Կրոնի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Կրոնի պատմություն («պատմություն» - հուն. ἱστορία - հարցաքննություն, հետազոտություն, «կրոն» - լատ. religio- կապել բառերից), այս տերմինն օգտագործվում է որպես «ժամանակին տեղի ունեցող գործընթաց` կրոնների զարգացման և փոփոխման մեջ, և գիտելիքների այն ճյուղի անվանման համար, որը ուսումնասիրում է այդ գործընթացները»[1]։ Գիտելիքների այս ճյուղի նպատակն է վերլուծել տարբեր կրոնների ծագման, զարգացման և գործունեության հիմնախնդիրները, ինչպես նաև գտնել դրանց տեղը մարդկային համընդհանուր պատմության մեջ։ Բացի այդ, կրոնների պատմության ուսումնասիրության առարկա են հավատքների և պաշտամունքների ձևերը, առկա և ժամանակակից կրոնների վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքումն ու պահպանումը։ Հետազոտությունն իրականացվում է կրոնի ընդհանուր, տվյալ կրոնի կամ դավանանքի, կրոնների և խոստովանությունների տարածաշրջանային պատմությանը համահունչ։ Հատուկ տարածքներ կազմում են կրոնի հնագիտական և ազգագրական ուսումնասիրությունը։

Կրոնների ծագման ուսումնասիրության վերաբերյալ խնդիրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի առաջացման հարցերով հիմնականում զբաղվում են կրոնական ուսումնասիրությունները, որը 19-րդ դարի կեսին վեր է ածվել գիտելիքների անկախ ոլորտի։ Այնուամենայնիվ, մարդկության պատմության ընթացքում նկատվել է կրոնի հարցի նկատմամբ հետաքրքրություն։ Արդեն հին ժամանակներում մարդիկ ուզում էին հասկանալ, թե ինչպես է առաջանում հավատը աստվածների նկատմամբ (պոլիտիզմ)։ Օրինակ՝ հույն բանաստեղծ Հեսիոդոսը (մ.թ.ա. VIII-VII դար) իր «Թեոգոնիա» աշխատությունում (աստվածների ծագման վերաբերյալ) փորձել է տալ հունական դիցաբանության առաջին համակարգված նկարագրությունը, որտեղ նա արտահայտել է իր մեկնաբանությունը աստվածների ծագման վերաբերյալ[2]։ Այնուամենայնիվ, կան այս աշխատությանը նման հատվածներ կամ վերահրատարակություններ, որոնք հայտնվել են «երկրորդ հազարամյակում Մեսրոպոտամիայի, Փյունիկիայի, հուրրացիների շրջանում. ազգեր, ովքեր ապրում էին Փոքր Ասիայի հարավ-արևելքում, Սիրիայի հյուսիսում և Միջագետքում։ XIV դարում նրանք նվաճվել էին խեթերի կողմից և ընդունել նրանց դիցաբանությունը[3]։

Սկզբում մարդիկ տարբեր ձևերով էին փորձում բացատրել կրոնի առաջացումը. այն բնական ծագում ունի, թե դա կրոնի հայտնագործությունն է, սոցիալական ծագում- օրինակ` ստեղծվել է իշխողների կողմից, որպեսզի իրենց պետության մարդիկ արդար և առաքինի լինեն (Հ.Միլեթացի) կամ, բանասեր փիլիսոփաները մեկնաբանում էին կրոնը սոցիալական երևույթի իմաստով, օրինակ՝ աթենացի բռնակալ կառավարիչ Կրիտասը մտածել էր խաբեության տեսությունը՝ մարդկանց վախի մեջ պահելու համար, նաև կարևոր երևույթ է մարդուն հասկանալը և բնական երևույթները հաղթահարելը։ Կրոնի առաջացման համաճարակաբանական նախադրյալները պայմանավորված էին սահմանափակ գիտելիքներով։ Երբ գիտելիքը խառնվում էր մոլորության հետ, ճանաչողության զգայական և բանական փուլերը առանձնանում էին և մարդը չէր կարողանում հասկանալ երևույթների իրական պատճառները[4], որովհետև այն ուներ հոգեբանական պատճառներ (որոշ տեսակետներ հերքում են ավելի բարձր ուժի առկայությունը)[5][6][7]։

Կրոնների առաջացման պատմության նկարագրությունը մեծապես կախված է կրոնի բնորոշման տիպաբանությունից (կրոնների մոտավորապես 250 սահմանում 2011 թվականի դրությամբ)[8], և կրոնագետները հայտարարում են ցանկացած տիպաբանության սուբյեկտիվությունը՝ ելնելով այն փաստից, որ կրոնը սոցիալական և հոգևոր երևույթների բարդ համալիր է, ինչպես նաև այն փաստից, որ հավատացյալները դրական վերաբերմունք ունեն կրոնի նկատմամբ, իսկ ոչ հավատացյալները՝ բացասական[6]։ Կրոնական ծագումն ուսումնասիրելու համար մեծ նշանակություն ունի աշխարհայացքային չեզոքության սկզբունքը[9]։

Ընդհանուր իմաստով, կրոնը աշխարհայացք և վերաբերմունք է, ինչպես նաև համապատասխան վարքագիծ, ձևեր և գործողություններ (պաշտամունք և կազմակերպություն), որոնք որոշում են որոշակի կրոնական գիտակցություն և հոգևոր-գործնական գործունեություն, որպես կանոն, կապված են սրբության փորձի և էության, իմաստի և գաղափարների հետ։ Սա հասարակության և անձի հոգևոր կյանքի էական բաղադրիչն է, ինչպես նաև սոցիալական ենթահամակարգը (սոցիալական հաստատություն), որը խթանում է բարոյական նորմերն ու սովորույթները (աղոթք, ծոմապահություն)[10]։

Կարելի է վկայակոչել կրոնի 4 հիմնական տիպոլոգիաներ տարբեր չափանիշների համաձայն. 1) հավատ օբյեկտի հանդեպ (ֆետիշիզմ, պոլիդեմոնիզմ, պոլիէթիզմ, միաստվածություն, պանթեիզմ, աթեիզմ, ագնոստիկություն), 2) ըստ տարածվածության (էթնոգեն), 3) ըստ ծագման (Արևմուտքի և Արևելքի կրոններ , հին միջերկրածովյան և հնդկական (դարմայական) կրոններ, ավետարանական կրոններ և հեթանոսություն, սինկրետական կրոններ), 4) էվոլյուցիոն տիպաբանություն (կրոնի վաղ ձևեր, կրոնական նոր շարժումներ[11]։

Միևնույն ժամանակ, գոյություն ունի ևս երկու համակարգ՝ կրոնը որոշելու համար՝ աստվածաբանական (ուսումնասիրում են կրոնը ներսից` հաշվի առնելով այն մոդելը, որը տալիս է հատուկ կրոնը), օրինակ՝ գերբնականություն կամ պատմական դպրոց, և փիլիսոփայական (ուսումնասիրում են կրոնը՝ փորձելով պարզել դրա էությունը դրսից, երբեմն հաշվի առնելով դրա կրիտիկական դիրքը), օրինակ՝ մարդաբանություն։

Ընդհանուր առմամբ, այսօր մենք կարող ենք նշել մի քանի կենսունակ մտքի դպրոցներ` առաջարկելով իրենց սեփական մեկնաբանությունը կրոնի և դրա առարկայի վերաբերյալ[12]։

Կրոնների առաջացման տեսությունների ուսումնասիրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի առաջացման խնդրի վերաբերյալ կան մի քանի տեսակետներ[15]։

  • կրոնական - մարդը ստեղծվել է Աստծո կողմից, և մինչև նրա մեղք գործելը նա ուղղակիորեն շփվում էր նրա հետ։ Մեղք գործելուց հետո Աստծո հետ շփումը կտրվում է, բայց Աստված բացահայտում է իրեն հայտնություններում՝ հրեշտակների, մարգարեների և աստվածահայտնության միջոցով։ Մարդն էլ իր հերթին հնարավորություն ունի դիմելու անտեսանելի Աստծուն (աղոթքով) ինչպես անմիջականորեն, այնպես էլ` միջնորդների միջոցով։ Պոլիթեիզմը դիտարկվում է որպես բուն միաստվածությունից աստիճանաբար հեռանալու արդյունք։
  • միջանկյալ - մի կողմից՝ հենվելով ժամանակակից գիտական գիտելիքների և հասարակական տրամադրության վրա, մյուս կողմից՝ Աստծո կողմից` աշխարհի և մարդու ստեղծման մասին կրոնի հիմնական գաղափարի վրա, որից հետո (առավել հաճախ՝ անկման հետևանքով) մարդը ամբողջովին մոռացել է նրա հետ շփվելու և նույնիսկ իր գոյության մասին։ Նա ստիպված է նորից որոնել Աստծո ճանապարհը, և, հետևաբար, յուրաքանչյուր կրոն ուղի է Աստծո վերադարձը որոնելու համար։ Այս տեսակետը համահունչ էր պամոնոթեիզմ հասկացությանը, որի համաձայն կրոնը մշտապես գոյություն ուներ մարդկային հասարակության մեջ, և, ավելին, ի սկզբանե ունեցել է միաստվածության ձև, որը հետագայում կորել էր շատ ժողովուրդների մեջ՝ այլասերվելով տոտեմիզմի, հեթանոսության և կրոնի այլ ոչ միաստվածական ձևերի մեջ։ Պրամոնոթեիզմի գաղափարը ձևակերպվել է շոտլանդացի գիտնական և գրող Է. Լանգի կողմից, և այնուհետև մշակվել է կաթոլիկ քահանայի, մարդաբանի և լեզվաբան Վիլհելմ Շմիդտի 12 հատորանոց աշխատության մեջ` «Աստծո գաղափարի ծագումը»[16]։ Այնուամենայնիվ, նա հետագայում ենթարկվել է քննադատության[17][18][19]:.Ըստ Ի.Ա. Կրիվելյովի Վիլհելմ Շմիդտի աշխատանքում սխալներ կան, և Շմիդտի մահից հետո նրա աշակերտները, խմբավորելով «Անթրոպոս» ամսագրի շուրջ, ձեռնամուխ են եղել նրա աշխատանքի վերանայմանը և հրաժարվում դրանից՝ հիմք ընդունելով որպես կրոնի առաջնային ձև ոչ թե պրամոնոթեիզմը, այլ պրատեիզմը[20]:.
  • էվոլյուցիոն - կրոնը ծագել է գիտակցության զարգացման որոշակի մակարդակում` դիտարկված բնական երևույթները ռացիոնալ բացատրելու անհնարինության պատճառով։ Առաջին մարդը բոլոր երևույթները սահմանում էր որպես ողջամիտ գործողություններ՝ բացատրելով բնական ուժերի դրսևորումները ոգու կամքով, մի բանական սկզբունք, շատ ավելի հզոր, քան մարդը։ Մարդկային հույզերն ու գործողությունները վերագրվում էին ավելի բարձր տերության, և այդ ուժերի միջև հարաբերությունների մոդելը պատճենվում էր մարդկային հասարակության համապատասխան կազմակերպությունից։ Այս մոտեցման համաձայն՝ կրոնը անցել է ամենապարզ ձևերից դեպի ավելի բարդ՝ նախ եղել է նախաանեմիզմը, ապա անիմիզմը, տոտեմիզմը, պոլիտիզմը և վերջապես միաստվածությունը[21]:.

Կրոնական հավատալիքների հաջորդական բարդության գաղափարը նախ առաջարկել է Էդուարդ Թեյլորը, ով առաջ է քաշել այն վարկածը, որ անիմիզմը կրոնի բնօրինակ ձևն է։ Ավելի ուշ, Թեյլորի գաղափարները մշակել են Ջեյմս Ֆրեյզերը իր աշխատություններում (կախարդանքը, որպես կրոնի սկզբնական ձև), Ռ. Մարետը, Լև Շթերնբերգը (անիմատիզմի դարաշրջան, ողջ բնության վերածնունդը) և Լ. Բրյուլեն։

Մարքսիզմի հիմնադիրները նաև մշակում են այնպիսի հայեցակարգ, որի համաձայն կրոնի արմատը մարդու իրական գործնական անզորությունն է, նախ` բնականից առաջ, հետո սոցիալական առկայության երևույթներից առաջ, որոնք դրսևորվում են առօրյա կյանքում, արտահայտվելով այն փաստով, որ ինքը չի կարող ինքնուրույն ապահովել իր գործունեության հաջողությունը։ Շատ հայտնի է «Կրոնը ժողովրդի ափիոնն է» արտահայտությունը[22]:.

Համաձայն պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի վերաբերյալ առկա տեղեկությունների, գոնե այս դարաշրջանի ավարտին, նախնիները զարգացրել են այն, ինչ մենք կարող ենք անվանել կրոն կամ հոգևոր հարաբերություններ։ Դա ցույց է տալիս այն ժամանակվա սովորական ծիսական թաղման ժայռաքանդակները, որոնք նրանք ունեցել են քարանձավներում մինչ այդ պահը։ Մարդիկ հավանաբար հավատում էին, որ բնական աշխարհը բնակեցված է աստվածներով կամ աստվածություններով, կամ նույնիսկ այն, որ տարբեր առարկաներ և վայրեր, ինչպիսիք են ժայռերը կենդանի են։ Կրոնական հավատալիքներն ու սովորույթները, ինչպես մենք կարող ենք պատկերացնել, ստեղծել են սոցիալական կառույց՝ կապելով համայնքները և դարձնելով դրանք ավելի արդյունավետ[23][24][25][26]:.

Հետազոտողներից ոմանք ամբողջությամբ մերժում են նախաքրիստոնեական շրջանի գոյության գաղափարը, և որպես իրենց տեսակետի հիմնավորում նրանք պնդում են, որ «ժամանակակից ազգագրությունը չգիտի ոչ մի ժողովուրդ, ոչ մի ցեղ, որը չունի նախաքրիստոնեական կրոնական ավանդույթներ։

Այնուամենայնիվ, այլ հետազոտողներ կարծում են, որ բոլոր պնդումները, որ կրոնը բնորոշ է մարդկանց, չեն ենթարկվում քննադատության[27]։ Նրանց կարծիքով, նախաքրիստոնեական շրջանը տևել է շատ երկար ժամանակ՝ ընդհուպ մինչև նեանդերթալցու ձևավորումը։ Նրանցից ոմանք նաև հավատում են, որ կրոնական գաղափարների և ծեսերի առկայությունը փաստող նշանները իսկապես բազմաթիվ և համոզիչ են դառնում միայն Վերին պալեոլիթյան ժամանակաշրջանի համար (մոտ 40-18 հազար տարի առաջ)[27]։ Ժամանակի ընթացքում կրոնական ավանդույթների առաջացումը կապվում էր առաջին մարդկանց` պալեոանտրոպինների և ժամանակակից ֆիզիկական տիպի` նեոանտրոպինների (Homo sapiens) հետ, որոնց պատկանում էին Վերին պալեոլիթյան ժողովուրդը[28]:.

Կրոնի առաջացման էվոլյուցիոն տիպաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնի էվոլյուցիան

Կրոնի նախապատմությունը ներառում է կրոնական համոզմունքների ուսումնասիրություն, որոնք գոյություն են ունեցել մինչև գրավոր աղբյուրների ի հայտ գալը։ Հնարավոր է նաև ուսումնասիրել համեմատական կրոնական ժամանակագրությունը կրոնների առաջացման ժամանակացույցի ամբողջ ընթացքում։ Գրելը կարևոր դեր է խաղացել կրոնական տեքստերի ստանդարտացման մեջ՝ անկախ ժամանակից և վայրից։

Վաղ կրոնական աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրոնական գաղափարների համար ամենահին հնագիտական ապացույցները թվագրվում են մի քանի հարյուր հազար տարի առաջ, մինչև ստորին և միջին պալեոլիթյան շրջանները։ Հնէաբանները վաղ homo sapiens-ի թաղումները (դեռ 300 000 տարի առաջ)դիտարկում են որպես կրոնական գաղափարների վկայություն։ Կրոնական գաղափարների մյուս ապացույցները ներառում են Աֆրիկայի միջին պալեոլիթյան վայրերից խորհրդանշական արտեֆակտներ։ Այնուամենայնիվ, վաղ պալեոլիթյան արտեֆակտների մեկնաբանությունը կրոնական գաղափարների հետ ունեցած հարաբերությունների առնչությամբ մնում է հակասական։ Հետագա ժամանակաշրջաններից հնագիտական ապացույցները պակաս հակասական են։ Գիտնականները երբեմն մեկնաբանում են Վերին պալեոլիթից (մ.թ.ա. 50,000-13,000) մի շարք արտեֆակտներ, որոնք ներկայացնում են կրոնական գաղափարներ[29]։ Վերին պալեոլիթյան մնացորդների օրինակները, որոնք կապված են կրոնական համոզմունքների հետ, ներառում են առյուծ մարդուն, Վեներայի կերպարները, Շովեի քարանձավային նկարները և մանրամասն մտածված ծիսական թաղման պարագաներ Սունգիրիից։

19-րդ դարում հետազոտողները առաջ քաշեցին կրոնի ծագման տարբեր տեսություններ՝ վիճարկելով քրիստոնեության նման կրոնի վերաբերյալ նախկինում արտահայտված տեսակետները։ Վաղ տեսաբաններ Էդվարդ Բուրնեթ Թեյլորը (1832-1917) և Հերբերտ Սպենսերը (1820-1903) ընդգծում էին «անիմիզմի» գաղափարը[30], մինչդեռ հնագետ Ջոն Լեբբոկը (1834−1913) օգտագործում էր «ֆետիշիզմ» տերմինը, իսկ Մաքս Մյուլերը (1823-1900) ենթադրում էր, որ կրոնը գալիս է «հեդոնիզմից»։ Ժողովրդական գործիչ Վիլհելմ Մաննհարդտը (1831−1880) ենթադրում էր, որ կրոնը սկսվում է «նատուրալիզմից». դրանով նա տալիս էր բնական երևույթների դիցաբանական բացատրությունը[31].[32]

Գյոբեկլի Թեբեն նեոլիթյան շրջանի ամենահին խեցեգործական կրոնական վայրերից է[33], որը հայտնաբերվել է երբևէ. ներառում է կանգնեցված զանգվածային T-աձև քարե սյունների շրջանակներ, աշխարհի ամենահին հայտնի մեգալիթները` զարդարված վերացական, ծպտյալ պատկերներով և փորագրված կենդանիների ռելիեֆներով։ Այս շենքը կառուցվել է այսպես կոչված նեոլիթյան հեղափոխությունից առաջ, այսինքն՝ մինչև մ.թ.ա. 9000 թվականին (գյուղատնտեսության և անասնաբուծության սկիզբը)։ Այնուամենայնիվ, Թեբեի կառուցումը ենթադրում է առաջադեմ կարգի կազմակերպում։ Այս գյուղը, որը լքվել էր առաջին գյուղատնտեսական հասարակությունների ի հայտ գալուց հետո, դեռ գտնվում է պեղումների և վերլուծությունների փուլում, և, այդպիսով, կարող է լույս սփռել այն կարևորության մասին, որը նա ունեցել է ինչպես տարածաշրջանում, այնպես էլ կրոնների ընդհանուր պատմության համար։

Բուրգի տեքստերը Հին Եգիպտոսի բուրգերի տեքստերը` աշխարհի ամենահին հայտնի կրոնական տեքստերը, թվագրվում են մ.թ.ա. 2400-2300 թվականներով[34]։

Կրոնական տեքստերի վաղ օրինակները ներառում են.

  • Տեղեկություններ, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. առաջին հազարամյակի կեսին։
  • «Մեռյալ ծովի շքախումբը», ներկայավնում են Թանախի եբրայերեն բեկորային տեքստերը։ Այս գրքերը պատճենահանվել են մոտ 2000 տարի առաջ։
  • Ամբողջական եբրայերեն տեքստեր, նաև Թանախի մասին, որոնք թարգմանվել են հունարեն (մ.թ.ա. 300-200 թվականներ) և լայնորեն օգտագործվել մ.թ. 1-ին դարի սկզբին։
  • Զրադաշտական Ավեստա` Սասանյանների դարաշրջանի հիմնական պատճենից։

Առանցքային ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմաբանները մ.թ.ա. 900- 200 թվականները անվանում են «առանցքային ժամանակաշրջան»։ Այս տերմինը մտածել է գերմանա-շվեյցարացի փիլիսոփա Կարլ Յասպերսը (1883-1969)։ Ըստ Յասպերսի՝ պատմության այս դարաշրջանում «մարդկության հոգևոր հիմքերը դրվել են միաժամանակ և ինքնուրույն ... Եվ սրանք այն հիմքերն են, որոնց վրա մինչ օրս բնակվում է մարդկությունը»։ Պատմաբան Փիթեր Ուոթսոնը ամփոփել է այս ժամանակահատվածը՝ որպես մարդկության ամենաազդեցիկ փիլիսոփայական ավանդույթների հիմնադրման ժամանակ, ներառյալ` Պարսկաստանում և Քանանում` միաստվածությունը, Հունաստանում` պլատոնականությունը, Հնդկաստանում` բուդդիզմը և ջայնիզմը, Չինաստանում`Կոնֆուցիականությունը և թեիզմը։ Այս գաղափարները ի վերջո դառնում են օրինական, օրինակ՝ Աշոկան մեծ դեր է խաղում բուդդիզմի տարածման մեջ կամ քրիստոնեության մեջ պլատոնական փիլիսոփայությունը։

Միջնադար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից աշխարհի կրոնները հաստատվել են միջնադարում ամբողջ Եվրասիայում.

Միջնադարում մուսուլմանները բախվում են զրադաշտականների հետ Պարսկաստանի իսլամական նվաճման ժամանակ (633-654), քրիստոնյաները պայքարում էին մուսուլմանների դեմ Բյուզանդա-արաբական պատերազմներում (7-11-րդ դարեր), սկսվում են խաչակրաց արշավանքները (1095 թվականից), Եվրոպայում օսմանյան պատերազմները (13-րդ դարից սկսած) և ինկվիզիցիան, մոնղոլական արշավանքների ժամանակ (1206-1337) շամանները բախվում են բուդդիստների, իսլամադավանների և քրիստոնյաների հետ։ Մուսուլմանները դեմ էին հնդիկներին և սիկհերներին Հնդկական ենթահամակարգի իսլամական նվաճման ժամանակ (8-16 դար)։

Ժամանակակից ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպական գաղութացումը 15-19 դարերի ընթացքում հանգեցնում է քրիստոնեության տարածմանը Աֆրիկայում` Սահարայից հարավ, ինչպես նաև Ամերիկայում, Ավստրալիայում և Ֆիլիպիններում։ Տպագրական մամլիչի գյուտը 15-րդ դարում կարևոր նշանակություն ունեցավ բողոքական բարեփոխումների արագ տարածման գործում` այնպիսի առաջնորդների ղեկավարությամբ, ինչպիսիք են Մարտին Լյութերը (1483-1546) և Ջոն Կալվինը (1509-1564)։ Սկսվում են կրոնական պատերազմներ, որի գագաթնակետն է հանդիսանում Երեսնամյա պատերազմը, որն էլ խորտակում է Կենտրոնական Եվրոպան 1618-1648 թվականների ընթացքում։ 18-րդ դարում Եվրոպայում սկսվում է աշխարհիկացում, որը լայն թափ է ստանում 1789 թվականի Ֆրանսիայի հեղափոխությունից և դրանից հետո։

ժամանակակից աշխարհում շարունակում են գոյություն ունենալ Աբրահամյան և արևելյան միաստվածական կրոնները (հուդայիզմ, քրիստոնեություն, բուդդիզմ, հինդուիզմ, իսլամ), որոնցից ճյուղավորվում են բազմաթիվ կրոնական շարժումներ։ Բացի այդ, անընդհատ ի հայտ են գալիս նոր կրոնական շարժումներ, օրինակ սինկրետիզմը։

Ժամանակակից հասարակության կրոնի պատմությունը որոշ գիտնականների կողմից դիտարկվում է ավանդական կրոնների անկման տեսանկյունից, քանի որ դրանք այլևս չեն համապատասխանում հասարակության սոցիալական կառուցվածքին և նորերի հնարավոր տեսքին ու ազդեցությանը։ Կրոնի պատմության մեկ այլ կողմ՝ ապականացումը, նպաստում է 20 - 21-րդ դարերում կրոնի զարգացմանը, ինչն էլ ուղղակիորեն ազդում է ավանդական կրոնների վիճակի հանդեպ դժգոհության և մարդկային զարգացման նյութապաշտական տեսությունների առաջացման վրա։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, կրոնի դերը դիտարկվում է որպես կարևոր դեր, որպեսզի մոլորակի վրա խաղաղություն և հանգստություն ձեռք բերելու պատմական գործընթացները հաջողությամբ ավարտվեն[35]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Книга |заглавие=История религии. |ответственный=Под общей ред. проф. И.Н.Яблокова |год=2004 |издание=2-е |место=Москва |издательство=Высшая школа |страницы=5 |страниц=464 |isbn=5-06-004507-2
  2. ↑ Книга |автор=О.В.Шубаро |заглавие=Религиоведение. Учебное пособие. Часть 1. |год=2011 |место=Минск |страницы=4 |страниц=105
  3. ↑ Книга |заглавие=Эллинские поэты VIII-III века до н. э. Эпос, элегия, ямбы, мелика |ответственный=М. Л. Гаспаров. |год=1999 |издание=Ладомир
  4. ↑ Книга |автор=Леонтьев А. Н. |заглавие=Деятельность, сознание, личность. // Избр. психол. произв.: в 2 т. |год=1983. |издание=Т.2. |место=Москва |страницы=С. 166-175.
  5. ↑ Книга |автор=О.В.Шубаро |заглавие=Религиоведение. Учебное пособие. Часть 1. |год=2011 |место=Минск |страницы=4−7 |страниц=105
  6. ↑ 6,0 6,1 Книга |автор=Гайдуков А.В. |заглавие=Религиоведение: Учебно-методический комплекс |год=2009 |место=Спб. |страницы=15 |страниц=104
  7. ↑ Книга |автор=Магомедрасулова Р.Б. |заглавие=КУРС ЛЕКЦИЙ. ИСТОРИЯ РЕЛИГИЙ, ЭВОЛЮЦИЯ РЕЛИГИОЗНЫХ ВЗГЛЯДОВ |год=2016 |место=Махачкала
  8. ↑ Книга |автор=О.В.Шубаро |заглавие=Религиоведение. Учебное пособие. Часть 1. |год=2011 |место=Минск |страницы=26 |страниц=105)
  9. ↑ Статья |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/aktualnye-problemy-sovremennogo-rossiyskogo-religiovedeniya |автор=А.Н. Швечиков |заглавие=АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОГО РОССИЙСКОГО РЕЛИГИОВЕДЕНИЯ |год=2009 |издание=Государство, религия, церковь в России и за рубежом
  10. ↑ Книга |автор=О.В.Шубаро |заглавие=Религиоведение. Учебное пособие. Часть 1. |год=2011 |место=Минск |страницы=26−42 |страниц=105
  11. ↑ Книга |автор=Гайдуков А.В. |заглавие=Религиоведение: Учебно-методический комплекс |год=2009 |место=Спб. |страницы=16−20 |страниц=104
  12. ↑ Статья |автор=А.С. Тимощук, И.Н. Федотова, И.В. Шавкунов |заглавие=ВВЕДЕНИЕ В РЕЛИГИОВЕДЕНИЕ |год=2014 |страницы=14−15
  13. ↑ Книга |автор=Леонид Васильев |заглавие=История религий Востока |год=2001 |издательство=КДУ |isbn=5-8013-0136-4
  14. ↑ Статья |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/antimodernizm-traditsionalizm-fundamentalizm-konservatizm |автор=Товбин Кирилл Михайлович |заглавие=АНТИМОДЕРНИЗМ: ТРАДИЦИОНАЛИЗМ, ФУНДАМЕНТАЛИЗМ, КОНСЕРВАТИЗМ |год=2014 |издание=Антиномии
  15. ↑ Возникновение религии. Древнейшие формы религиозных верований Արխիվացված 2013-10-06 Wayback Machine Wayback|url=http://www.nntu.nnov.ru/RUS/fakyl/VECH/metod/hist_relig/chapter01.htm Արխիվացված 2013-10-06 Wayback Machine |date=20131006124816 // Чайковский А. Е., Капочкина Н. А., Кудрявцев М. С. История религий. Учебное пособие. — Нижний Новгород: Нижегородский государственный технический университет, 2001.
  16. ↑ Шмидт, Вильгельм (этнограф)|W. Schmidt. Der Ursprung der Gottesidee. V.1-12. 1912—1955
  17. ↑ Jensen, Adolf E., Myth and Cult among Primitive Peoples.
  18. ↑ * Элиаде, Мирча|Eliade Mircea, «The Quest for the 'Origins' of Religion». — P.162;
    • Элиаде, Мирча|Eliade Mircea, Patterns in Comparative Religion. — P.54-58
  19. ↑ Jacques Waardenburg, Reflections on the Study of Religion p.221
  20. ↑ Крывелёв И. А. Прамонотеизм. // Большая советская энциклопедия.
  21. ↑ Dhavamony Mariasusai. Phenomenology of religión. Папский Григорианский университет|Editrice Pontificia Università Gregoriana, 1973. — P. 60-64 — ISBN 88-7652-474-6
  22. ↑ «Религия — это вздох угнетенной твари, сердце бессердечного мира, подобно тому как она — дух бездушных порядков. Религия есть опиум народа» — К. Маркс и Ф. Энгельс. Сочинения, т. 1, с. 415.
  23. ↑ Книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=aJgp94zNwNQC&printsec=frontcover#PPA11 |автор=McClellan |заглавие=Science and Technology in World History: An Introduction |год=2006 |язык=en |место=Baltimore, Maryland |издательство Нп3|Johns Hopkins University Press|JHU Press|en|Johns Hopkins University Press}} |isbn=0801883601}} Page 11
  24. ↑ Книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3tS2MULo5rYC&pg=PA162&dq=Uniquely+Human+cognitive-linguistic+base&ei=nNUeR9fmBo74pwKwtKnMDg&sig=3UsvgAnE5B-vzb55I6W6OqqhJy4 |автор=Phillip Lieberman |заглавие=Uniquely Human |год=1991 |isbn=0674921836
  25. ↑ Книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=xCa5zfefWVUC&printsec=frontcover&vq=Middle+Paleolithic&rview=1&source=gbs_summary_r#PPA133,M1 |автор=Kusimba, Sibel |заглавие=African Foragers: Environment, Technology, Interactions |год=2003 |язык=en |издательство=Нп3|Rowman & Littlefield|Rowman Altamira|en|Rowman & Littlefield}} |страницы=285 |isbn=075910154X}}
  26. ↑ World’s Oldest Ritual Discovered — Worshipped The Python 70,000 Years Ago The Research Council of Norway (2006, November 30). World’s Oldest Ritual Discovered — Worshipped The Python 70,000 Years Ago. ScienceDaily. Retrieved March 2, 2008, from http://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061130081347.htm
  27. ↑ 27,0 27,1 Токарев С. А. Религия в истории народов мира // Глава 1. Археологические памятники истории религии
  28. ↑ Угринович Д. М. Искусство и религия // М.: Политиздат, 1982. — Глава 1 / Проблема дорелигиозной эпохи.
  29. ↑ Статья |автор=М. И. Зильберман. Н |заглавие=НЕКОТОРЫЕ КУЛЬТОВЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ ЭПОХИ ПАЛЕОЛИТА. |год=2017 |издание=ВЕСТНИК БГУ. |тип=Гуманитарные исследования Внутренней Азии |номер=2 |страницы=47−77
  30. ↑ Статья |ссылка=https://religious.life/2018/05/kees-bolle-animism-and-animatism/ Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine |автор=Кес Болл. |заглавие=АНИМИЗМ И АНИМАТИЗМ |год=2017 |издание=Электронная энциклопедия "Религиозная жизнь".
  31. ↑ Статья |автор=А.С. Тимощук, И.Н. Федотова, И.В. Шавкунов |заглавие=ВВЕДЕНИЕ В РЕЛИГИОВЕДЕНИЕ |год=2014 |страницы=12−13}}
  32. ↑ Книга |автор=О.В.Шубаро |заглавие=Религиоведение. Учебное пособие. Часть 1. |год=2011 |место=Минск |страницы=18−19 |страниц=105)
  33. ↑ Статья |заглавие=В ТУРЦИИ НАЙДЕН САМЫЙ ДРЕВНИЙ В МИРЕ ХРАМ |год=2013
  34. ↑ Статья |автор=Александрова Е.В. |заглавие=ТЕКСТЫ ПИРАМИДЫ УНИСА: ОПЫТ ИНТЕРПРЕТАЦИИ ПАМЯТНИКА РАННЕЙ ПИСЬМЕННОЙ ТРАДИЦИИ |год=2013 |издание=Москва
  35. ↑ Книга |автор=В. И. Гараджа |заглавие=Социология религии. |год=1995 |место=Москва |издательство=Наука |страницы=186-195 |страниц=223

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսերեն լեզվով
  • Книга |ref=Жуковский, Копцева, Пивоваров |автор=Жуковский, Владимир Ильич|Жуковский В. И., Копцева, Наталья Петровна |заглавие=Визуальная сущность религии: монография |год=2006 |место=Красноярск |издательство=Красноярский государственный университет|Краснояр. гос. ун-т.]] |страниц=460 |isbn=5-7638-0628-X |Копцева Н. П., Пивоваров, Даниил Валентинович |Пивоваров Д. В.
  • Книга |ref=Зубов |автор=Зубов, Андрей Борисович|Зубов А. Б. |заглавие=История религии. Курс лекций. Книга первая |год=2006 |место=М. |издательство=МГИМО-Университет |страниц=436 |isbn=5-9228-0243-7
  • Книга |ref=Зубов, “Лекции” |автор=Зубов, Андрей Борисович|Зубов А. Б. |заглавие=Лекции по истории религии |год=2016 |место=М. |издательство=Альпина нон-фикшн |allpages=202 |isbn=978-5-91671-602-3 |тираж=1000
  • Cite web |url=http://scepsis.ru/library/id_305.html |title=Возникновение религии и её первая, исходная форма — магия |author=Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И. |website=Скепсис (журнал)|Скепсис № 1 |ref=Семёнов, 2002
  • Cite web |url=http://scepsis.ru/library/id_372.html |title=Основные этапы эволюции первобытной религии |author=Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И. |website=Скепсис (журнал)|Скепсис № 2 |ref=Семёнов1 |year=2003
  • Cite web |url=http://scepsis.ru/library/id_393.html |title=Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия |author=Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И. |website=Скепсис (журнал)|Скепсис № 3 |ref=Семёнов2 |year=2003
  • Книга |ref=Элбакян |автор=Элбакян, Екатерина Сергеевна|Элбакян Е. С. |заглавие=Философский словарь |ответственный=Под ред. Фролов, Иван Тимофеевич (философ)|И. Т. Фролова |год=2001 |часть=Религия |издание=7-е изд., перераб. и доп |место=М. |издательство=Республика (издательство)|Республика |страницы=488
Այլ լեզուներով
  • Армстронг, Карен|Armstrong K. A History of God: The 4,000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam (1994) excerpt and text search
  • Армстронг, Карен|Armstrong K.. Islam: A Short History (2002) excerpt and text search
  • Bowker, John Westerdale, ed. The Oxford Dictionary of World Religions (2007) excerpt and text search 1126pp
  • Элиаде, Мирча|Eliade, Mircea, and Joan P. Couliano. The HarperCollins Concise Guide to World Religion: The A-to-Z Encyclopedia of All the Major Religious Traditions (1999) covers 33 principal religions, including Buddhism, Christianity, Jainism, Judaism, Islam, Shinto, Shamanism, Taoism, South American religions, Baltic and Slavic religions, Confucianism, and the religions of Africa and Oceania.
  • Эллвуд, Роберт|Ellwood, Robert S. and Gregory D. Alles. The Encyclopedia of World Religions (2007) 528pp; for middle schools
  • Gilley, Sheridan; Shiels, W. J. History of Religion in Britain: Practice and Belief from Pre-Roman Times to the Present (1994) 590pp
  • Carus, Paul. The history of the devil and the idea of evil: from the earliest times to the present day (1899) full text
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կրոնի պատմություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
BNF: 12364119v · LCCN: sh85112553 · LNB: 000224806, 000303521, 000063874 · Microsoft: 128536511 · NKC: ph439608
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կրոնի_պատմություն&oldid=9741099» էջից