց ձևավորվել Նովոչերկասկում հետևակային գեներալ Մ.Վ. Ալեքսեևի կողմից «Ալեքսեևսկայա կազմակերպություն» անունով^[1]: 1917 թվականի նոյեմբերի 4-ին (17) Նովոչերկասկում ստեղծվեց առաջին զորամասը՝ Սպայական ընկերությունը։

Կամավորական բանակի նպատակը միասնական և անբաժանելի Ռուսաստանի վերածնունդն էր, նրա ամբողջականության և օրինականության վերականգնումը^[2]: Բացի այդ, հայտարարվեց, որ պատերազմը գերմանացիների հետ, որը ժողովրդի կողմից անցանկալի էր, շարունակվելու է։

Նոյեմբերին գեներալ Ալեքսեևը խնդրեց Չեխոսլովակիայի կորպուսի շտաբի պետ Դիտերիխսին ուղարկել չեխոսլովակյան գնդեր։ Փետրվարին խնդրանքը կրկնվեց, բայց դարձյալ ապարդյուն^[3]^[4]:

1917 թվականի դեկտեմբերի 6-ին Դոնի գլխավոր շտաբ ժամանած հետևակային գեներալ Լ.Գ.Կորնիլովը մասնակցեց բանակի ստեղծմանը։ Սկզբում կամավորական բանակը համալրված էր բացառապես կամավորներով: Բանակում գրանցվածների մինչև 50%-ը եղել են գլխավոր սպաներ, իսկ մինչև 15%-ը՝ շտաբային սպաներ^[5]: Կային նաև կուրսանտներ, ուսանողներ, ավագ դպրոցի աշակերտներ (ավելի քան 10%)։ Կազակները մոտ 4%-ն էին, զինվորները՝ 1%-ը^[5]: 1918 թվականի վերջից և 1919-1920 թվականներին Կամավորական բանակի կողմից վերահսկվող տարածքներում մոբիլիզացիաների պատճառով սպայական կադրը կորցրեց իր թվային գերակայությունը: Գյուղացիներն ու Կարմիր բանակի գերի ընկած զինվորներն այս ժամանակաշրջանում կազմում էին բանակի ռազմական կոնտինգենտի հիմնական մասը:

1917 թվականի դեկտեմբերի սկզբին Կամավորական բանակի ստորաբաժանումները մասնակցեցին Ռոստովի համար մղվող մարտերին և կրեցին իրենց առաջին կորուստները, այդ թվում՝ սպանված ավագ դպրոցի աշակերտների։ Դրա համար գնդակահարվել են 62 բոլշևիկ բանտարկյալներ։ Ավելին, բանտարկյալների գնդակահարությունը կիրառվում էր նաև այլ ստորաբաժանումներում, օրինակ՝ կապիտան Չեռնեցովի ջոկատում՝ Դոնեցկի ավազան կատարած արշավի ժամանակ^[6]: Կարմիր գվարդիայի ստորաբաժանումները քշվեցին քաղաքից, և Ռոստովը դարձավ հենակետ կամավորական բանակի համար, որը լքեց Նովոչերկասկը:

1917 թվականի դեկտեմբերի վերջին գրանցվել էր 3 հազար մարդ որպես կամավոր։ Ժամանակակից հետազոտողները նշում են, որ կամավորների հիմնական դրդապատճառներն էին հայրենասիրությունը, բոլշևիկյան անարխիային վերջ տալու ցանկությունը և բանակի ղեկավարների հեղինակությունը^[7]: 1918 թվականի հունվարի կեսերին նրանք արդեն 5 հազար էին, փետրվարի սկզբին մոտ 6 հազար մարդ։ Միևնույն ժամանակ, կամավորական բանակի մարտական հզորությունը չի գերազանցել 4,5 հազար մարդ^[8]: Կորնիլովի հարվածային գունդը դեռ այն ժամանակ ուներ 500 սվին, ուստի զինվորների մասնաբաժինը ակնհայտորեն գերազանցում էր նախկինում նշված 1%-ը։

Ստեղծված զինված կազմավորումները՝ առանձին ընկերություններ և գումարտակներ, ստացան «Կամավորական բանակ» ընդհանուր պաշտոնական անվանումը։ Բանակն այս անվանումը ստացել է Ալեքսեևի հետ կոնֆլիկտային վիճակում գտնվող և նախկին «Ալեքսեև կազմակերպության» ղեկավարի հետ պարտադրված փոխզիջումներից դժգոհ Կորնիլովի պնդմամբ՝ ազդեցության ոլորտների բաժանումը, որի արդյունքում Կորնիլովը ստանձնեց ամբողջական ռազմական իշխանությունը, Ալեքսեևը պահպանեց քաղաքական ղեկավարությունը և ֆինանսները^[9]: Նորածին բանակի երկու ղեկավարներն էլ ռազմավարական ուշադրությունը կենտրոնացրել են Անտանտի դաշնակիցների վրա: 1917 թվականի դեկտեմբերի 27-ի կոչում ասվում էր, որ կամավորական բանակը ստեղծվում է «գերմանա-բոլշևիկյան ներխուժմանը» դիմակայելու համար^[10]:

Բանակը բաղկացած էր փոքրաթիվ 18 առանձին զորամասերից։ Կազմով ամենամեծն էին Կոռնիլովի հարվածային գունդը, 1-ին, 2-րդ և 3-րդ սպայական գումարտակները։ Ստեղծվող բանակի ձևավորումն իրականացվել է քաղաքացիական և զինվորական պարտականությունների կատարման համար կամավոր համալրման և անձնուրաց ծառայության հիման վրա^[11]:

Սպիտակ գվարդիայի կամավորական զորքերը ունեին հայրենիքը պաշտպանելու գաղափարական բարձր մոտիվացիա, ինչը նշանակալի գործոն էր նրանց բարձր մարտունակության, մարտերում քաջության և տոկունության համար^[12]: Հարկ է նշել, որ խորհրդային ռազմական ղեկավարությունը նախատեսում էր ստեղծել նաև սեփական կամավորական բանակ^[13]:

Բանակի գերագույն ղեկավարն էր հետևակային գեներալ Լուկոմսկի, 1-ին դիվիզիայի պետ - գեներալ-լեյտենանտ Դենիկինը: Եթե գեներալներ Ալեքսեևն ու Կորնիլովը կազմակերպիչներ և գաղափարական ոգեշնչողներ էին, ապա այն անձնավորությունը, ով հիշվում էր ռահվիրաների կողմից որպես մարտադաշտում առաջնորդելու ունակ հրամանատար, գլխավոր շտաբի «գեներալ Կորնիլովի սուրն» էր, գեներալ-լեյտենանտ։ Ս.Լ.Մարկով^[14], նշանակվել է 1-ին դիվիզիայի շտաբի պետ, իսկ առաջին Կուբանի արշավի սկզբում դարձել է 1-ին սպայական գնդի հրամանատար։Բանակի շտաբը սկզբում բաղկացած էր շինարարական վարչությունից և մատակարարման վարչությունից^[15]:

Կամավորական բանակը, որը կազմում էր մոտ 4 հազար մարդ, կազակների փոքր ջոկատների հետ միասին կամավորներն իրենց առաջին մարտերը մղեցին Ռոստովում և Տագանրոգի մոտ։ Կուբանի առաջին արշավի մեկնարկից առաջ կամավորների մարտական կորուստները հասնում էին 1,5 հազար մարդու, այդ թվում՝ առնվազն մեկ երրորդը զոհվել է^[5]:

Ինչպես նշել է խորհրդային պատմաբան Անիշևը, սպաները, հեղափոխությունից դառնացած, ուսադիրներ են հագցրել, վրեժ լուծելու հնարավորություն են ստացել, շրջապատվել են հերոսական աուրայով և կրկին կռվել հանուն «հայրենիքի»։ Բայց նրա անձնազոհությունը թքվեց, իսկ հայրենասիրությունը ծաղրի ենթարկվեց^[16]:

1918 թվականի փետրվարին Կորնիլովը գնդապետ Պերխուրովին ուղարկեց Մոսկվա՝ Կենտրոնական Ռուսաստանում կամավորական ջոկատներ կազմակերպելու համար։ Մի քանի ամիս անց Բորիս Սավինկովի Հայրենիքի պաշտպանության և ազատության միության հետ համագործակցությամբ (նախնական փուլում, ով նույնպես մասնակցում էր Դոնի վրա բանակի ձևավորմանը), նրանց հաջողվեց ապստամբություն բարձրացնել Յարոսլավլում հուլիսի 6-ին (այլ քաղաքներում նախատեսված բողոքի ցույցերը կա՛մ տապալվեցին ձերբակալություններով, կա՛մ արագ ճնշվեցին):

Կամավորական բանակից պատվիրակություն ուղարկվեց նաև Սիբիր, որտեղ այցելեց Օմսկ, Տոմսկ, Իրկուտսկ և նպաստեց տեղական ընդհատակյա սպայական կազմակերպությունների հզորացմանը։ Սպաներ են ուղարկվել Պյատիգորսկում, Մոսկվայում, Եկատերինոդարում, Աստրախանում հակաբոլշևիկյան ուժերի հետ կապ հաստատելու և փոխազդելու համար^[17]:

Գնդապետ Կուտեպովի օպերատիվ ջոկատը կանգնեցրեց Հարավային հեղափոխական ճակատի զորքերի շարասյունի առաջխաղացումը Սիվերսի հրամանատարությամբ հակահեղափոխության դեմ կռվելու համար՝ այն նետելով Տագանրոգից հյուսիս, բայց այլևս ուժ չկար իրավիճակը շրջելու իրենց մեջ։ Հունվարի երկրորդ կեսին հեղափոխական ջոկատները, լրացուցիչ ուժեր տեղափոխելով Մոսկվայից և Պետրոգրադից որպես Կարմիր գվարդիայի և հին բանակի որոշ ստորաբաժանումներ, անցան վճռական հարձակման՝ մի շարք պարտություններ կրելով կամավորներին և կազակական ստորաբաժանումներին։ . Հունվարի 28-ին Տագանրոգն ընկավ։ Դոնի կազակներին կռվի մղելու Կալեդինի փորձը ձախողվեց, և հունվարի 29-ին (փետրվարի 11) նա կրակեց ինքն իրեն։ Հունվարի 30-ին (փետրվարի 12-ին) բոլշևիկները գրավեցին Նովոչերկասկը։ Այսպիսով, կամավորական բանակը կորցրեց իր միակ դաշնակցին և հայտնվեց օպերատիվ շրջապատում։ Կամավորների հսկողության տակ մնաց միայն Ռոստովը։

Հրամանատարական կազմի հանդիպումից հետո, որի ժամանակ լսվեցին ապագա պլանների վերաբերյալ բոլոր առաջարկները՝ Ռոստովի պաշտպանությունից մինչև վերջին հնարավորությունը մեկնելու Դոնի ձմեռային ճամբարներ կամ նույնիսկ Վոլգա այն կողմ՝ Ուրալյան կազակների հետ միավորվելու համար, գեներալ Կորնիլովը որոշեց. գնալ Եկատերինոդար, որտեղից տեղեկություն է ստացվել, որ քաղաքը գտնվում է Կուբանի Ռադայի զորքերի վերահսկողության տակ։

1918 թվականի փետրվարի 2-ին Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի զորքերի ճնշման ներքո Կամավորական բանակի ստորաբաժանումները լքեցին Ռոստովը և շարժվեցին դեպի Կուբան։ Սկսվեց լեգենդար 1-ին Կուբանի սառցե արշավը^[18]: Կամավորական բանակ (4200 սվիններ և սակրավորներ) Դոնի Ռոստովից մինչև Եկատերինոդար ծանր մարտերով շրջապատված Կարմիր զորքերի 20000 հոգանոց խմբի կողմից՝ Սորոկինի հրամանատարությամբ:

Գեներալ Մ.Ալեքսեևը քարոզարշավից առաջ ասաց. «Մենք մեկնում ենք տափաստաններ։ Մենք կարող ենք վերադառնալ, եթե միայն Աստծո շնորհը լինի: Բայց դուք պետք է ջահ վառեք, որպեսզի գոնե մեկ լուսավոր կետ լինի Ռուսաստանին պատածների մեջ: Մեկ ամիս շարունակ Կամավորական բանակը շարժվեց դեպի հարավ ամենօրյա մարտերով, առանց թիկունքի, պաշարների և հանգստի: Կարգապահությունը պահպանելու համար ստեղծվել է ռազմական դատարան^[7]:

Արդեն Եկատերինոդար տանող ճանապարհի կեսին հայտնի դարձավ, որ Կուբանի Ռադայի զորքերը լքել են քաղաքը։ Կամավորական բանակը ստիպված եղավ շրջվել դեպի նախալեռներ՝ հանգստանալու և դաշնակիցներ գտնելու համար։ Մի քանի օր անց կամավորները հանդիպեցին ճամփորդող կուբանցիներին, իսկ Շենջիյ գյուղում 1918 թվականի մարտի 26-ին Կուբանի Ռադայի 3000 հոգանոց ջոկատը գեներալ Վ.Լ.Պոկրովսկու հրամանատարությամբ միացավ կամավորական բանակին։ Կամավորական բանակի ընդհանուր թիվը հասել է 6 հազարի։

Մարտի 27-31-ը (ապրիլի 9-13) Կամավորական բանակը գրոհ է ձեռնարկել Կուբանի մայրաքաղաք Եկատերինոդարի վրա, որի ընթացքում կրել է մեծ կորուստներ (ընդամենը մոտ 400 մարդ է զոհվել), այդ թվում՝ մարտի 31-ին (ապրիլի 13-ին) զոհվել է բանակի գլխավոր հրամանատար, գեներալ Կորնիլովը։ Բանակային ստորաբաժանումների հրամանատարությունը գերադաս թշնամու ուժերի ամբողջական շրջապատման ամենադժվար պայմաններում ստանձնել է գեներալ Դենիկինը, ով անդադար մարտերի ժամանակ կարողացել է զորքը դուրս բերել թևային գրոհներից և փախչել շրջապատից դեպի Դոն, և մոտ 500 վիրավոր է մնացել գյուղերում։

Ժամանակակիցների հուշերի համաձայն, իրադարձությունները զարգացան հետևյալ կերպ. Առավոտյան ժամը մոտ 4-ին Մարկովի մասերը սկսեցին անցնել երկաթուղային ճանապարհը: Մարկովը, գրավելով անցումում գտնվող երկաթուղային պահակակետը, դիրքավորեց հետևակային ստորաբաժանումները, հետախույզներ ուղարկեց գյուղ՝ հարձակվելու թշնամու վրա, հապճեպ սկսեց անցնել վիրավորներին, շարասյուններին և հրետանին։ Հանկարծ կայարանից անջատվեց կարմիր զրահապատ գնացքը և գնաց անցում, որտեղ գեներալներ Ալեքսեևի և Դենիկինի հետ արդեն գտնվում էր շտաբը։ Անցումից մի քանի մետր էր մնացել, իսկ հետո Մարկովը, զրահապատ գնացքը ողողելով անողոք խոսքերով, հավատարիմ մնալով իրեն.»,- նա շտապեց դեպի ճանապարհը: Երբ նա իրականում կանգ առավ, Մարկովը ետ թռավ (ըստ այլ աղբյուրների, նա անմիջապես նռնակ է նետել), և անմիջապես երկու երեք դյույմանոց թնդանոթներ նռնակներով կրակեցին լոկոմոտիվի բալոնների և անիվների վրա: Թեժ մարտ է սկսվել զրահագնացքի անձնակազմի հետ, որն ի վերջո զոհվել է, իսկ բուն զրահագնացքն այրվել է։

Կամավորական բանակը հասել է ՎՎԴ-ի հարավ՝ Եգորլիկսկայա և Մեչետինսկայա գյուղերում^[19]: Դրոզդովսկու հետ եկան մոտ 3000 կամավոր մարտիկներ՝ լավ զինված, զինված և համազգեստով, նշանակալից հրետանով (6 թեթև հրացան, 4 լեռնային հրացան, երկու 48 գծանի հրացան, մեկ 6 դյույմ և 14 լիցքավորման տուփ), գրեթե 70 գնդացիր, զրահապատ։ «Վերնի» մեքենա^[20], ինքնաթիռներ, մեքենաներ, հեռագրով, նվագախմբով, հրետանային արկերի զգալի պաշարներ (մոտ 800), հրացանների և գնդացիրների պարկուճներ (200 հզ.), պահեստային հրացաններ (ավելի քան հազար)։ Ջոկատն իր հետ ուներ հագեցած բուժմիավորում և մատակարարման գնացք՝ գերազանց վիճակում։ Ջոկատը բաղկացած էր 70%-ով առաջնագծի սպաներից^[21]:

1918 թվականի հունիսի 23-ի գիշերը Կամավորական բանակը (թվով մինչև 9 հազար մարդ), Դոնի բանակի աջակցությամբ՝ ատաման Պ. Ն. Կրասնովի հրամանատարությամբ, սկսեց Երկրորդ Կուբանի արշավը, որն ավարտվեց գրեթե ջախջախելով։ Կարմիր զորքերի 100 հազար Կուբանի խումբը և Եկատերինոդարի գրավումը օգոստոսի 17-ին^[15]: Սպաները ենթականերին պետք է դիմեին «դուք»-ով, ծառայությունից դուրս գտնվող զինվորներին թույլատրվում էր այցելել հասարակական վայրեր՝ զինվորական պատիվ տալու պարտավորությամբ^[7]:

1918 թվականի օգոստոսի 15-ին վերահսկվող տարածքում կամավորական բանակի մասով հայտարարվեց առաջին զորահավաքը, որը առաջին քայլն էր այն կանոնավոր բանակի վերածելու ուղղությամբ։ Ստեղծվել են պահեստամասերի վարչություն և մարտական ստորաբաժանումների պահեստային գումարտակներ։

Զորակոչի են ենթարկվել մինչև 50 տարեկան սպաները և մինչև 30 տարեկան բոլոր ժամկետային զինծառայողները։ Կենտրոնացված մոբիլիզացիայից բացի, անկախ մոբիլիզացիաներ իրականացվեցին տեղում և ստորաբաժանումների հրամանատարների լիազորությամբ^[22]: Օրինակ, ըստ Կորնիլովի սպա Ալեքսանդր Տրուշնովիչի, առաջին մոբիլիզացված ստավրոպոլի գյուղացիները 1918 թվականի հունիսին Մեդվեժյե գյուղի մոտ տեղի ունեցած մարտերի ժամանակ ինտեգրվել են Կորնիլովի հարվածային գնդին։

Բանակի նյութական մասի վիճակը այս ընթացքում վկայել է Մարկովի հրետանու սպա Է.Ն.Գյացինտովը^[23]: Ինձ համար ծիծաղելի է դիտել ֆիլմեր, որոնք պատկերում են Սպիտակ բանակը` զվարճանալը, պարային զգեստներով տիկնայք, էպոլետներով համազգեստով սպաներ, այելներ, փայլուն: Իրականում կամավորական բանակն այս պահին բավականին տխուր, բայց հերոսական երեւույթ էր։ Ինչևէ, հագնված էինք։ Օրինակ՝ ես հագել էի տաբատ, երկարաճիտ կոշիկներ, իսկ վերարկուի փոխարեն՝ երկաթուղային ինժեների բաճկոն, որը, քանի որ արդեն ուշ աշուն էր, ինձ նվիրել էր մայրս ապրած տան տերը՝ պարոն Լանկոն։ . Նա նախկինում եղել է Եկատերինոդարի և այլ կայարանի միջև ընկած հատվածի ղեկավարը։Այսպես մենք դրսևորվեցինք. Շուտով աջ ոտքիս կոշիկի ներբանը ընկավ, և ես ստիպված էի այն պարանով կապել։ Սրանք այն «գնդակներն» ու «էպուլետներն» են, որոնք մենք ունեինք այն ժամանակ։ Գնդակների փոխարեն անընդհատ մարտեր էին ընթանում։ Ողջ ժամանակ Կարմիր բանակը, շատ մեծաքանակ, ճնշում էր մեզ վրա։ Կարծում եմ՝ հարյուրի դեմ մեզնից մեկը կար։ Եվ մենք մի կերպ պատասխան կրակում էինք, հակահարված տալիս, նույնիսկ երբեմն անցնում էինք հարձակման ու հետ մղում հակառակորդին։

Բանակային ստորաբաժանումների զինամթերքով մատակարարումն անբավարար է եղել։ Սեփական արտադրություն հիմնել հնարավոր չէր, ուստի Կամավորական բանակը ստիպված էր կազմակերպել հատուկ արշավախմբեր՝ արկերի և պարկուճների պաշարները համալրելու համար։ Օրինակ՝ 1919 թվականի ապրիլին կամավորներին հաջողվեց մոտ 50 հազար արկ հեռացնել Բերեզան կղզում գտնվող նախկին Հարավարևմտյան ճակատի պահեստներից, իսկ մայիսին արկեր հասցվեցին Բաթումից՝ նախկին կովկասյան բանակի պահեստներից^[24]:

Օգոստոսի 31-ին Կամավորական բանակի հրամանատարությամբ ստեղծվեց Հատուկ կոնֆերանս, որը բանակի կողմից վերահսկվող տարածքում իրականացնում էր քաղաքացիական կառավարության գործառույթ։ Ըստ պատմաբան Կակուրինի՝ բանակը ներկայացնում էր անքակտելի ռազմաքաղաքական օրգանիզմ^[25]:

1918 թվականի սեպտեմբերին Կամավորական բանակի չափերն աճել են մինչև 30-35 հազար մարդ, հիմնականում Կուբանի կազակների ներհոսքի պատճառով բանակ և բոլշևիզմի հակառակորդների, ովքեր փախել են Հյուսիսային Կովկաս։

Զավթելով Նովոռոսիյսկը Սեւ ծովի ափին Սոչիի շրջանում՝ կամավորներից մի քանիսը բախվել են վրացի զինվորականների հետ։ Սեպտեմբերի 12-ին Կամավորների հրամանատարությունը Վրաստանից պահանջել է դադարեցնել ռուսների ճնշումը և մաքրել Սոչիի շրջանը։ Վրաստանի կառավարությունը հրաժարվել է դա անել^[26]: Նախկին Կովկասյան ճակատի պահեստներից զենք-զինամթերք ստանալու կամավորների հույսերը չարդարացան^[27]:

Դրոզդովսկի գնդի զինվորները և բուժքույրերը Խարկովի հոսպիտալում. 1919 թ

1918 թվականի հոկտեմբերի 8-ին գեներալ Ալեքսեևը մահացավ, և գեներալ Դենիկինը ստանձնեց կամավորական բանակի գլխավոր հրամանատարի պաշտոնը՝ իր ձեռքում միավորելով ռազմական և քաղաքացիական իշխանությունը։ Հոկտեմբերի 25-ին թիվ 64 հրամանով հայտարարվել է մինչև 40 տարեկան բոլոր սպաների բանակ զորահավաքը։

1918 թվականի նոյեմբերի 13-ին (26) Սևծովյան նավատորմը փոխծովակալ Վ.Ա.Կանինի գլխավորությամբ ընդգրկվեց Կամավորական բանակի կազմում^[15]: 1919 թվականի մարտին, որպես Սև ծովի նավերի և նավահանգիստների գլխավոր հրամանատար, նավատորմը գլխավորում էր փոխծովակալ Մ.Պ. Սաբլինը^[24]:

Կամավորական բանակը կապեր էր պահպանում Խորհրդային Ռուսաստանի մի քանի ընդհատակյա կազմակերպությունների հետ, օրինակ՝ Մոսկվայի մարզի Կամավորական բանակի շտաբի հետ։

Նոյեմբերի 27-ին կամավորների ջոկատը Եկատերինոսլավից մեկնեց Ղրիմ՝ միանալու կամավորական բանակին՝ բանակում կազմելով 34-րդ հետևակային դիվիզիան^[28]:

1918 թվականի նոյեմբերին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո բրիտանական և ֆրանսիական կառավարությունները սկսեցին սահմանափակ նյութատեխնիկական աջակցություն տրամադրել Կամավորական բանակին, որն ավելի շատ նման էր ապրանքների փոխանակմանը, այլ ոչ թե ռազմավարական ծածկույթին և զենքին ու զինամթերքին օգնությանը: Համաշխարհային պատերազմից մնացած զենքի և տեխնիկայի ավելցուկային պաշարներ են մատակարարվել^[29]: 1919 թվականին կամավորներին մատակարարվել է 74 տանկ, որոնք նախկինում օգտագործվում էին և ունեին քիչ տեխնիկական կյանք։1918 թվականի վերջին - 1919 թվականի սկզբին Դենիկինի ստորաբաժանումները ջախջախեցին 11-րդ խորհրդային բանակը և գրավեցին Հյուսիսային Կովկասը։1919 թվականի դեկտեմբերի 26-ին (հունվարի 8-ին) Կամավորական բանակը մտավ Ռուսաստանի հարավում ձևավորված զինված ուժերի (ՎՍՅՈՒՐ) մաս՝ դառնալով նրանց հիմնական հարվածող ուժը, և նրա հրամանատար գեներալ Դենիկինը գլխավորեց ՀՖՖՀ-ն^[15]: 1919 թվականի հունվարի 23-ին բանակը վերանվանվեց Կովկասյան կամավորական բանակ՝ այն տարբերելու Ղրիմ-Ազովյան կամավորական բանակից^[30], և նրանք սկսեցին այն Հյուսիսային Կովկասից տեղափոխել Դոնեցկի ավազան՝ օգնելու նոր դաշնակցին՝ ՎՎԴ-ին։1919 թվականի մայիսի 9-ին (22) Կովկասյան կամավորական բանակը բաժանվեց 2 բանակի՝ կովկասյան բանակի, որը շարժվում էր դեպի Ցարիցին-Սարատով և բուն Կամավորական բանակը, որը շարժվում էր դեպի Կուրսկ-Օրել։

1919 թվականի մայիսի 30-ին (հունիսի 12-ին) Ռուսաստանի հարավում զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար գեներալ Ա. Ի. Դենիկինը թիվ 145 կամավորական բանակի հրամանով հայտարարեց իր ենթակայությունը ծովակալ Ա.Վ. Կոլչակին, որպես Ռուսական պետության գերագույն կառավարիչ և ռուսական բանակների գերագույն գլխավոր հրամանատար^[31]: Այնուամենայնիվ, Սպիտակ գվարդիայի բանակների միմյանցից հեռավորության պատճառով դժվար հաղորդակցությունը (օրինակ, գարնանը Սիբիր ուղարկված գեներալ Գրիշին-Ալմազովի գլխավորած պատվիրակությունը Կասպից ծովում կալանավորվեց) և ռազմական իրական համակարգման բացակայությունը գործողությունները, հայտարարությունը մնաց անվանական^[32]: Կամավորական բանակի կողմից վերահսկվող տարածքում բացվել են ավելի քան 20 պետությունների հյուպատոսական ներկայացուցչություններ, սակայն դիվանագիտական ճանաչում չի հայտարարվել։ Դաշնակիցները խոստացել են ուղարկել 12 դիվիզիա՝ աջակցելու և փոխանցել նախկին Ռումինական ռազմաճակատի զենքի պաշարները, սակայն այս ամենը չիրականացավ^[33]:

Կամավորական բանակը ստիպված էր զգալի ուժեր պահել թիկունքում։ Այսպիսով, օգոստոսին կամավորական բանակի 24 դիվիզիաներից 8-ը, որը կազմում է 44 հազար սվին, 6,9 հազար սակրավոր, 219 հրացաններով, օգտագործվել են ոչ թե ճակատում Կարմիր բանակի, այլ Մախնոյի և այլ ապստամբների դեմ, ինչը զգալիորեն թուլացել է։ ճակատային ստորաբաժանումները^[7]:

Կամավորական բանակի կողմից վերահսկվող տարածքում վերսկսել են իրենց գործունեությունը կուրսանտների 7 կորպուսը և 8 զորավարժարանը, որոնք նույնպես մասամբ մասնակցել են մարտական գործողություններին^[22]:

1919 թվականի օգոստոսին կամավորական ստորաբաժանումները հետ են մղել Կարմիր բանակի առաջխաղացումը (Սելիվաչևի 37 հազար զինվորական խումբ) և այն հետ շպրտել Կուրսկ^[34]: Կարմիր բանակի զորավար Ա.^[35]: 1919 թվականի ամռանը և աշնանը կամավորական բանակը (40 հազար մարդ) գեներալ Վ. Զ. Մայ-Մաևսկու հրամանատարությամբ դարձավ Մոսկվայի դեմ երթի հիմնական ուժը: Կամավորական բանակի հիմնական կազմավորումը 1919 թվականին եղել է 1-ին բանակային գեներալի կորպուսը: Որը բաղկացած է ընտրված, այսպես կոչված, «Գունավոր գնդեր»՝ Կորնիլովսկին, Մարկովսկին, Դրոզդովսկին և Ալեքսեևսկին, որոնք հետագայում տեղակայվեցին դիվիզիոնում 1919 թվականի աշնանը Մոսկվայի վրա հարձակման ժամանակ: Կամավորները վերցրել են Խարկովը, Կիևը, Կուրսկը և Օրելը։ Բանակը վտանգ ստեղծեց Տուլայի և Մոսկվայի համար։

Մարտական առումով որոշ ստորաբաժանումներ, հիմնականում գունավոր, կամավորական բանակի կազմավորումներ ունեին բարձր մարտական հատկանիշներ, քանի որ դրանցում ընդգրկված էին մեծ թվով սպաներ, ովքեր ունեին զգալի մարտական փորձ և անկեղծորեն նվիրված էին Սպիտակ շարժման գաղափարին: Բայց 1919 թվականի ամառվանից նրա մարտունակությունը նվազել է մեծ կորուստների և մոբիլիզացված գյուղացիների և գերի ընկած կարմիր բանակի զինվորների ներգրավման պատճառով:

Բանակը փորձեց ընդհանրացնել քաղաքացիական պատերազմի մարտական փորձը։ Օրինակ, գեներալ Տիմանովսկին հաստատել է քաղաքացիական պատերազմում մարտական գործողությունների անցկացման հրահանգները, որոնք հիմնավորում են ընկերությունների և գումարտակների օպտիմալ կառուցվածքը, խորհուրդ է տրվում պաշտպանել սպա և կամավոր անձնակազմը, հարձակողական գործողություններ իրականացնել նույնիսկ փոքրամասնության մեջ, համագործակցել բոլոր տեսակի զորքերի հետ: և չվախենալ լայնորեն օգտագործել և չխնայել սպիտակ ստորաբաժանումներին նշանակված մոբիլիզացված և նախկին գերի ընկած Կարմիր բանակի զինվորներին^[36]:

Օրյոլ-Կրոմսկի կատաղի ճակատամարտում կամավորական բանակը կրեց ռազմավարական պարտություն, հիմնականում ուժերի և միջոցների ծայրահեղ բացակայության պատճառով, մոբիլիզացվածների և գերիների ցածր մարտունակության պատճառով, կռվելով ճնշող առավելություն ունեցող թշնամու հետ^[37]: Բանակում կարգապահությունն ընկավ, ավելացավ դասալքությունն ու բնակչության թալանը^[7]: Նրա դիմադրությունը կոտրվեց^[38]:

1919 թվականի նոյեմբերին, Զյատկովի պայմանագրերի համաձայն, Գալիսիայի բանակը, որը նախկինում կազմում էր Արևմտյան Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետության զինված ուժերը, մտավ Կամավորական բանակի մաս^[39]^[40]^[41]:

Կամավորական բանակը Կարմիր բանակի ճնշման տակ նահանջեց Դոն, իսկ 2-րդ և 3-րդ բանակային կորպուսները կտրվեցին նրանից՝ նահանջելով Լեհաստան և Ղրիմ։ 1920-ի սկզբին կրած կորուստների պատճառով բանակը համախմբվեց 10 հազարանոց կամավորական առանձին կորպուսի մեջ՝ գեներալ Ա. Պ. Կուտեպովի հրամանատարությամբ^[42]:

Դոն-Մանիչի ճակատամարտում կամավորները կարողացան հետ գրավել Դոնի Ռոստովը, սակայն ստիպված եղան լքել այն՝ մասնակցելու Եգորլիքի ճակատամարտին, իսկ 1920 թվականի մարտին նրանք շարունակեցին նահանջը դեպի հարավ։

1920 թվականի մարտի 26-27-ին Կամավորական բանակի մնացորդները Նովոռոսիյսկից տարհանվեցին Ղրիմ, որտեղ նրանք մտան գեներալ բարոն Պ.Ն.Վրանգելի ռուսական բանակի մաս^[37]:

Իր ստորաբաժանումների բարձր մարտունակության շնորհիվ Կամավորական բանակը խորհրդային պատմաբանների կողմից ճանաչվեց որպես Ռուսաստանի հարավում Սպիտակ գվարդիայի հիմնական հարվածային ուժ^[42]:

Կամավորական բանակի հրամանատարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Հրամանատարի անունը	Հրամանատարության տարիներ
Լավր Գեորգիևիչ Կոռնիլով	25 դեկտեմբերի 1917 թ-31 մարտի (ապրիլի 13), 1918 թ
Անտոն Իվանովիչ Դենիկին	13 ապրիլի, 1918 թ - 8 հունվարի 1919 թ
Պյոտր Նիկոլաևիչ Վրանգել	1919 թվականի հունվար - մայիս 1919 թվականի դեկտեմբեր - 1920 թվականի հունվար
Վլադիմիր Զենոնովիչ Մայ-Մաևսկի	մայիս - նոյեմբեր 1919 թ

Կամավորական բանակի կազմը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1-ին Կուբանի արշավի սկզբում

Արշավի սկզբում բանակը բաղկացած էր 19 փոքր զորամասերից^[43]: Վերակազմավորումից հետոՕլգայի բանակը սկսեց բաղկացած լինել 3 գնդից և 2 գումարտակից :Վերակազմավորումից հետո Օլգայի բանակը սկսեց բաղկացած լինել 3 գնդից և 2 գումարտակից:

Համակցված սպայական գունդ (գեներալ Մարկով) - 3 սպայական գումարտակից, կովկասյան դիվիզիայից և ռազմածովային վաշտից։
Կոռնիլովսկու հարվածային գունդ (գունդ Նեժենցև) - գունդը ներառում է նախկին Սուրբ Գեորգի գնդի և գնդի պարտիզանական ջոկատի մասեր: Սիմանովսկին:
Պարտիզանական գունդ (գեներալ Ա.Պ. Բոգաևսկի)
Յունկերի գումարտակ (գեն. Բորովսկի) - նախկին Յունկերի գումարտակից և Ռոստովի ուսանողական գնդից։
Հրետանային դիվիզիա (գունդ Իկիշև) - չորս մարտկոց երկուական հրացանով: Մարտկոցի հրամանատարներ՝ Միոնչինսկի, Շմիդտ, Էրոգին, Տրետյակով։
Չեխոսլովակիայի ինժեներական գումարտակ - քաղաքացիական ինժեներ Կրալի հսկողության ներքո և կապիտան Նեմետչիկի հրամանատարության ներքո:
Հեծյալ միավորներգունդը։
Գլազենապ - Դոնի պարտիզանական ջոկատներից սպայական էսկադրիլիա (գնդապետ Գերշելման) կանոնավորփոխգնդապետ
Կորնիլով Չեռնեցովի նախկին մասերից:բանակի շտաբի անվտանգության ընկերություն հրամանատարի շարասյունը,

Ընդհանուր՝ 4200 զինվոր (մոտ 700-ը՝ հին բանակի զինվորներ և ենթասպաներ) և 148 բուժանձնակազմ, 8 ատրճանակ, 600 արկ, 200 պարկուճ՝ մեկ անձի համար։

Կուբանի 2-րդ արշավի սկիզբը

Կամավորական բանակի կազմակերպչական կառուցվածքը, որը կազմվել է Դենիկինի և Ալեքսեևի կողմից 1918 թվականի հուլիսի 10-ին Կուբանի երկրորդ արշավի ժամանակ
1-ին դիվիզիա (գեներալ Մարկով)
1-ին սպայական հետևակային գունդ
1-ին Կուբանի հրաձգային գունդ
1-ին հեծելազորային գունդ
1-ին առանձին լուսային մարտկոց (3 ատրճանակ)
1-ին ինժեներական ընկերություն
2-րդ դիվիզիա (գեներալ Բորովսկի)
Կոռնիլովի հարվածային գունդ
Պարտիզանական հետևակային գունդ
Ուլագաևսկի Պլաստուն գումարտակ
4-րդ համախմբված Կուբանի գունդ
2-րդ առանձին լուսային մարտկոց (3 ատրճանակ)
2-րդ ինժեներական ընկերություն
3-րդ դիվիզիա (գնդապետ Դրոզդովսկի)
2-րդ սպայական հրաձգային գունդ
2-րդ հեծելազորային գունդ
3-րդ առանձին լուսային մարտկոց (6 ատրճանակ)
Տեղադրված լեռնային մարտկոց (4 ատրճանակ)
Հավանգի մարտկոց (2 ականանետ)
3-րդ ինժեներական ընկերություն
1-ին հեծելազորային դիվիզիա (գեներալ Էրդելի)
1-ին Կուբանի կազակական գունդ
1-ին չերքեզական հեծելազորային գունդ
1-ին կովկասյան կազակական գունդ
1-ին սևծովյան կազակական գունդ
Կուբանի 1-ին կազակական բրիգադ (գեներալ Պոկրովսկի)
2-րդ Կուբանի կազակական գունդ
3-րդ Կուբանի կազակական գունդ
Հրետանային դասակ (2 հրացան)
Բացի այդ՝ Պլաստունսկի գումարտակ, մեկ հաուբից և «Վերնի», «Կորնիլովեց» և «Կամավոր» զրահամեքենաներ։
Ընդհանուր առմամբ, 1918-ի գարնանը բանակը բաղկացած էր 5 հետևակային գնդից, 8 հեծելազորային գնդից, 5 ու կես մարտկոցից, ընդհանուր թվով 8500-9000 սվիններ և սակրավորներ և 21 հրացաններ^[44]։

Կամավորական բանակ 1918-ի վերջին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1918 թվականի նոյեմբերին սկսվեց բանակի մարտավարական և ռազմավարական տեղակայումը. ստեղծվեցին 1-ին, 2-րդ և 3-րդ բանակային կորպուսները և 1-ին հեծելազորը։ Դեկտեմբերին բանակի կազմում ստեղծվեցին կովկասյան խումբը, Դոնեցկի, Ղրիմի և Տուապսեի ջոկատները։

Ղրիմում 1918 թվականի նոյեմբերին գերմանական զորքերի հեռանալուց հետո ստեղծվեց Կամավորական բանակի Ղրիմի կենտրոնը և սկսվեց 4-րդ հետևակային դիվիզիայի (Ղրիմի) ձևավորումը։

1918 թվականի դեկտեմբերին բանակը բաղկացած էր երեք բանակային կորպուսից (1-ին, 2-րդ և 3-րդ), Ղրիմ-ազովյան և 1-ին հեծելազորային կորպուսից։ 1919 թվականի փետրվարին ստեղծվեց Կուբանի 2-րդ կորպուսը, իսկ 1-ին և 2-րդ բանակային կորպուսները ներառում էին նախկին Աստրախանի և հարավային բանակների մասերը, որոնք փոխանցվել էին Դոն Ատամանին։ 1919 թվականի հունվարի 10-ին Ղրիմ-Ազովյան կամավորական բանակի ստեղծմամբ Ղրիմ-Ազովյան կորպուսի հիման վրա ստացավ Կովկասյան կամավորական բանակ անվանումը, իսկ 1919 թվականի մայիսի 22-ին բաժանվեց կամավորական և կովկասյան բանակների։

Կուբանի արշավների մասին Կամավորական բանակում ձևավորված «լեգենդի» շնորհիվ, որում կամավորները, անհավատալի դժվարությունների և զրկանքների պայմաններում, ցույց տվեցին զանգվածային հերոսություն և հասան հաղթանակների, «հին կամավորները» հաճախ նշանակվեցին ստորաբաժանումներում հրամանատարական դիրքերում,ովքեր մարտերին մասնակցել են բանակի հենց սկզբից, և բանակի հիերարխիայում գլխավոր դերը սկսել են խաղալ ոչ թե շարքային դիրքերը^[45]:

Բանակի չափը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակը, մինչև 1918 թվականի փետրվարը մարտերում կորցնելով մինչև 2 հազար մարդ, մեկնեց Կուբանի 1-ին արշավին (ըստ տարբեր տվյալների) 2,5-4 հազար սվիններով։ Հաշվի առնելով դրան միացած 3 հազարանոց Կուբանի ստորաբաժանումները՝ արշավից վերադարձել է գրեթե 5 հազար զինվոր։ Դրոզդովսկու միացած ջոկատը կազմում էր մինչև 3 հազար մարդ, իսկ 1918 թվականի գարնանը բանակը կազմում էր մոտ 8 հազար մարդ։ Հունիսի սկզբին այն համալրվել է եւս հազար սվիններով։ 1918 թվականի սեպտեմբերին բանակն ուներ 35-40 հազար սվիններ և սակրավորներ, դեկտեմբերին ակտիվ զորքերում կար արդեն մինչև 34 հազար մարդ, իսկ պահեստային և կազմավորող ստորաբաժանումներում ու քաղաքների կայազորներում՝ մինչև 14 հազար, այսինքն. մոտ 48 ընդհանուր հազար մարդ։ 1919 թվականի սկզբին բանակի կեսից ավելին Կուբանի կազակներն էին^[43]:

1918 թվականի հոկտեմբերին (հրաման թիվ 64) առաջին անգամ իրականացվել է սպաների մոբիլիզացիա։ Այնուհետև մոբիլիզացիան տարածվեց ենթասպաների և մինչև 30 տարեկան ժամկետային զինծառայողների վրա։ Այնուհետև մոբիլիզացիա իրականացվեց նոր օկուպացված տարածքներում^[22]:

Կադրային կորուստներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակն ամենածանր կորուստներն է կրել (համեմատած իր հզորության հետ) 1918 թվականի բոլոր արյունալի մարտերի ընթացքում, այսինքն՝ հենց այն ժամանակ, երբ սպաները կազմում էին նրա առանձնահատուկ զգալի մասը։ Իր կազմավորման սկզբից բանակ մտավ 6000-ից ավելի կամավոր, իսկ երբ Ռոստովը լքվեց, մարտիկների թիվը չանցավ 4200-ից: Ընդհանրապես ընդունված է, որ մարտերում նա կորցրել է առնվազն 1500 մարդ։ 1-ին Կուբանի արշավում մոտ 1000 մարդ զոհվեց, մոտ 1500 վիրավոր դուրս բերվեց։ Եկատերինոդարից դեպի հյուսիս հեռանալուց հետո կայարանում մնացին մոտ 300 կամավոր։ Ելիզավետինսկայան (բոլորն ավարտվել են իրենց հետապնդողների կողմից) և ևս 200-ը Դյադկովսկայայում: Բանակը ոչ պակաս մեծ կորուստներ է կրել Կուբանի 2-րդ արշավում (որոշ մարտերում, օրինակ՝ Տիխորեցկայայի գրավման ժամանակ, կորուստները հասել են ուժի 25%-ին), և Ստավրոպոլի մոտ տեղի ունեցած մարտերում։ Որոշ մարտերում կորուստները հասնում էին հարյուրավոր, երբեմն նույնիսկ հազարավոր սպանվածների^[46]:

Քաղաքացիական կառավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակը գրավեց մեծ բնակչությամբ մեծ տարածք, հետևաբար, 1918 թվականի հոկտեմբերին Դենիկինը հաստատեց «Կամավորական բանակի կողմից գրավված տարածքների կառավարման ժամանակավոր կանոնակարգը»: Թիկունքում կարգուկանոն պահպանելու համար ստեղծվեց ռազմականացված ոստիկանական ուժ, որը ստացավ Պետական գվարդիա անվանումը, սակայն ընդհանուր անկազմակերպության պայմաններում չկարողացավ ամբողջությամբ կատարել իրեն վերապահված գործառույթները^[47]:

Կամավորական բանակը Սոցիալիստական Հանրապետությունների Համխորհրդային միության կազմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամենամեծ հաջողության շրջանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1919 թվականի սկզբին բանակը բաղկացած էր 5 հետևակային դիվիզիայից, 4 Պլաստուն բրիգադից, 6 հեծելազորից, հրետանային և տեխնիկական ստորաբաժանումներից և կռվում էր 4 ճակատում՝ Հյուսիսային Կովկասում հիմնական ուժերը՝ մինչև 25 հազար մարդ, ջոկատը 1919թ. Ածխային ավազան՝ 3 հազար մարդ, Ղրիմի ջոկատը՝ 2 հազար մարդ, Տուապսեի ջոկատը՝ Նովոռոսիյսկը ծածկելու համար՝ 3 հազար սվիններով^[48]: Բանակը իր նախկին անվանումը վերադարձրեց 1919 թվականի մայիսի 9-ին (22), Կովկասյան կամավորական բանակի բաժանման արդյունքում։ 1919 թվականի հունիսի կեսերին այն ներառում էր 1-ին բանակը և 3-րդ Կուբանի կորպուսը, 2-րդ Կուբանի Պլաստուն բրիգադը։ Հուլիսի վերջին Գլխավոր խումբն ընդգրկվեց բանակի կազմում։ Պրոմտովը և նորաստեղծ 5-րդ հեծելազորային կորպուսը։ 1919 թվականի սեպտեմբերի 15-ին 5-րդ և 7-րդ հետևակային դիվիզիաներից կազմավորվեց 2-րդ բանակային կորպուսը։ 1919 թվականի հոկտեմբերի 14-ին կազմավորվեց ևս մեկ 1-ին առանձին հետևակային բրիգադ։

Այնուամենայնիվ, Մոսկվայի մարտի ժամանակ բանակը ներառում էր միայն երկու կորպուս ՝ 1-ին բանակը «գունավոր ստորաբաժանումներից» ՝ 1-ին և 3-րդ հետևակային դիվիզիաները, որոնք հոկտեմբերի կեսերին տեղակայվեցին չորս դիվիզիաների ՝ Կորնիլովսկայա, Մարկովսկայա, Դրոզդովսկայա և Ալեքսեևսկայա, և 5-րդ հեծելազորային կորպուսը երկու ոչ կազակական կանոնավոր հեծելազորային դիվիզիաների՝ 1-ին և 2-րդ հեծելազորի: Բացի այդ, բանակը ներառում էր՝ 1-ին առանձին հեծելազորային բրիգադի համախմբված գունդ, 2-րդ և 3-րդ առանձին ծանր հաուբիցային դիվիզիաներ, առանձին ծանր թնդանոթային տրակտորային դիվիզիա, 2-րդ ռադիոհեռագրական դիվիզիա, 2-րդ, 5-րդ, 6-րդ առանձին հեռագրական ընկերություններ, 1-ին դիվիզիա և 2. և 5-րդ ավտոմոբիլային գումարտակը։ Բանակին հատկացվել է նաև 1-ին ավիացիոն դիվիզիա (2-րդ և 6-րդ ավիացիոն ջոկատներ և 1-ին ավիաբազան), զրահատեխնիկա՝ 1-ին դիվիզիա, 1-ին, 3-րդ և 4-րդ ջոկատներ։ Կուրսկը և Օրելը վերցվեցին ճակատամարտում, և բանակը մտավ Տուլա նահանգի տարածք։

2-րդ բանակային կորպուսը (ընկ. Մ. Ն. Պրոմտով) Սոցիալիստական Հանրապետությունների Համաշխարհային Միության Կիևի շրջանի զինված ուժերի կազմում առաջխաղացում էր կատարում Կիև-Չերնիգովի տարածքում, և պահեստային ստորաբաժանումները, որոնցից ի սկզբանե նախատեսված էր 3-րդ բանակային կորպուսը. Մոսկվայի ուղղությունը ամրապնդելու համար պետք է վերակազմավորվեին, նետվեցին սեպտեմբերի վերջին ճեղքված Մախնոյի դեմ։ Առավելագույն ուժը հասավ հարավային Ռուսաստանի օկուպացված գավառներում մոբիլիզացիաների և Կարմիր բանակի հանձնված զինվորների հավաքագրման շնորհիվ։ , 1919 թվականի հոկտեմբերի կեսերին Կամավորական բանակը գրավեց հսկայական տարածք Չեռնիգով - Միխայլովսկի ֆերմա - Սևսկ - Դմիտրովսկ - Կրոմի - Նարիշկինո - Օրել - Նովոսիլ - Բորկի - Կաստորնոյե գծի երկայնքով: Ավելի հասկանալի է Կիև - Օրել - Վորոնեժ - Ցարիցին գիծը։ Բայց ճակատը չէր ներկայացնում զորքերի կողմից գրավված ամուր գիծ: Սպիտակ գվարդիայի ստորաբաժանումները ցրվել են առանձին խմբերով։ Հարձակման առաջնագծում առաջ է անցել 1-ին բանակային կորպուսը^[49]:

Ինչպես ավելի ուշ խոստովանեց Եգորովը՝ 14-րդ Կարմիր բանակի այն ժամանակվա հրամանատարը, դա ուժեղ կամավորական ստորաբաժանումների անկասելի գրոհ էր^[50]:

Ինչպես նշվում է Կոռնիլովի հարվածային դիվիզիայի շտաբի պետի հուշերում, գնդի. Կ.Լ. Կապնին, հեշտ էր գրավել Օրելը, բայց դժվար էր պահել այս մեծ քաղաքը, քանի որ բացարձակապես ոչ մի ռեզերվ չկային, որպեսզի հետ մղի թշնամու հարձակումները եզրերում^[51]: Կամավորական բանակը բավարար մարդ չուներ ո՛չ ճակատում, ո՛չ էլ թիկունքում կայազորներ կազմակերպելու համար։ Գրավված տարածքը քաղաքացիական իշխանության բացակայության պատճառով ռեսուրսներ և աջակցություն չի տրամադրել ռազմաճակատի զորամասերին^[52]:

Նահանջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1919 թվականի հոկտեմբերի 11-ից նոյեմբերի 18-ը Օրյոլ-Կրոմսկի ճակատամարտի ժամանակ Կամավորական բանակը կարողացավ գրավել Օրյոլը, սակայն կրեց ռազմավարական պարտություն և ստիպված եղավ լքել նախկինում գրավված բոլոր տարածքները։ Իրավիճակը փրկելու համար Դենիկինը, երբ բանակն արդեն նահանջել էր Խարկովից այն կողմ, հեռացրեց Մայ-Մաևսկուն և նշանակեց Վրանգելին բանակի հրամանատար։ Նոր հրամանատարը սկսում է զորքերը դուրս բերել Ղրիմ, բայց Դենիկինը նրան հրամայում է նահանջել Դոն, ինչը տեղի ունեցավ 1919 թվականի դեկտեմբերին^[53]: Բուն բանակում մնացել էր միայն մեկ 1-ին կորպուս։ 2-րդ կորպուսը նահանջեց Կիևից և անցավ Բրեդովսկու արշավին, իսկ 3-րդ կորպուսը նահանջեց Ղրիմ։ Բանակը բաժանվեց մի քանի մասի, և 1919 թվականի դեկտեմբերի 20-ին Վրանգելը հեռացվեց հրամանատարությունից։ Հսկայական կորուստների և անձնակազմի քանակի աղետալի նվազման պատճառով բանակը համախմբվեց Կամավորական կորպուսի մեջ, որը գործառնականորեն ենթակա էր Դոնի բանակին: Մինչև 7 հազար հոգուց բաղկացած կորպուսը պաշտպանություն վերցրեց Դոն գետի վրա։

1920 թվականի հունվարի 19-ին կամավորները, կազակների աջակցությամբ, ջախջախեցին 1-ին հեծելազորային բանակը, որն անցել էր Բատայսկի մոտ, իսկ փետրվարի 7-ին, հարձակում սկսելով Դոնի վրայից, կամավորական կորպուսը գրավեց Դոնի Ռոստովը, սակայն 2 օր հետո ստիպված է եղել լքել այն, քանի որ ստորաբաժանումները տեղափոխվել են կայան։ Եգորլիկսկայան հետ մղելու Կարմիր բանակի 1-ին հեծելազորային բանակի հարձակումները: Կարմիր հրամանատարությունը նշել է, որ կորնիլովցիներն ու դրոզդովացիները համառ և կատաղի կռվել են՝ հրացաններով և գնդացիրներով ջարդելով հարձակվող հեծելազորը^[54].

Հարավային ուղղությամբ շարունակվող նահանջում հակասություններ առաջացան Կամավորական կորպուսի հրամանատարության և Դոնի բանակի միջև: Մարտի 2-ին Կուտեպովը, Կարմիր բանակի ուժերի ճնշման տակ, կամավորներին հրաման տվեց նահանջել լքված կայանից։ Տիմաշևսկայան, սակայն Սիդորինը հակագրոհ պահանջեց։ Հակամարտությանը և փոխադարձ մեղադրանքներին վերջ տալու համար Դենիկինը վերահաստատեց իր հրամանատարության տակ գտնվող Կամավորական կորպուսը^[55]:

Կամավորները չկատարեցին Դենիկինի հրամանը՝ գրավել Թաման թերակղզին և շարունակեցին նահանջել Նովոռոսիյսկ^[56]: Շարունակական մարտերով կորպուսը 1920 թվականի մարտին նահանջեց դեպի Նովոռոսիյսկ նավահանգիստ։ Դրանում կամավորական կորպուսը Նովոռոսիյսկի աղետալի տարհանման պահին ընդգրկել է 5000 մարդ՝ առաջնահերթությամբ՝ Հարավային Ռուսաստանի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտի հրամանի շնորհիվ։ Ա. Ի. Դենիկինը և նրա հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտի ղեկավարությունը: Կուտեպովը նստեց նավեր և տեղափոխվեց Ղրիմ, որը մնաց կամավորական բանակի հսկողության տակ՝ շնորհիվ գեներալ-մայոր Յա. 1920 թվականի ձմռան և գարնան սկզբին Կարմիր բանակը գերեվարեց տասնյակ հազարավոր գերիների, 100 հազար հրացան, 3968 գնդացիր, 2054 հրացան, 36 տանկ, 18 զրահամեքենա, 88 զրահամեքենա, 65 ինքնաթիռ, միլիոնավոր պարկուճներ։ . Սա Կամավորական բանակի և նրա դաշնակիցների փլուզումն էր^[57]:

Կամավորական կորպուսը Ղրիմում լուծարվեց և հիմք հանդիսացավ գեներալ Դենիկինի՝ Սպիտակ գլխավոր հրամանատար Բարոն Վրանգելի իրավահաջորդի ռուսական բանակի համար:

Բանակի չափը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1919 թվականի հունվարին բանակը բաղկացած էր 40 հազար հոգուց, 193 հրացանից, 7 զրահապատ գնացքից, 621 գնդացիրից։

1919 թվականի հունիսի կեսերին բանակը հաշվում էր 20 հազար սվիններ և 5,5 հազար սակրավոր։1919 թվականի հուլիսի 5-ին բանակի ընդհանուր թիվը՝ ներառյալ թիկունքի և կազմավորման ստորաբաժանումները, կազմում էր 57725 մարդ (այդ թվում՝ 3884 սպա, 40963 մարտական, 6270 օժանդակ և 6608 ոչ մարտական ցածր կոչում)։

Հուլիսի վերջին՝ 33 հազար սվին եւ 6,5 հազար սվիններ, հոկտեմբերի 5-ին՝ 17 791 սվիններ։ և 2664 սակրավոր՝ 451 գնդացիրով և 65 գնդացիրով։ Բանակի կազմի կրճատումը պայմանավորված է Կիևի մարզի և Նովոռոսիյսկի շրջանի զորքերին զորքերի տեղաբաշխմամբ։ Կարմիր հրամանատարությունը հոկտեմբերին Կամավորական բանակի ուժերը գնահատեց 21000 սվիններ և ավելի քան 6000 սակր՝ 290 հրացաններով և 1080 գնդացիրներով, ինչը զգալիորեն գերազանցում էր կամավորների իրական ուժերը^[58]:

1919 թվականի դեկտեմբերի սկզբին Կամավորական կորպուսում ծառայության մեջ մնաց ընդամենը 3600 սվին և 4700 սակր։ 1920 թվականի հունվարին Դոնի, Նովոռոսիայի և Կովկասի կամավորական ստորաբաժանումների ընդհանուր թիվը Դենիկինը գնահատել է 25 հազար սվին և 5 հազար սակրավոր^[59]:

Պատմաբան Քուշեր Յու. Լ.-ն մեջբերում է հետևյալ թվերն ու աղբյուրները^[60]:

Հուլիսին կամավորական բանակը 57725 էր; Դրանցից 44,807 զինվորներ կային անմիջականորեն շարքերում (3,884 սպա և 40,963 շարքային), ևս 12,878 ոչ մարտական^[61]:
Օգոստոսի 5-ին (18) ընդհանուր առմամբ 33626 մարդ (26624 սվիններ և 7002 սակրավոր)՝ 166 հրացանով և 699 գնդացիրով, 15 ինքնաթիռ, 7 զրահամեքենա, 19 զրահապատ գնացք։
Հոկտեմբերի 5 (18) 20,455 զինվոր (17,791 սվիններ և 2,664 սակրավորներ) 65 հրացանով և 425 գնդացիրով^[62]: Համեմատության համար նշենք, որ նրանց հակառակորդ Կարմիր բանակի հարավային ճակատը մինչև հոկտեմբեր ուներ 140 767 զինվոր (113 439 սվիններ և 27 328 սակրավորներ)՝ 774 հրացանով և 3663 գնդացիրով^[63]:

Տարբերակման նշան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բոլոր զինվորականների համար, ովքեր գրանցվել են Կամավորական բանակում, Կորնիլովի հրամանով տեղադրվել է թևային շևրոն: Գույները սահմանվել են սպիտակ, կապույտ և կարմիր: Այսինքն՝ յուրաքանչյուր կամավոր իր համազգեստի վրա ուներ ազգային դրոշի մի կտոր եւ համարվում էր ազգային շահերի պաշտպան։ Շևրոնը պետք է հագնեին համազգեստի աջ թեւին կամ վերարկուի վրա՝ արմունկից 4,5 սանտիմետր բարձրության վրա^[64]:

Մրցանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակի հրամանատարությունը սպաներին շքանշաններով և մեդալներով չի պարգևատրել։ Որոշվեց կայսերական պարգևներ չտրամադրել քաղաքացիական պատերազմում, իսկ իրենցը չներմուծվեցին^[65]: Արշավներին մասնակցելու համար սպաներին և զինվորներին շնորհվել են միայն տարբերանշաններ՝ Առաջին Կուբանի արշավի կրծքանշան, Յասի-Դոն արշավի համար մեդալ։

Շարքայինները՝ զինվորներն ու կամավորները, իրենց սխրագործության համար պարգեւատրվել են Սուրբ Գեորգիի խաչերով ու շքանշաններով՝ համաձայն Սուրբ Գեորգիի կանոնադրության: Այս մրցանակները չեն կիրառվել Կոռնիլովի հարվածային դիվիզիոնում^[66]:

Միաժամանակ դաշնակիցների ներկայացուցիչներին շնորհվել են ռուսական շքանշանների բարձրագույն աստիճաններ։ Օրինակ՝ «Սպիտակ արծվի սրերով» շքանշանը բրիտանական ռազմական առաքելության ղեկավար գեներալ-լեյտենանտն է։ Բրիգս, Սուրբ Աննայի շքանշան, 1-ին աստիճանի սրերով - Բրիտանական բանակի գեներալ Թ^[67]:

Ֆինանսական աջակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակը, ի տարբերություն մյուս բոլոր բանակների, ստեղծվել է ոչ թե քաղաքացիական իշխանության ներքո, այլ որպես անկախ միավոր։ Ուստի նրա կրթության համար միջոցներ չեն հատկացվել։ Գեներալ Ալեքսեևին սկզբում հաջողվել է Դոնի Ռոստովում մի քանի ամիս շարունակ ստանալ 12 միլիոն ռուբլի ՎՎԴ կազակական կառավարությունից, ինչպես նաև 2 միլիոն ռուբլի՝ որպես մասնավոր նվիրատվություն, վարկ և այլն։ Այս գումարը բավական էր միայն բանակը պահելու համար։ 5 հազար սվիններ. Առաջին Կուբանի արշավին մտնելիս բանակի գանձարանն ուներ ընդամենը մոտ 6 միլիոն ռուբլի: Դրամական միջոցները համալրելու համար քարոզչական արշավներ էին իրականացվում^[68]: Երկրորդ Կուբանի արշավի մեկնարկից առաջ հնարավոր եղավ պայմանավորվել VVD-ի հետ կամավորներին հատկացնել Ռոստովի արշավախմբի կողմից թողարկված գումարի մի մասը պետական փաստաթղթերի ձեռքբերման համար: Բայց այդ գումարները չէին ծածկում ծախսերը, և բանակը Երկրորդ Կուբանի արշավում սովորեց փոխհատուցումներ սահմանել մարտերով գրավված բնակավայրերի վրա^[69]:

Ընդհանուր առմամբ, VVD-ն մոտ 4 միլիարդ տպագիր ռուբլի է փոխանցել Կամավորական բանակին, այնուհետև ՀՖՖՀ-ին:^[70]: Դոնի կառավարությունից կախված չլինելու համար 1919-ի օգոստոսին կազմակերպվեց Նովոռոսիյսկի պետական թղթերի գնման արշավախումբը, որը թղթադրամներ էր տպում միայն ՀՖՖՀ-ի հրամանատարության համար։ Ֆրանսիայից ֆինանսական օգնությունը կազմել է 10 մլն ռուբլի^[71]:

Գյուղացիների վրա դրվել է հացահատիկի հարկ՝ 5 փոդ հացահատիկ մեկ տասներորդ վարելահողի համար։ Բայց առաքված հացահատիկի դիմաց կանխիկ վճարումները կազմել են ընդամենը 1/4-ը, մնացած գումարը տրվել է անդորրագրերով^[72]:

Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանի հարավի տարածքում շարունակում էին շրջանառության մեջ լինել Ռուսական կայսրության թղթադրամները՝ ընդհանուր օգտագործման «Ռոմանով», Ժամանակավոր կառավարության՝ «Կերենկի» և «Դումա», խորհրդային կառավարության, ուկրաինական կարբովանեց, ինչպես նաև առանձին քաղաքների և շրջանների հարցեր։ Դրամական շրջանառության մեջ քաոս ու գնաճ էր։ Գերագույն գլխավոր հրամանատար Դենիկինը չկարողացավ վերահսկել ֆինանսական համակարգը, միավորել արտանետումները և միավորել բոլոր ֆինանսական գործունեությունը^[72]: Զինվորական հրամանատարությունը պարզապես չի կարողացել հավաքագրել բավականաչափ ընդունակ քաղաքացիական աշխատակիցներ^[69]:

Զինվորական անձնակազմին վճարվել են դրամական նպաստներ։ 1918 թվականի սկզբին շարքայինները ստանում էին ամսական 50 ռուբլի, սպաները ստանում էին 250-ից մինչև 1000 ռուբլի։ Գնաճի պատճառով նպաստի չափը մի քանի անգամ ավելացավ^[73]:

1919 թվականի սկզբին շարքայինների աշխատավարձը կազմում էր 450 ռուբլի, սպաների համար՝ 3000 ռուբլի^[74]: Դրամական բովանդակության աճը պայմանավորված է եղել գնաճով. Ըստ այլ աղբյուրների, այս ընթացքում շտաբի սպաները ստացել են 1100 ռուբլի, գլխավոր սպաները՝ 950^[73]:

Զորքերը հաճախ ուշ էին վճարում գումարները, նրանց նպաստները արժեզրկվում էին գնաճի պատճառով, բանակը հաճախ անցնում էր բնակչությանը կտրոններով վճարելուն, կամ նույնիսկ պարզապես թալանում էր նրանց։ Այդ պատճառով էլ բնակչությունը դժվարին ժամանակահատվածում չաջակցեց բանակին^[75]:

Մյուս կողմից, բնակչությունը հաճախ չէր վճարում Հատուկ ժողովի կողմից սահմանված հարկերը, ուստի հարկերի պակասը մեծապես փոխհատուցվում էր զորքերի ինքնամատակարարմամբ՝ գավաթների բռնագրավմամբ, բնակիչներին թալանելով և այլն։ Զանգվածային ինքնամատակարարման ժամանակ։ զորքերի մի տեսակ հարկահավաք է տեղի ունեցել^[69]:

Պարտության պատճառները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակը չկարողացավ բնակչության մեծամասնությանը հասկանալի քաղաքական գաղափար առաջ քաշել։ Պայքար հռչակվեց բոլշևիկների դեմ, որից հետո Հիմնադիր ժողովը կընտրեր Ռուսաստանին հարմար կառավարման ձև։ Պարզվեց, որ սա բավարար չէ։ Մինչ հեղափոխությունը սպաները քաղաքականությունից դուրս էին, ուստի 1917 թվականից հետո նրանք պարզապես չկարողացան ճիշտ գնահատել քաղաքական պայքարը և կազմակերպել գաղափարական աջակցություն կամավորական ստորաբաժանումներին և քարոզչական պայքարը խորհրդային իշխանության դեմ^[76]: Օրինակ, OSVAG-ի ղեկավար նշանակվեց կենսաբան Ս.Չախոտինը, ով ի վիճակի չէր գաղափարական պայքար վարել, որի խնդիրներն էին Կամավորական բանակի քաղաքականության խթանումը^[77]:

Կամավորական բանակի կողմից վերահսկվող տարածքում չկար անկախ քաղաքացիական կառավարություն։ 1918 թվականի օգոստոսից քաղաքացիական իշխանությունը կոչվում էր Գերագույն գլխավոր հրամանատարին առընթեր Հատուկ կոնֆերանս, խորհրդատվական մարմին, այնուհետև վարչական, և կրկին ղեկավարվում էր գեներալների կողմից^[78]: Նրանք ցանկանում էին իշխանությունը վստահել քաղաքացիական անձանց։ Իսկ իրենք կամավորները, ըստ Շուլգինի, չունեին անհրաժեշտ թվով նվիրյալ և ընդունակ առաջնորդներ իշխանությունը կազմակերպելու համար^[79]: Ազատագրված տարածքներում կարգուկանոն հաստատելու փոխարեն հաճախ կառավարման ճգնաժամ էր, և ոմանք դա նույնիսկ անվանեցին ռազմական անիշխանություն^[80]^[81]: Զինվորական կառավարիչների նշանակումները, որոնք ղեկավարում էին քաղաքացիական իշխանությունները՝ գնդապետ Գլազենապը Ստավրոպոլի նահանգում և գեներալ Կուտեպովը Սևծովյան նահանգում, անհաջող էին։ Իրավաբանական գիտելիքների և վարչական փորձի բացակայությունը ստիպել է նրանց գործել ոչ թե օրենքով, այլ իրենց ըմբռնմամբ։ Անգրագետ հրամաններն ու կամայականությունները դժգոհություն են առաջացրել բնակչության շրջանում^[82]: Արդյունքում բնակչությունը դադարեց աջակցել Կամավորական բանակին։ Նահանջի ընթացքում Կառավարության վերակազմավորման փորձերն անարդյունք էին^[83]: Սա խաթարումներ առաջացրեց թե՛ բնակչության, թե՛ բանակի մատակարարման հարցում։ Քաղաքացիական ադմինիստրացիան ամբողջությամբ ծանրաբեռնված էր զինվորականներով։ Կամավորական բանակի կողմից վերահսկվող տարածքում քաղաքացիական իշխանությունը, ի վերջո, անարդյունավետ է եղել, ինչն առաջացրել է բնակչության դժգոհությունը^[78]:

Պատմաբան Գանինը մեջբերում է գեներալ Դրագոմիրովի խոսքերն այն մասին, որ կամավորների պարտության պատճառները թույլ սպայական կորպուսն էին և կանոնավոր զորքերի բացակայությունը^[84]:

Բավական չէր գրոհների ժամանակ գեղեցիկ մահանալը։ Ազգային մասշտաբով գաղափարի բացակայությունը մարդկանց հեռացնում էր դրանից^[85]: Սա հասկանում էին իրենք՝ կամավորները, սակայն կորցնելով տեղեկատվական պատերազմը՝ չկարողացան շտկել իրավիճակը, թեև հասկանում էին պատճառը^[86]: Համառուսաստանյան Սոցիալիստական Հանրապետության հատուկ ժողովի քարոզչական բաժնի ղեկավար, գնդապետ Էնգելհարդը Դենիկինին ուղղված զեկույցում նշել է, որ «Միացյալ և անբաժան Ռուսաստան» կարգախոսը, որը ոգեշնչել է երիտասարդներին 1918 թվականին, պարզվել է, որ դատարկ է ժողովրդի համար։ բնակչության մեծամասնությունը^[87]:

Կամավորական բանակի պարտության վրա ազդել են նաև կամավորների ազգային հակասությունները՝ «Հանուն միասնական և անբաժան Ռուսաստանի» կարգախոսով Ուկրաինայում, Հյուսիսային Կովկասում և Անդրկովկասում ազգային շարժումներով, ինչը հանգեցրեց ռազմական գործողությունների^[88]: Ժամանակակից պատմաբանները կամավորական բանակի պարտության պատճառներից են անվանում գյուղացիներին հող հատկացնելու մերժումը, Դոնի և Կուբանի հետ հակասությունների առկայությունը, բոլոր սպիտակ կառավարությունների համար գործողությունների միասնական ծրագրի բացակայությունը, օգնության դատարկ հույսը: դաշնակիցներв^[85]: Նշվում է Կամավորական բանակի սակավաթիվ լինելը իր առջեւ դրված խնդիրները լուծելու համար, ինչպես նաև ռազմական զարգացման ընթացքում թույլ տրված լուրջ սխալները. վերահսկվող տարածքներում զինվորական ծառայության միասնական համակարգի բացակայությունը. ուժերի ցրումը բազմաթիվ ռազմական կազմավորումների մեջ և այլն։

Այս առումով կասկածելի են այն պնդումները, թե կամավորական բանակի պարտության հիմնական պատճառները հրամանատարության օպերատիվ և ռազմավարական սխալ հաշվարկներն էին^[12]: 1920 թվականի մայիսի 11-ին, թիվ 3049 հրամանով, Վրանգելը գեներալ Ա. Պ. Կուտեպովի կամավորական կորպուսը վերանվանեց 1-ին բանակային կորպուսի։ Ինչպես հիշում էին կամավորները, նրանք ցավով ընդունեցին այն լուրը, որ «Կամավորական կորպուսը» այժմ «1-ին բանակային կորպուսն» է, ավարտվել է ռուսական կամավորության, հերոսական պայքարի, ակնառու հաղթանակների և ծանր պարտությունների փառավոր դարաշրջանը::

Գեներալ Դենիկինը նշել է, որ «եթե մեր պատմության այս ողբերգական պահին ռուս ժողովրդի մեջ չլինեին մարդիկ, ովքեր պատրաստ էին ապստամբել բոլշևիկյան կառավարության խելագարության ու ոճրագործության դեմ և իրենց արյունն ու կյանքը բերել իրենց ավերված հայրենիքի համար, նրանք չէին լինի. եղել են ժողովուրդ, բայց պարարտանյութի պարարտանյութ են հին մայրցամաքի անսահման դաշտերը, որոնք դատապարտված են գաղութացման Արևմուտքից և Արևելքից այլմոլորակայինների կողմից: Բարեբախտաբար, մենք պատկանում ենք ռուս մեծ ժողովրդին»^[89]:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ «Сопроводительное письмо гл редактору от авторского коллектива». dx.doi.org. Վերցված է 2024-03-25-ին.
↑ Слободин В.П. Белое движение в годы гражданской войны в России (1917–1922 гг.). — М.: МЮИ МВД России, 1996 год, С. 18.
↑ «Прайсман Л. Г. Чехословацкий корпус в 1918 г. (Часть первая)» (ռուսերեն). История и антропология. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-01-28-ին. Վերցված է 2020-05-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Вторушин Михаил Иванович Чехословацкий корпус в Гражданской войне на востоке России // Вестник Костромского государственного университета. — 2017. — В. 1. — Т. 23. — ISSN 1998-0817. Архивировано из первоисточника 7 Հունիսի 2020.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Карпенко С. В., 2009, էջ 54
↑ Ратьковский И.с Карательно-репрессивная практика Добровольческой армии в начальный период ее существования // Вестник Рязанского государственного университета им. С.А. Есенина. — 2019. — В. 3 (64). — ISSN 0869-6446. Архивировано из первоисточника 22 Ապրիլի 2021.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 Никитин Анатолий Александрович Укрепление воинской дисциплины в вооруженных формированиях Белого движения на юге России (ноябрь 1917 1920 гг. ) // Армия и общество. — 2007. — В. 1. — ISSN 2304-9677. Архивировано из первоисточника 27 Սեպտեմբերի 2013.
↑ Карпенко С. В., 2009, էջ 53
↑ Карпенко С. В., 2009, էջ 35
↑ Кулаков Владимир Владимирович, Каширина Елена Ивановна Внешняя и внутренняя политика белого режима на юге России (1918-1920 гг. ) // Культурная жизнь Юга России. — 2009. — В. 2. — ISSN 2070-075X. Архивировано из первоисточника 10 Ապրիլի 2020.
↑ ДОБРОВО́ЛЬЧЕСТВО // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 159-160. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.
↑ ^12,0 ^12,1 Юрий Леонидович Кушер Вооруженные формирования Белого движения на Юге России: история строительства: 1917-1920 гг(ռուս.). —Москва, 2005. Архивировано из первоисточника 25 Հունիսի 2018.
↑ Н. П. ИнфоРост. «Записка Н. В. Крыленко «Общие соображения по сформированию армии на началах добровольчества». 30 декабря 1917 г.». docs.historyrussia.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-07-12-ին. Վերցված է 2020-06-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Марков и марковцы. М.: НП «Посев», 2001». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-14-ին. Վերցված է 2018-12-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Агеев Сергей Александрович СТРОИТЕЛЬСТВО АППАРАТА ВОЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ДОБРОВОЛЬЧЕСКОЙ АРМИИ И ВООРУЖЕННЫХ СИЛ НА ЮГЕ РОССИИ (ноябрь 1917 – январь 1919 гг.) // Новый исторический вестник. — 2014. — В. 42. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 16 Հոկտեմբերի 2020.
↑ Ан. Анишев. Очерки истории Гражданской войны 1917—1920. Гос. издательство, Л., 1925 г., С. 238.
↑ «Цветков В.Ж. Лавр Георгиевич Корнилов. Часть 3». www.dk1868.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-07-ին. Վերցված է 2021-07-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Календарь «Святая Русь» 22.02.1918 − Начало героического «Ледяного похода» Добровольческой армии ген. Корнилова // Сайт издательства «Русская идея» (www.rusidea.org){{v&124;02&124;02|2013}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-15-ին. Վերցված է 2010-06-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Историк С.В. Волков — Трагедия русского офицерства - IV - Офицерство в Белом движении (6) - Юг - Поход Яссы — Дон». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-06-ին. Վերցված է 2021-02-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ |Дроздовский М. Г. Дневник. — Берлин: Отто Кирхнер и Ко, 1923. — 190 с.
↑ Дроздовский и дроздовцы. — М.: НП «Посев», 2006. — 692 с. — ISBN 5-85824-165-4, с.79, 383
↑ ^22,0 ^22,1 ^22,2 Шувалов Александр Анатольевич Комплектование белогвардейских армий на юге России офицерским составом в период Гражданской войны // Вестник Московского университета МВД России. — 2014. — В. 10. — ISSN 2073-0454.
↑ Гиацинтов Эраст Записки белого офицера Արխիվացված է Օգոստոս 14, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով: / Вступит. статья, подготовка текста и коммент. В. Г. Бортневского. — стр. 66-67
↑ ^24,0 ^24,1 «ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА --[ Военная история ]-- Флот в Белой борьбе». nozdr.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-07-25-ին. Վերցված է 2021-07-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Какурин Н. Е. Гражданская война. 1918—1921 / Н. Е. Какурин, И. И. Вацетис; Под ред. А. С. Бубнова и др. — СПб.: ООО "Издательство «Полигон», 2002. — 672 с., С. 124. ISBN 5-89173-150-9.
↑ Михайлов Вадим Викторович, Пученков Александр Сергеевич Добровольческая армия и Грузия в 1918 году // Вестник Северного (Арктического) федерального университета. Серия: Гуманитарные и социальные науки. — 2012. — В. 1. — С. 36–44. — ISSN 2227-6564. Архивировано из первоисточника 24 Մարտի 2020.
↑ С. В. Карпенко «Россия на Кавказе останется навсегда»: Добровольческая армия и независимая грузия (1918-1919 гг.) // Новый исторический вестник. — 2008. — В. 18. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 9 Օգոստոսի 2020.
↑ «Историк С.В. Волков — Трагедия русского офицерства - III - Офицерство после катастрофы русской армии (4)». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-05-ին. Վերցված է 2021-02-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Новосельский Сергей Сергеевич Русское зарубежье о причинах неудачи Белого движения: союзнический фактор // Вестник РГГУ. Серия: Политология. История. Международные отношения. — 2016. — В. 2 (4). — ISSN 2073-6339. Архивировано из первоисточника 13 Հունիսի 2020.
↑ «Историк С.В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Корниловский ударный полк — Лейб-гвардии 1-я артиллерийская ...»». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-08-14-ին. Վերցված է 2021-08-10-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Деникин А. И., [militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/5_02.html Т. V. — Гл. II.]
↑ Олег Будницкий (2018-11-22). «Лидеры белого движения: вместе или порознь?». Эхо Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-01-24-ին. Վերցված է 2019-01-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Гришанин Петр Иванович Внешнеполитическая стратегия командования Добровольческой армии (1918 г. ) // Новый исторический вестник. — 2004. — В. 11. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 14 փետրվարի 2021.
↑ А́ВГУСТО́ВСКОЕ НАСТУПЛЕ́НИЕ 1919 // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
↑ Егоров Александр Ильич. Гражданская война в России: Разгром Деникина. — М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003., С. 93.
↑ Гагкуев Руслан Григорьевич, Шилова Светлана Геннадьевна «Инструкция» Белого генерала Н. С. Тимановского об особенностях ведения боевых действий в Гражданскую войну // Журнал российских и восточноевропейских исторических исследований. — 2017. — В. 4 (11). — С. 144–160. — ISSN 2409-1413. Архивировано из первоисточника 11 հունվարի 2021.
↑ ^37,0 ^37,1 ДОБРОВО́ЛЬЧЕСКАЯ А́РМИЯ // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 158-159. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.
↑ МОСКО́ВСКИЙ ПОХО́Д ДЕНИ́КИНА 1919 // Монголы — Наноматериалы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 299-300. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 21). — ISBN 978-5-85270-355-2.
↑ Байло Андрій. Тимчасовий союз УГА з Добрармією та його наслідки (украинский) // Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність : Збірник наукових праць. — Львів: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України, 2009. — В. 18. — С. 353—362. Архивировано из первоисточника 1 Հունիսի 2013.
↑ Томюк І. М. Причини та наслідки вимушеного об'єднання Української галицької армії з Добровольчою армією уряду А. І. Денікіна (листопад – грудень 1919 р.) // Вісник Національного університету «Львівська політехніка» : Тематичний випуск «Держава та армія». — 2008. — В. 612. — С. 86—91. — ISSN 0321-0499.
↑ Солдатенко В. Ф. Трагічна сторінка історії об'єднаного українського фронту: договір УГА з білогвардійцями // Соборність як чинник українського державотворення (до 90-річчя Акту злуки) / За ред. Р. Я. Пирога. — Київ, 2009. — С. 53—63. — 229 с.
↑ ^42,0 ^42,1 Коллектив авторов. статья «Добровольческая армия» // «Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия» / под редакцией Хромова С. С.. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — С. 193. — 720 с.
↑ ^43,0 ^43,1 «Историк С.В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Добровольческая армия ... — Дроздовская дивизия ...»». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-01-ին. Վերցված է 2021-08-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Зинкевич М. М., 1930
↑ Бакланова Ирина Семеновна Организационные принципы строительства Добровольческой армии в зеркале эмигрантской историографии // Научный вестник Московского государственного технического университета гражданской авиации. — 2010. — В. 155. — ISSN 2079-0619.
↑ «Добровольческая армия // Белое движение в России: организационная структура. Алфавитный указатель // Сайт историка Сергея Владимировича Волкова (swolkov.ru){{v&124;02&124;02|2013}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-11-04-ին. Վերցված է 2011-03-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Федоренко С.а Обеспечение правопорядка на территории Добровольческой армии (1918-1920 гг. ) // Наука и школа. — 2010. — В. 1. — ISSN 1819-463X. Архивировано из первоисточника 27 Մարտի 2020.
↑ А. И. Деникин. «Очерки русской смуты», книга 4, Вооруженные силы Юга России. Октябрь 1918 г. — Январь 1919 г. , «Слово», Берлин, 1925.
↑ Марковцы-артиллеристы. 50 лет верности России. Париж, 1967. С. 204.
↑ Егоров Александр Ильич. Гражданская война в России: Разгром Деникина. — М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003., С. 198.
↑ Капнин К. Л. Отрывок из воспоминаний о боях Добровольческой армии под Орлом осенью 1919 г. Публ. А. В. Тихомирова // Страницы истории Гражданской войны на Орловщине. Орел, 2010. С. 97.
↑ Волков-Муромцев Н. В. В белой армии // Офицеры российской гвардии в Белой борьбе / Сост., науч. ред., предисл. и коммент. С. В. Волкова. М., 2002. С. 207.
↑ Карпенко Сергей Владимирович Врангель Петр Николаевич (1878 1928) // Новый исторический вестник. — 2001. — В. 3. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 9 հունվարի 2021.
↑ Майстрах Б. В. Маныч — Егорлыкская — Новороссийск. — М.-Л.: Госиздат, 1929., С. 131.
↑ «ГПИБ &124; А. И. Деникин, Очерки русской смуты, Т. 5. : Вооруженные силы Юга России. - Берлин, 1926 год, С. 321». Государственная публичная историческая библиотека России. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-13-ին. Վերցված է 2021-02-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «ГПИБ &124; А. И. Деникин, Очерки русской смуты, Т. 5. : Вооруженные силы Юга России. - Берлин, 1926 год, С. 344». Государственная публичная историческая библиотека России. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-13-ին. Վերցված է 2021-02-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Агуреев К В. Разгром белогвардейских войск Деникина. М. 1961 г. С. 209
↑ Егоров Александр Ильич Гражданская война в России: Разгром Деникина. — М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003., С. 229.
↑ «ГПИБ &124; А. И. Деникин, Очерки русской смуты, Т. 5. : Вооруженные силы Юга России. - Берлин, 1926 г., С. 268». Государственная публичная историческая библиотека России. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-13-ին. Վերցված է 2021-02-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Кушер Ю. Л. Вооруженные формирования Белого движения на Юге России: история строительства: 1917—1920 гг. М., 2005. С. 291.
↑ Справка о численности людей в армии на 18(31) июля 1919 г. // РГВА. Ф. 39540. On. 1. Д. 34. Л. 29.
↑ Ведомости о боевом составе ВСЮР (февраль ноябрь 1919 г.) // РГВА. Ф. 39540. On. 1. Д. 34, 35.
↑ Какурин Н. Е. Как сражалась революция. Т. 2. С. 276
↑ «Дерябин. Гражданская война в России 1917-1922 г.г. Белые армии». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-29-ին. Վերցված է 2020-04-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Кручинин А. Георгиевские награды в Вооружённых Силах Юга России (1919—1920) // Военная быль. — 1993, № 4(133) С. 17.
↑ Пыхалов Игорь Васильевич Георгиевские кресты для «Белых Орлов» // Общество. Среда. Развитие (Terra Humana). — 2009. — В. 4. — ISSN 1997-5996. Архивировано из первоисточника 6 Ապրիլի 2020.
↑ Рудиченко А. И. Награды императорской России в период Гражданской войны. — М.: Любимая книга. 2007. С 67.
↑ «Приазовский край. (Ростов-на-Дону). 1918. 20 мая (2 июня). № 51. С. 4». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-04-29-ին. Վերցված է 2020-04-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ ^69,0 ^69,1 ^69,2 Карпенко Сергей Владимирович Налоговая политика белых правительств на юге России в 1919-1920 гг // Экономический журнал. — 2011. — В. 24. — ISSN 2072-8220. Архивировано из первоисточника 9 Օգոստոսի 2020.
↑ Черниченко Марина Юрьевна Кризис денежного обращения в тылу войск генерала А. И. Деникина в освещении печати Белого юга России (1919 г. ) // Новый исторический вестник. — 2014. — В. 39. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 11 Ապրիլի 2020.
↑ Михайлов Игорь Васильевич Из истории изучения Белого движения в современной российской историографии // Вестник РГГУ. Серия: Литературоведение. Языкознание. Культурология. — 2013. — В. 10 (111). — ISSN 2073-6355. Архивировано из первоисточника 24 Մարտի 2020.
↑ ^72,0 ^72,1 Ходяков Михаил Викторович Деньги гражданской войны и их роль в обеспечении легитимности белогвардейских правительств // Вестник Санкт-Петербургского университета. История. — 2007. — В. 2. — ISSN 1812-9323. Архивировано из первоисточника 26 Մարտի 2020.
↑ ^73,0 ^73,1 Шувалов А.а Материальное обеспечение офицеров белогвардейских армий на юге и востоке России в период Гражданской войны // Вестник Брянского государственного университета. — 2011. — В. 2. — ISSN 2072-2087. Архивировано из первоисточника 11 Ապրիլի 2020.
↑ Павлов В. Е. Марковцы в боях и походах за Россию в освободительной войне 1917—1920 годов. Т. 2 — Париж: тип. С. Березняка, 1964, С. 7.
↑ Карпенко С. В. Белые генералы и красная смута. М. 2009 г. С. 307.
↑ Сирик Сергей Николаевич Государственные идеи Белого движения на Юге России // Концепт. — 2014. — В. S31. Архивировано из первоисточника 10 Ապրիլի 2020.
↑ Кириченко Евгений Владимирович Структура аппарата пропаганды антибольшевистского движения на юге России в 1919 году // Политематический сетевой электронный научный журнал Кубанского государственного аграрного университета. — 2015. — В. 113. — ISSN 1990-4665. Архивировано из первоисточника 26 Մարտի 2020.
↑ ^78,0 ^78,1 Карпенкоо Сергей Владимирович Военный и гражданский аппараты управления деникинской диктатуры // Власть. — 2011. — В. 3. — ISSN 2071-5358. Архивировано из первоисточника 17 Հոկտեմբերի 2020.
↑ Шульгин В. В. Три столицы. М., 1991. С. 225
↑ Оболенский В. А. Крым при Деникине // Белое дело: Белый Крым: В 16 кн. Кн. 11. М. РГГУ, 2003 г., с 13.
↑ Карпенко Сергей Владимирович Диктаторская власть белых генералов и коррупция (Юг России, 1918–1920 гг. ) // Власть. — 2013. — В. 7. — ISSN 2071-5358.
↑ Карпенко Сергей Владимирович Антибольшевистские военные диктатуры и чиновничество (юг России, 1918-1920 гг. ) // Вестник РГГУ. Серия: Литературоведение. Языкознание. Культурология. — 2012. — В. 4 (84). — ISSN 2073-6355.
↑ Деникин А. И. Очерки русской смуты. Т. 3. Берлин, 1924. С. 263—264.
↑ Ганин Андрей Владиславович "У НАС В СУЩНОСТИ ЕЩЕ РЕГУЛЯРНОЙ АРМИИ НЕТ…" ПИСЬМО КОМАНДУЮЩЕГО ВОЙСКАМИ КИЕВСКОЙ ОБЛАСТИ ГЕНЕРАЛА А.М. ДРАГОМИРОВА ГЛАВНОКОМАНДУЮЩЕМУ ВООРУЖЕННЫМИ СИЛАМИ НА ЮГЕ РОССИИ ГЕНЕРАЛУ А.И. ДЕНИКИНУ ОТ 12 (25) ДЕКАБРЯ 1919 Г // Славянский мир в третьем тысячелетии. — 2019. — В. 1—2. — ISSN 2412-6446.
↑ ^85,0 ^85,1 Кулаков Владимир Владимирович, Каширина Елена Ивановна Причины поражения белого движения на Юге России // Вестник Адыгейского государственного университета. — 2006. — В. 2. — ISSN 2074-1065. Архивировано из первоисточника 11 Ապրիլի 2020.
↑ Павлов В. Е. Марковцы в боях и походах за Россию в освободительной войне 1917—1920 годов, Т. 2, Гл. Жизнь выдвигала вопросы Белой идеологии — Париж: тип. С. Березняка, 1964 г., С. 74.
↑ Отдел рукописей Российской Национальной библиотеки. (ОР РНБ). — Ф. 1052 (Энгельгардт Борис Александрович). Ед. хр. 38. Добровольческая армия. — Л. 75
↑ Ан. Анишев. Очерки истории гражданской войны 1917—1920. Ленинград, Госизд. 1925 г., С. 262.
↑ А. И. Деникин. Очерки русской смуты. Борьба генерала Корнилова. Август 1917 г. — апрель 1918 г. Минск. Харвест. 2002.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Врангель П. Н. «Записки»
Гиацинтов Э. Н.. Записки белого офицера. «Интерполиграфцентр» СПбФК, 1992.
Зайцов А. А. 1918 год. Очерки по истории русской гражданской войны.
Зинкевич М. М. Основание и путь Добровольческой армии 1917−1930. — София: Печатница «Древна България» [Типография тов.«Голос»], 1930.
Карпенко С. В. Белые генералы и красная смута / С. В. Карпенко. — М.: Вече. — 2009. — 432 с. — (За веру и верность). — ISBN 978-5-9533-3479-2.
Марков и марковцы. — М.: НП «Посев», 2001.
Левитов М. Н. Корниловцы в боях летом—осенью 1919 года
Ларионов В. А. На Москву
«Русское офицерство и Белое движение». Արխիվացված է օրիգինալից 2010-03-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
Свенцицкий В. П. Общее положение России и задачи Добровольческой армии. — Екатеринодар, 1919.
Трушнович А. Р. Воспоминания корниловца (1914−1934)
Туркул А. В. Дроздовцы в огне: Картины гражданской войны, 1918−1920 гг.
[militera.lib.ru/research/shambarov1/index.html Шамбаров В. Е. Белогвардейщина. — М.: Эксмо-пресс, 2002.]
Власов А. А. О бронепоездах Добровольческой армии // Донской временник. Год 2007-й: краеведческий альманах / Донская государственная публичная библиотека. Ростов-на-Дону, 2006.
Барякина Э. В. Аргентинец — М.: Рипол-классик, 2011. — ISBN 978-5-386-03723-9. — о последних днях обороны Новороссийска Добровольческой армией.
Комендровский И.Н. Добровольческая армия в боях и походах. Книга 2 Первые победы. Том 1 Второй Кубанский поход. Москва 2020г. 348 с. 17 цвет схем.

[1] «Сопроводительное письмо гл редактору от авторского коллектива». dx.doi.org. Վերցված է 2024-03-25-ին.

[2] Слободин В.П. Белое движение в годы гражданской войны в России (1917–1922 гг.). — М.: МЮИ МВД России, 1996 год, С. 18.

[3] «Прайсман Л. Г. Чехословацкий корпус в 1918 г. (Часть первая)» (ռուսերեն). История и антропология. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-01-28-ին. Վերցված է 2020-05-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[4] Вторушин Михаил Иванович Чехословацкий корпус в Гражданской войне на востоке России // Вестник Костромского государственного университета. — 2017. — В. 1. — Т. 23. — ISSN 1998-0817. Архивировано из первоисточника 7 Հունիսի 2020.

[Karpenko-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Карпенко С. В., 2009, էջ 54

[6] Ратьковский И.с Карательно-репрессивная практика Добровольческой армии в начальный период ее существования // Вестник Рязанского государственного университета им. С.А. Есенина. — 2019. — В. 3 (64). — ISSN 0869-6446. Архивировано из первоисточника 22 Ապրիլի 2021.

[:4-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 Никитин Анатолий Александрович Укрепление воинской дисциплины в вооруженных формированиях Белого движения на юге России (ноябрь 1917 1920 гг. ) // Армия и общество. — 2007. — В. 1. — ISSN 2304-9677. Архивировано из первоисточника 27 Սեպտեմբերի 2013.

[''Карпенко_С._В.''—2009——53-8] Карпенко С. В., 2009, էջ 53

[''Карпенко_С._В.''—2009——35-9] Карпенко С. В., 2009, էջ 35

[10] Кулаков Владимир Владимирович, Каширина Елена Ивановна Внешняя и внутренняя политика белого режима на юге России (1918-1920 гг. ) // Культурная жизнь Юга России. — 2009. — В. 2. — ISSN 2070-075X. Архивировано из первоисточника 10 Ապրիլի 2020.

[11] ДОБРОВО́ЛЬЧЕСТВО // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 159-160. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.

[:5-12] 12,0 ^12,1 Юрий Леонидович Кушер Вооруженные формирования Белого движения на Юге России: история строительства: 1917-1920 гг(ռուս.). —Москва, 2005. Архивировано из первоисточника 25 Հունիսի 2018.

[13] Н. П. ИнфоРост. «Записка Н. В. Крыленко «Общие соображения по сформированию армии на началах добровольчества». 30 декабря 1917 г.». docs.historyrussia.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-07-12-ին. Վերցված է 2020-06-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[14] «Марков и марковцы. М.: НП «Посев», 2001». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-14-ին. Վերցված է 2018-12-09-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[:2-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 ^15,3 Агеев Сергей Александрович СТРОИТЕЛЬСТВО АППАРАТА ВОЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ДОБРОВОЛЬЧЕСКОЙ АРМИИ И ВООРУЖЕННЫХ СИЛ НА ЮГЕ РОССИИ (ноябрь 1917 – январь 1919 гг.) // Новый исторический вестник. — 2014. — В. 42. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 16 Հոկտեմբերի 2020.

[16] Ан. Анишев. Очерки истории Гражданской войны 1917—1920. Гос. издательство, Л., 1925 г., С. 238.

[17] «Цветков В.Ж. Лавр Георгиевич Корнилов. Часть 3». www.dk1868.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-07-ին. Վերցված է 2021-07-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[18] «Календарь «Святая Русь» 22.02.1918 − Начало героического «Ледяного похода» Добровольческой армии ген. Корнилова // Сайт издательства «Русская идея» (www.rusidea.org){{v&124;02&124;02|2013}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-15-ին. Վերցված է 2010-06-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[19] «Историк С.В. Волков — Трагедия русского офицерства - IV - Офицерство в Белом движении (6) - Юг - Поход Яссы — Дон». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-06-ին. Վերցված է 2021-02-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[20] |Дроздовский М. Г. Дневник. — Берлин: Отто Кирхнер и Ко, 1923. — 190 с.

[21] Дроздовский и дроздовцы. — М.: НП «Посев», 2006. — 692 с. — ISBN 5-85824-165-4, с.79, 383

[:6-22] 22,0 ^22,1 ^22,2 Шувалов Александр Анатольевич Комплектование белогвардейских армий на юге России офицерским составом в период Гражданской войны // Вестник Московского университета МВД России. — 2014. — В. 10. — ISSN 2073-0454.

[23] Гиацинтов Эраст Записки белого офицера Արխիվացված է Օգոստոս 14, 2008 Wayback Machine-ի միջոցով: / Вступит. статья, подготовка текста и коммент. В. Г. Бортневского. — стр. 66-67

[:10-24] 24,0 ^24,1 «ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА --[ Военная история ]-- Флот в Белой борьбе». nozdr.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-07-25-ին. Վերցված է 2021-07-27-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[25] Какурин Н. Е. Гражданская война. 1918—1921 / Н. Е. Какурин, И. И. Вацетис; Под ред. А. С. Бубнова и др. — СПб.: ООО "Издательство «Полигон», 2002. — 672 с., С. 124. ISBN 5-89173-150-9.

[26] Михайлов Вадим Викторович, Пученков Александр Сергеевич Добровольческая армия и Грузия в 1918 году // Вестник Северного (Арктического) федерального университета. Серия: Гуманитарные и социальные науки. — 2012. — В. 1. — С. 36–44. — ISSN 2227-6564. Архивировано из первоисточника 24 Մարտի 2020.

[27] С. В. Карпенко «Россия на Кавказе останется навсегда»: Добровольческая армия и независимая грузия (1918-1919 гг.) // Новый исторический вестник. — 2008. — В. 18. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 9 Օգոստոսի 2020.

[28] «Историк С.В. Волков — Трагедия русского офицерства - III - Офицерство после катастрофы русской армии (4)». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-05-ին. Վերցված է 2021-02-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[29] Новосельский Сергей Сергеевич Русское зарубежье о причинах неудачи Белого движения: союзнический фактор // Вестник РГГУ. Серия: Политология. История. Международные отношения. — 2016. — В. 2 (4). — ISSN 2073-6339. Архивировано из первоисточника 13 Հունիսի 2020.

[30] «Историк С.В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Корниловский ударный полк — Лейб-гвардии 1-я артиллерийская ...»». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-08-14-ին. Վերցված է 2021-08-10-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[''Деникин_А._И.''——[militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/5_02.html_Т._V._—_Гл._II.]—-31] Деникин А. И., [militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/5_02.html Т. V. — Гл. II.]

[32] Олег Будницкий (2018-11-22). «Лидеры белого движения: вместе или порознь?». Эхо Москвы. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-01-24-ին. Վերցված է 2019-01-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[33] Гришанин Петр Иванович Внешнеполитическая стратегия командования Добровольческой армии (1918 г. ) // Новый исторический вестник. — 2004. — В. 11. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 14 փետրվարի 2021.

[34] А́ВГУСТО́ВСКОЕ НАСТУПЛЕ́НИЕ 1919 // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

[35] Егоров Александр Ильич. Гражданская война в России: Разгром Деникина. — М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003., С. 93.

[36] Гагкуев Руслан Григорьевич, Шилова Светлана Геннадьевна «Инструкция» Белого генерала Н. С. Тимановского об особенностях ведения боевых действий в Гражданскую войну // Журнал российских и восточноевропейских исторических исследований. — 2017. — В. 4 (11). — С. 144–160. — ISSN 2409-1413. Архивировано из первоисточника 11 հունվարի 2021.

[:3-37] 37,0 ^37,1 ДОБРОВО́ЛЬЧЕСКАЯ А́РМИЯ // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 158-159. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.

[38] МОСКО́ВСКИЙ ПОХО́Д ДЕНИ́КИНА 1919 // Монголы — Наноматериалы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 299-300. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 21). — ISBN 978-5-85270-355-2.

[39] Байло Андрій. Тимчасовий союз УГА з Добрармією та його наслідки (украинский) // Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність : Збірник наукових праць. — Львів: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України, 2009. — В. 18. — С. 353—362. Архивировано из первоисточника 1 Հունիսի 2013.

[40] Томюк І. М. Причини та наслідки вимушеного об'єднання Української галицької армії з Добровольчою армією уряду А. І. Денікіна (листопад – грудень 1919 р.) // Вісник Національного університету «Львівська політехніка» : Тематичний випуск «Держава та армія». — 2008. — В. 612. — С. 86—91. — ISSN 0321-0499.

[41] Солдатенко В. Ф. Трагічна сторінка історії об'єднаного українського фронту: договір УГА з білогвардійцями // Соборність як чинник українського державотворення (до 90-річчя Акту злуки) / За ред. Р. Я. Пирога. — Київ, 2009. — С. 53—63. — 229 с.

[:7-42] 42,0 ^42,1 Коллектив авторов. статья «Добровольческая армия» // «Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия» / под редакцией Хромова С. С.. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — С. 193. — 720 с.

[:11-43] 43,0 ^43,1 «Историк С.В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Добровольческая армия ... — Дроздовская дивизия ...»». swolkov.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-02-01-ին. Վերցված է 2021-08-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[''Зинкевич_М._М.''—1930——-44] Зинкевич М. М., 1930

[45] Бакланова Ирина Семеновна Организационные принципы строительства Добровольческой армии в зеркале эмигрантской историографии // Научный вестник Московского государственного технического университета гражданской авиации. — 2010. — В. 155. — ISSN 2079-0619.

[46] «Добровольческая армия // Белое движение в России: организационная структура. Алфавитный указатель // Сайт историка Сергея Владимировича Волкова (swolkov.ru){{v&124;02&124;02|2013}}». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-11-04-ին. Վերցված է 2011-03-21-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[47] Федоренко С.а Обеспечение правопорядка на территории Добровольческой армии (1918-1920 гг. ) // Наука и школа. — 2010. — В. 1. — ISSN 1819-463X. Архивировано из первоисточника 27 Մարտի 2020.

[48] А. И. Деникин. «Очерки русской смуты», книга 4, Вооруженные силы Юга России. Октябрь 1918 г. — Январь 1919 г. , «Слово», Берлин, 1925.

[49] Марковцы-артиллеристы. 50 лет верности России. Париж, 1967. С. 204.

[50] Егоров Александр Ильич. Гражданская война в России: Разгром Деникина. — М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003., С. 198.

[51] Капнин К. Л. Отрывок из воспоминаний о боях Добровольческой армии под Орлом осенью 1919 г. Публ. А. В. Тихомирова // Страницы истории Гражданской войны на Орловщине. Орел, 2010. С. 97.

[52] Волков-Муромцев Н. В. В белой армии // Офицеры российской гвардии в Белой борьбе / Сост., науч. ред., предисл. и коммент. С. В. Волкова. М., 2002. С. 207.

[53] Карпенко Сергей Владимирович Врангель Петр Николаевич (1878 1928) // Новый исторический вестник. — 2001. — В. 3. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 9 հունվարի 2021.

[54] Майстрах Б. В. Маныч — Егорлыкская — Новороссийск. — М.-Л.: Госиздат, 1929., С. 131.

[55] «ГПИБ &124; А. И. Деникин, Очерки русской смуты, Т. 5. : Вооруженные силы Юга России. - Берлин, 1926 год, С. 321». Государственная публичная историческая библиотека России. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-13-ին. Վերցված է 2021-02-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[56] «ГПИБ &124; А. И. Деникин, Очерки русской смуты, Т. 5. : Вооруженные силы Юга России. - Берлин, 1926 год, С. 344». Государственная публичная историческая библиотека России. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-13-ին. Վերցված է 2021-02-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[57] Агуреев К В. Разгром белогвардейских войск Деникина. М. 1961 г. С. 209

[58] Егоров Александр Ильич Гражданская война в России: Разгром Деникина. — М.: ACT; СПб.: Terra Fantastica, 2003., С. 229.

[59] «ГПИБ &124; А. И. Деникин, Очерки русской смуты, Т. 5. : Вооруженные силы Юга России. - Берлин, 1926 г., С. 268». Государственная публичная историческая библиотека России. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-13-ին. Վերցված է 2021-02-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[60] Кушер Ю. Л. Вооруженные формирования Белого движения на Юге России: история строительства: 1917—1920 гг. М., 2005. С. 291.

[61] Справка о численности людей в армии на 18(31) июля 1919 г. // РГВА. Ф. 39540. On. 1. Д. 34. Л. 29.

[62] Ведомости о боевом составе ВСЮР (февраль ноябрь 1919 г.) // РГВА. Ф. 39540. On. 1. Д. 34, 35.

[63] Какурин Н. Е. Как сражалась революция. Т. 2. С. 276

[64] «Дерябин. Гражданская война в России 1917-1922 г.г. Белые армии». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-09-29-ին. Վերցված է 2020-04-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[65] Кручинин А. Георгиевские награды в Вооружённых Силах Юга России (1919—1920) // Военная быль. — 1993, № 4(133) С. 17.

[66] Пыхалов Игорь Васильевич Георгиевские кресты для «Белых Орлов» // Общество. Среда. Развитие (Terra Humana). — 2009. — В. 4. — ISSN 1997-5996. Архивировано из первоисточника 6 Ապրիլի 2020.

[67] Рудиченко А. И. Награды императорской России в период Гражданской войны. — М.: Любимая книга. 2007. С 67.

[68] «Приазовский край. (Ростов-на-Дону). 1918. 20 мая (2 июня). № 51. С. 4». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-04-29-ին. Վերցված է 2020-04-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[:1-69] 69,0 ^69,1 ^69,2 Карпенко Сергей Владимирович Налоговая политика белых правительств на юге России в 1919-1920 гг // Экономический журнал. — 2011. — В. 24. — ISSN 2072-8220. Архивировано из первоисточника 9 Օգոստոսի 2020.

[70] Черниченко Марина Юрьевна Кризис денежного обращения в тылу войск генерала А. И. Деникина в освещении печати Белого юга России (1919 г. ) // Новый исторический вестник. — 2014. — В. 39. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 11 Ապրիլի 2020.

[71] Михайлов Игорь Васильевич Из истории изучения Белого движения в современной российской историографии // Вестник РГГУ. Серия: Литературоведение. Языкознание. Культурология. — 2013. — В. 10 (111). — ISSN 2073-6355. Архивировано из первоисточника 24 Մարտի 2020.

[:8-72] 72,0 ^72,1 Ходяков Михаил Викторович Деньги гражданской войны и их роль в обеспечении легитимности белогвардейских правительств // Вестник Санкт-Петербургского университета. История. — 2007. — В. 2. — ISSN 1812-9323. Архивировано из первоисточника 26 Մարտի 2020.

[:9-73] 73,0 ^73,1 Шувалов А.а Материальное обеспечение офицеров белогвардейских армий на юге и востоке России в период Гражданской войны // Вестник Брянского государственного университета. — 2011. — В. 2. — ISSN 2072-2087. Архивировано из первоисточника 11 Ապրիլի 2020.

[74] Павлов В. Е. Марковцы в боях и походах за Россию в освободительной войне 1917—1920 годов. Т. 2 — Париж: тип. С. Березняка, 1964, С. 7.

[75] Карпенко С. В. Белые генералы и красная смута. М. 2009 г. С. 307.

[76] Сирик Сергей Николаевич Государственные идеи Белого движения на Юге России // Концепт. — 2014. — В. S31. Архивировано из первоисточника 10 Ապրիլի 2020.

[77] Кириченко Евгений Владимирович Структура аппарата пропаганды антибольшевистского движения на юге России в 1919 году // Политематический сетевой электронный научный журнал Кубанского государственного аграрного университета. — 2015. — В. 113. — ISSN 1990-4665. Архивировано из первоисточника 26 Մարտի 2020.

[автоссылка1-78] 78,0 ^78,1 Карпенкоо Сергей Владимирович Военный и гражданский аппараты управления деникинской диктатуры // Власть. — 2011. — В. 3. — ISSN 2071-5358. Архивировано из первоисточника 17 Հոկտեմբերի 2020.

[79] Шульгин В. В. Три столицы. М., 1991. С. 225

[80] Оболенский В. А. Крым при Деникине // Белое дело: Белый Крым: В 16 кн. Кн. 11. М. РГГУ, 2003 г., с 13.

[81] Карпенко Сергей Владимирович Диктаторская власть белых генералов и коррупция (Юг России, 1918–1920 гг. ) // Власть. — 2013. — В. 7. — ISSN 2071-5358.

[82] Карпенко Сергей Владимирович Антибольшевистские военные диктатуры и чиновничество (юг России, 1918-1920 гг. ) // Вестник РГГУ. Серия: Литературоведение. Языкознание. Культурология. — 2012. — В. 4 (84). — ISSN 2073-6355.

[83] Деникин А. И. Очерки русской смуты. Т. 3. Берлин, 1924. С. 263—264.

[84] Ганин Андрей Владиславович "У НАС В СУЩНОСТИ ЕЩЕ РЕГУЛЯРНОЙ АРМИИ НЕТ…" ПИСЬМО КОМАНДУЮЩЕГО ВОЙСКАМИ КИЕВСКОЙ ОБЛАСТИ ГЕНЕРАЛА А.М. ДРАГОМИРОВА ГЛАВНОКОМАНДУЮЩЕМУ ВООРУЖЕННЫМИ СИЛАМИ НА ЮГЕ РОССИИ ГЕНЕРАЛУ А.И. ДЕНИКИНУ ОТ 12 (25) ДЕКАБРЯ 1919 Г // Славянский мир в третьем тысячелетии. — 2019. — В. 1—2. — ISSN 2412-6446.

[:0-85] 85,0 ^85,1 Кулаков Владимир Владимирович, Каширина Елена Ивановна Причины поражения белого движения на Юге России // Вестник Адыгейского государственного университета. — 2006. — В. 2. — ISSN 2074-1065. Архивировано из первоисточника 11 Ապրիլի 2020.

[86] Павлов В. Е. Марковцы в боях и походах за Россию в освободительной войне 1917—1920 годов, Т. 2, Гл. Жизнь выдвигала вопросы Белой идеологии — Париж: тип. С. Березняка, 1964 г., С. 74.

[87] Отдел рукописей Российской Национальной библиотеки. (ОР РНБ). — Ф. 1052 (Энгельгардт Борис Александрович). Ед. хр. 38. Добровольческая армия. — Л. 75

[88] Ан. Анишев. Очерки истории гражданской войны 1917—1920. Ленинград, Госизд. 1925 г., С. 262.

[89] А. И. Деникин. Очерки русской смуты. Борьба генерала Корнилова. Август 1917 г. — апрель 1918 г. Минск. Харвест. 2002.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակի հրամանատարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակի կազմը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակ 1918-ի վերջին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակի չափը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կադրային կորուստներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքացիական կառավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակը Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Համխորհրդային միության կազմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամենամեծ հաջողության շրջանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նահանջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակի չափը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարբերակման նշան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մրցանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆինանսական աջակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարտության պատճառները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կամավորական բանակը Սոցիալիստական Հանրապետությունների Համխորհրդային միության կազմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]